Morgunblaðið - 17.05.1961, Blaðsíða 13
Miðviltudagur 17. maí 1961
M O R G V N 3 L A Ð l Ð
13
Sr. Sigurður Einarsson í Holti:
Dautt
ÍSRAEL er ríki undursamlegra
töfra. Ég á hér ekki við helgi
landsins og dragamdi seið vold-
ugra minninga, sem eiga sér djúp
an hljómngrunm í hjörtum krist-
dmina mamma um víða veröld. Ég
á við hima uindiursamlegu grósku
í þjóðlífi hims unga Ísraelsríkis,
stj órnarfarsleg og menmingarleg
afrek, framkvæmdasniJli, áræði
og landmiámedug. Hér er ekki
rúm til að' rekja nema eimm þátt
þeirrar sögu — og þó aðeins
liauslega, ævimrtýrið um Ben Je-
ihuda. En það er ævintýrið um
það, hvemig hebreskam', háþró-
að mennimgammál, sem var dauitit
og grafið í þúsund ára gömlum
xitum, verður lifándi þjóðtumga.
Mér líður ekki úr minni yndis
legur dagur í ísrael haustið 1857.
Við höfðum verið á ferð og ekill
inn oklkar var glaðvær, fróður
máungi, sem talaði þrj*u Norður-
élfumál reipreminiamdi. Hann var
ibreninandi ættjarðarvinur ag
glaður og stoltur yfi-r öilu, sem
Siann gat sýnit okikur. Hanm
fcunni mæta vel skil á sögu þjóð
ar sinmar. Einu sinni varð það á
ófangastað, að mér fam-nist hann
verða full hásiteimmdur og ein-
eýnn. Ég benti norður á fjalls-
hálsana, sem skilja Samaríu oig
G'alíleu og sagði:
Finnst þér ekki einlken-nilegt,
Bð frá því að Jesús f-rá Nazaret
tók sig upp og fór norður yfir
þessi fjöll til að hefjia starf sitt
í Galíleu, hefur orð Guðs — hið
spámannlega orð — ekki korrrið
til nokkurs manns fyrir sun-nan
þau?
Hanm varð ofurlítið hugsamdi,
en svaraði síðam:
■ Ég gæti þó mefnit yður einm.
f Jæja, það var gaman. Hvað
Iheitir hiamm?
, EHezer Ben Jehuda.
’ Ti-1 allrar haminigju vissi ég dá-
lítið um Ben Jehuda. Hitt visisi
ég ekki, að í auguim elskandi
þjóðbræðiria var hann talimn í
flokki með spámönnumum —
mönnuim, sem Guð hafði kallað
til að refca mikil erindi meðai
þjóðar sinnar.
En hiamm var maðurimn, sem
fcom því fcraftaverki tii leiðar
að gera hebresku að hversda-gs-
maáli í ísrael — og leggj-a h-eilaiga
ibunigu feðranna á varir hvers
barns.
' II
ingar, sem aðeins töluðu he-
bresku á hvíldardögum. En þó
að kalla mætti, að hebreska væri
undir lok liðin sem talmál voru
þeir jiafnan allmargir, seim he-
bresku fcummu og rituðu á öllu
þessu timabi-li. Víða uim lönd
gek-k hebresfca sem ritmál við
hlið anniairs kunnara máls og úit-
breiddara. f>ammig varð það al-
gengt meðal Gyðin-ga á Spáni,
að þeir rituðu heimspekirit sím
á ara-bísku, en orfctu á hebresfcu
í fornþjóðlegum stíl. Meðal ann
arra Gyðingaisamfélagia t.d. í
verður
Frafcklamdi og á Þýzkalamdi vax
hebresifca þegar á 10. öld eina
málið, sem Gyðingar settu í
bréf og germinga og stóð svo
fram á 15. öld. í AusturEvrópu
varð hebreskan mál himimar fá-
mennu menmitiastéttar. Habreisk
tumga viarð því aldrei í eigimleg-
uim skilmingi dautt mál, fremur
en norræn tumga, sem enm geng
ur á íslandi. Og þegar áhrif Norð
sem þeir byggju, ættu sér föður-
land, þjóðmál og borgaralegt
starfssvið. Það er ekki fyrr en
upp úr 1880, sem fjöldi Gyðinga
fer að hallast að þeirri skoðun, að
endanleg lausn Gyðingavanda-
málsins verði að koma innan að
frá þeim sjálfum, með því að
byggja upp þjóðlegt samfélag
Gyðinga í hinu forna ættlandi
þeirra, Palestínu. En um leið verð
ur einstaka mönnum einnig ljóst
ómetanlegt menningargildi þess
að leiða hina fornhelgu tungu til
nýs vegs og áhrifa. Þannig verður
hebreska mál þeirra-r stjómmála
hreyfin-gar, sem 65 árum síðar
leiddi til stofnunar Ísraelsríkis.
