Morgunblaðið - 08.08.1962, Page 9

Miðvikudagur 8. ágúst 1962.
MORCUVfí*
9
Taka og sölumeðferð stöðhesta
eftir Guðbrand Isberg
S>EIR ATBURÐIR hafa gerzt hér
í sýslu og í SkagafirSi, er
nokkra atíhygli hafa vakið og
umtal. Nokkrir menn af Sauðár-
króki og naest^ nágrenni, hafa
tekið sér fyrir hendur að áliðn-
um laugardögum nú undanfarið,
að gera sér ferð vestur í heima-
lönd og afréttarlönd Húnvetn-
inga, leitað þar uppi stóðhesta,
sem þar gengu með stóði sínu
og náðu 2 slíkum hestum, með
jþví að reka stóðhóp með þeim,
eum stóðhrossin alla leið niður í
Iheimalönd Skagfirðinga, þar sem
Iþeim var sleppt, eftir að hestarn
ir höfðu verið handsamaðir í
aðhaldi. Ekki voru hestarnir af-
Ihentir hreppstjóra þess hrepps,
(þar sem þeir voru teknir, og
ekki heldur næsta hreppstjóra,
er komið var niður í byggð
Skagafjarðar, heldur var farið
með þá alla leið út í Skarðs-
ttirepp og hestarnir aflhentir þar,
en þó farið með þá áfram til
geymslu á Sauðárkróki. Ekki
var eigendum gert aðvart um
töku hestanna, né heldur'hlutað-
eigandi hreppstjóra eða Odd-
vita. En á öðrum degi frá töku
jþeirra var sala þeirra auglýst í
útvarpi, með örstuttum fyrir-
vara, en engra einkenna getið.
Eigendurnir fréttu á skotspón-
um um töku hestanna og gerðu
jþeir þá þegar kröfu til þess, að
Ihestarnir yrðu teknir með fógeta
gjörð úr vörzlu þeirra manna, er
geymdu þá og afhentir hlutað-
eigandi hreppstjóra, þ. e. hrepp-
eíjóra þess hrepps, þar sem hest-
Rrnir voru teknir af haga, en til
vara að sölu hestanna, yrði frest-
að, unz Hæstiréttur hefði fjallað
iim málið og fengizt hefði endan-
legur úrskurður um skilning á
vissum ákvæðum búfjárræktar-
laganna, er að hrossarækt lúta.
Að vísu segir í 85 grein þeirra
laga: „Verði ágreiningur um
ekilning á ákvæðum þessara
laga, sker landbúnaðarráðherra
úr, og er það fullnaðarúrskurð-
«r“. Er leiðinlegt að sjá, að
ákvæði sem þetta, skuli af full-
komnu andvaraleysi hafa verið
eamlþykkt af Alþingi, Fjölmörg
ákvæði laganna eru þess eðlis,
að borgararnir hljóta, alveg tví-
mælalaust, að eiga stjórnarskrár-
varinn rétt til þess, að leggja
6kilning þeirra undir úrskurð
dómstólanna.
1 þessu máli er ekki deilt um
eök eða sakleysi eigenda hest-
anna. Samkv. núgildandi lands-
lögum eru þeir í sök, þó að þar
muni vera um nokkuð verulegar
málsbætur að ræða, sem ekki
verða raktar hér. Hitt er deilt
um, hver sé réttur eigenda slíkra
hrossa gagnvart töku þeirra. í>að
er heimilt að taka stóðhesta,
sem leyfislaust eru látnir ganga
lausir. En hér hljóta að vera
takmörk. Spurningin er: Hvar
má taka hestana? Hverjir mega
taka þá? Og hverjum skulu þeir
efhentir til sölumeðferðar, ef til
hennar kemur?
Ég vil leitast við að svara
Iþessum spurningum frá sjónar-
hól bænda Húnavatnssýslu og
ég tel mig hafa fyllstu ástæðu
til að ætla, að hugur bænda og
réttarmeðvitund sé mjög á sama
veg í Skagafirði, enda þótt ég
sé minna kunnugur þar og hafi
við færri talað.
í stjórnarskrá hins ísl. ríkis
segir; Heimilið er friðheilagt
o. s. frv. Refsilöggjöfin leggur
áherzlu á þetta með því að
leggja þunga refsingu við því,
eð ryðjast inn á 'heimili manna
heimildarlaust. Að vísu er hér
fyrst og fremst átt við íbúð
manna. En menn geta heldur
ekki að ósekju sótt hlut í
geymsluhús annars manns, ólof-
eð, enda þótt þeir ættu hann
6jálfir nema aðstoð fógeta komi
til, eða manns í umboði hans.