Þanmig verða til afar merkileg
ar hebreskar bófcmenmtir á ára-
bilin-u frá 1880—1914, þó að þær
geti efcki talizt mjög umfang-s-
mifclar. Af rithöfumdum þésaa
tímabils sfculu hér aðeims nefnd-
ir þeir þrír, sem að j-afmaði etru
taldir hinir klassísku höfundar
hebreskra nútímabókmenmta-,
þeir Acha-d Ha’am, Tcherni
chovsky og Ijóðskáldið yndis-
lega Bialik, sem með réttu má
telj-aeit þjóðisfcáld ísflaelsmanna.
Sumir tótou upp rithátt og mál
stíl Gamla Testamentisins, eftir
því, sem þeim var auðið, aðrir
studdusit meiira við rabbinamál
miðaldamma og sömdu stíl sinm
að því. En þá kom til sögumnar
maður, sem hét Mendele-Mocher
Sefarim, og lagði fræðilegan
grundvöll að samræmingu
beggja stíltegunda. Lífsverk
hans er eirnn af homsteinu-m ísra
elskrar menm-ingar og hann gaf
nútíraa hebresbu þann málsisvip,
sem hún hefur haft jafnan síð-
an.
Þannig er þá málu-m háttað,
að í lok síðustu aldar má svo að
orði kveða að sá fámenni hópur
Gyðinga sem þá bjó í Balesínu,
talaði öll mál neana hebresku.
Maðurinn, sem færði nútíma he-
bresbu til Pafestínu, gerði hana
að lifandi taknáíli fóiksins í dag
fegu lífi, barðist fyrir endurlífg-
un tungunnar við fullan fjand-
skap tyrknesfcra yfirvalda og
samfélög Gyðinga, sem fyrir
voru í landinu, var Elíezer Ben
Jehuda.
Það er á þessum tímiamótum,
sem ævintýrið um Ben Jehuda
hefst. Það er bo-num að þakka,
að þegar Ísnaelsrífci var stofnað
og sjálfstæði þess lýst yfir í maí
1948, þá gat hin forruhelga
tumga þjóðariinar teikið þá stöðu
í ríkinu, s-em hún hafði gl'a-tað
fyrir meira ein 2000 árum. Ekk-
ert hliðistætt dærni slíks er til
í menmingarsögu þjóðamna, svo
að mönnum sé kumnugt.
Háskólinn í Jerúsalem, hin nýja og glæsilega menntamiðstöð Israels,
salem. Þau giftu sig á leiðinni
og settust að í gamJa borgarhluit-
anum. Þar hóf Ben Jehuda að
gefa ú-t vikubLað. Hann var frjáls
lyndur maður og réðst óvægilega
á þröngsýni þá og steinrunna í-
haldssemi, sem hann mætti með-
al Gyðimga/í JerúsaJem. Honum
rainn t-il rifja eymd og vesaldóm
ur þessara svonefndu vllukka’,
Gyðinga, sem drógu fram lífið
á gjafafé, sem safnað var meðal
trúbræðra í Norðurálíu, unnu
lítið og áttu sér engin sfcapandi
samtök. Hann komst einnig að
raun um, að prestarnir sem stóðu
fyrir úthlutun gjafafjárins, möt
uðu óspart sjálfir ikrókimn og
hygluðu vinum sínuan, en
skeyttu minna uim réttlætið.
Haiin réðst óvægifega á allt
þettia og rabbímamnir urðu svann
ir fjandmenn hans. Sú barátta
varð hörð og löng. Persónulegir
harmar bættust og við. Hann
missti börn sín tvö og konu sína
— úr berklum. Nofckrum árum
síðar kvongaðist hann systur
liennar, sem ekki lét sér örlög
systur sinnar né aðvaranir Ben
Jehuda vaxa í au-gum. Þar með
fcamur Hemda Ben Jehuda tdl
sögu, ein merkasta fcona í menn
inigarsögu ísraels. Þau urðu
mjög hamingjusöm, eignuðust
sjö börm oig Hemda lifði ma-nn
sinn í ituttu-gu og eitt ár. Hún
varð ekki einungis eigirikona
hams og móðir bama hams, held-
ur og fluggáfaður og forkunnar
duglegur samverkamaður. Hún
aflaði fjárins til þesis að geifa út
verk hains, varð kynnir hans í
öðrum löndum og hélt ævistarfi
Jians áfram unz sonur þeirra tófc
við.
Ben Jehuda sveið það inn í
hjartarætur, að Gyðingar töluðu
öll tuguimá! veraldar nema sitt
eigið. Honuim fannst það fráleitt,
að bann varð að tala rússnesfcu
við konu sínia, en frönsku, þýzku
eða jiddísku, er hann mælti við
aðra. K-ona hains kunni að
-mininista kosti fjögur Evrópu-
mál, en ekki eitt orð í lieþresku.
Hann ákvað að gera h-ebreskiu að
talmáld Gyðin-ga í Pal-estí-nu,
neyða fyrst sjáifan sig og JieimiU
sitt til að mælia einvörðungu á
þá turngu og síðan aðra út í frá.
Það mátti sýnast vonlaust. En
Ben Jehuda var eldh-ugi og á-
kafamaður og nú dugðu engin
vettlingatök. Og liann hóf sókn-
ina á mjög sérikenin.ilegan hátt.
Morgun einn évarpaði hann
konu sína á hebresku. Hún rak
upp stór augu og skilldi ekki orð,
En Ben J-ehuda hélt áfram og
lýsti yfir því, að frá þessu augna
bliki skyldi ekki annað mál talað
í húsi hans, en hebreSka. Frú
Hemda, sem -aðeins með naumind
• j? !• 1 ® B
ifandi þjootunga
m
Forsagan.
Hebreska var til slkamms
tíma eitt af merkiustu fcunnum
Ifornmálum mannfcynsins. Nú er
Jiún orðin eitt af merkustu lifandi
fommálum þess. Saga hennar
nær yfir mei-ra en 3000 ára skeið.
!Á tímabili, sem frá sjónarhóli
Norðurlandabúans er grá forn-
eskj-a, næc hún þegar undiursam
'legum þrosfca. Gamla-Testaiment
Sð gefur góða hugmynd um dýpt
yíðáttu og tjániugaxhæfni þeiss-
tairar tungu, þar getur að fesa ein
failt, dagl-egt omál, fágaðan sögu-
stíl, tign vísdómsorð spámanna,
undursamleg ljóð, háteit bænar-
og helgimál.
i Svo kemur sá dagur, er must-
erið í Jerúsafem stendur í log-
um, leifum bugaðrar þjóðar er
dreiflt út um öll lönd og þjóðlegu
menni.nigarlífi Gyðiniga í landi
feðra sinna er lokið. En jaflnvel
í þeim sfcelfingum dó eklkii tung-
lan. Hún hélt áfram að lifa sem
eign lítils hlutia gyði-ngaþjóðar-
frnnar i dipeifmgunm. Gg hún
gegndi víðtæfcara hlutverki en
að varðveita helgiritin og vera
vísindagrein rabbína. Á öllu
ttímabilinu frá 200—1900 e.Kr.
var Jiebreska notuð sem ritmál
í viðskiptum Gyðinga víðsvegar
um lönd, sera efcki Skildu þjóð-
t-ungu -eða móðurmál hver ann-
ars. Til voru stratngtrúaðir Gyð-
urálfumenninigar taifca að síast
inn í hugi almennings meðal
Gyðinga seint á 18. öld, þa verð
ur það fyrst og fremst með rit-
um þeim, sem Upplýsingarhreyf
i-ng Gyðinga ((Hasfcalah) gefur
út. Hastoalametnnimir voru Fjöln
ismenn Gyðimga í dreifingunni.
Þeir voru málhreinsunarmenn,
hurfu frá margvistegri afbökun
í ri-thætti hebresku, sem upp
hafði komið á miðöldum og tóku
upp hinn forna rithátt Gamla
Testamentisins. Þeir lögðu stund
á alliar igreinar bókmiennta, rit-
uðu Ijóð, skáldisö-gur, leifcrit og
vísinöarit. Árið 1856 kom út
fjvotia fréttablaðið á h-ebresfcu.
Hinsvegar sýn-dist mörgum
beztu mönnum Gyðinga víða um
lönd, sem það væri tómt mál og
fánýtt á þessum tímum að vera
að brjótast í að koma upp lifa-ndi
hebresku ritmáli. Hugsjón þess-
ara forustum-anna var sú, að Gyð
imgurn bæri að stefna að því að
afla sér fyllstu borgaraliegrar
viðurkenningar og óskoraðra
mannréttinda í þeim löndum, þar
Það var hann, sem túlkaði hina
djúpu þrá sinnia dreifðu þjóð-
bræðra eftir sameiginlegu föður
landi í þessum einföldu en imni-
legu ljóðlínum:
Svo mikið á hver maður
af himninum sér yfir höfði,
sem hiann á sér fold uindir fótum.
Það er mjög torvelt fyrir oss
fslen-dinga, sem tófcum að erfð-
um háþróað ritmál ,sem jafnan
síðan gekk sem lifandi tumga á
vörum þjóðari.nnar, að gera oss
í hugarlun-d þá gífurlegu erfið-
leifca, se-m þessi skáld og rithöf-
unöar Gyðimga áttu við að etja,
er þeir vil-du tjá samtíð sin-ni
bugsanir sínar á hinni fornu
tumgu. Til þess að geta lýst lífi
samtíðarinnar og rætt lífsvainda-
mál hennar, hugsjónir og mið,
urðu þeir stöðugt að mynda ný
orð af fornum hebresfcum rótum
eða grafa upp úr djúpum hinnar
fornu mennimgarerfðar gömul
orð og gleymd og fella að nauð-
syn nýs tíma.
Ævintýrið
um Ben Jehuda.
Elíezer Perlmann hétt hann, en
hebreskaði síðar nafn sitt. Hann
fæddiist í Rússlandi 1857. Um
tvítugisaldur ifcomst hanin tii Par
ísar og ætliaði að Jieggj-a þar
stund á læknisfræði. Árið
1878 vatoti hann fyrst á sér at-
hygli með tveimup ritgerðum í
Gyðingatímaritinu Hasjahar. í
þ-essum greinum hélit hann því
fram, nálega 20 árum áður en
Herzl hóf Zionista-hreyfinguna,
að eina von og mennin-garlegt
bjargráð gyðingdómsins væri í
því fóligið að hefja landnám í
Palestínu. Ennfremur að endur-
lífga ætti hina fomu tungu Gyð
inga og gera hana að lifiamdi tal-
máli þeirra aJlra.
Hann viarð að hættia læknanám
inu vegna heilsubrests — fébk
berkla og hvarf heim til Rúss-
lands. Hann gefck aldred heill til
skógar þaðan í frá. í Rússlandi
hitti hann æskuástmey sína og
þau ákváðu að flytjast til Jerú-
um skLldi hvað hér var um að
vera, lýsti yfir því grátandi að
hún yrði þá að þegja-, það sem
eftir væri ævinnar. Hún bað um
vægð, en Ben Jehuda var ó-
sveigjamlegur, það va-r eymd o-g
þögulit stríð í húsinu í þrjá mán
uði, en að lokum v-arð húsfreyj
an að beygja sig fyrir járnvilja
manms síns. Brátt lieyrðist ekfci
amnað en 'hebreska á heimilinu.
Og efcki nóg með það: Hjónin
gerðu sér það að reglu, að tala
efcki annað en hebreSku við
gesti sína og kun-ningja — en
þeir máttu svara á h-verju máli,
sem var þ-eim tiltækt. Með þess-
u-m hætti voru þau hvarvetna að
kenna hebresku. Böm þeirra
heyrðu ekki annað mál og urðu
kennarar leiikféla-ga sinna. Eftir
tvö ár var frú Ben Jehuda orðin
kennari í hebresku við skóla í
Jerúsalem. Áhrifin af starfi hjón
anna tóku brátt að koma í ljós,
einkum í skólum Gyðinga, þar
sem flarið v-ar að kenna hebresku
oig í landbúnaðarnýfeindunum
Frh. á bls. 17