Þ vita nú al-iir, munu menn
segja, og er það vel. Hitt er því
miður ekki eins ljóst, hve langt
umráðasvæði bóndans nær. Ég
hyg_ þó að staðhæf.. egi,
að samkvæmt réttarmeðvitund
bænda almennt og á henni verð-
ur mikið að byggja í þessu efni,
þar sem lagaákvæði vantar —
sé nágranna að vísu heimilt,
samkv. hefðbumdinni venju, að
sækja skepnur, er hann á, inn
í land annars manns, a. m. k. sé
það ógirt, án sérstaks leyfis, en
urnfram það sé ekki heimilt að
taka neitt án leyfis, eða sér-
stakrar heimildar, úr heima-
landi annars manns.
Þessi regla kemur fram í ýms
um fjallskilareglugerðum. Þar
er ekki aðeins bannað að ónáða
búpening, meðan hann er í af-
rétt, heldur er notendum afrétt-
arinnar bannað að taka þaðan
sínar eigin skepnur án leyfis
fjallskilastjórnar (eða hrepps-
nefndar). Liggur í hlutarins
eo-:. að þessi ákvæði gilda eigi
c'lui, 2ldur miklu Lemur um
menn, sem eiga engan rétt til
afréttarinnar og eiga þangað
ekkert erindi. Og nú er spurn-
ingin, Höfðu hinir fræknu Sauð-
krækingar heimild til að sækja
stóðhestana inn í afréttarlönd
og heir.alönd Enghlíðinga. Þeir
munu ialda því fram og leggja
á 1 j nokkúð ricza áherzlu, að
þeir hafi ekki lagt beizli við
hestana fyrr en þeir voru komn-
ir inn í heimaú' _d Skagafjarðar
sýslu. En það þarf ákaflega
mikla vanþekkingu, eða fyrir-
litningu, á skráðum og óskráð-
um u._*,inreglum og réttarhug-
myndum almenr.ú.gs, til j: :zs að
telja . ■>.ð skipta máli, hvar hest
arnir eru beizlaðir. Það væri þá
alveg eins heir.úl. að . rka þó
suður á land og bel ’.a þá þar.
Þá er að athuga hvað búfjár-
ræk' urlögin segja um 1 . lú* efni.
Er þar að finna heimild til að
taka stóðhesta, hvar á landinu
sem er, utan girðinga,
H13 almenna ákvæði, sem hér
um gildir. er að finna í 36. gr.
laganna. 37 gr. og 38. g- geyma
sérákvæði, sem, að þvi er snert-
ir töku hesta eru mjög hirðu-
leysislega orðuð, og bað svo, að
ruglað hefir dómgreind ýmsra
manna, ekki sízt þeirra, er
gjarna vildu fá rýmri heimild
til töku stúú'Ciesta, en 36. gr. h>-í-
ir að geyma. En sú heimild er
svohl.'' "undi:
,,Óheimilt er að láta st'f esta
ganga lausa í heimahögum eða
i.fréttum, nema heimild felist til
þess í Iögum þessum. Verði vart
við slíkan hest, ber að handsa.na
ha—í og flytja til hreppstjóra".
C.tr.num „verði vart við“
Igir ngin skýring, hvi ki í
búfjárræktarlögunum, né í öðr-
um u. Hvar á þá að leita
hennar? Hennar á vissulega
ekú. að leita hjá skrifstofumönn
um, ecú. búðarmönnuiu, sem V.'.t
eða ekki þekkja til í sveit, en
þykjast góðir ef þeir þekkja
hest frá kú. Hennar á að leita
hjá bændum landsins, f.'lkinu
sjálfu, sem lögin - . u samin fyr-
ir. Venjur og réttarmeðvitund
bænú .nna kemur hér fyrst og
fremst nl greina. Bændur kann-
ast við orðalagið, sem hér r
notað. Það er gripið beint úr
daglegu tali þeirra. „Hefir þú
orði. var við..“ spyr bóndinn
nógranna sinn, ef hann vantar
skepnu. Er þá fyrst fremrt
hvort 'jrani-l.in h: '1
orðið var við skepnuna í sínu
eigin landi, j. að menn e-u
-ekki daglega að flækjast í lönd-
um annarra mzr.na, eða á akctt.
Spj-.ið b'undur. Og þeir munu
svara, að með orðalaginu „verði
vart vlú“, _é átt við það, hvort
maðurinn hafi orðið var við
stóúkc_.:.,n X sínu landi, eða í
næsta nágrenni. í sínu landi má
bóndinn að .'' ksú^^u hand-
sama hestinn. Og hönum m_ir
að segja „ber“ að gera það,
samkv. tilvitnaðri lagag,ei— —
Hann getur einnig handsamað
hann í næsta nágrenni með sam
þykki l.grannans, og loks á af-
rétt, ef hreppsnefnd eða fjall-
skilastjórn leyfir. Látum fars
fr_,n sk_ú_,_____''mun meðál
bænda og fáum þann veg úr því
skorið, hve margir bændui, sem
ekki ha,„ tekið þátt i „Sauð-
kræklngahernaði", eða öðru á-
líka snjöllu, telja heimilt að
gai í -engra í handsömun stóð-
hes.u, án undanfarinnar kæru,
en hér hefir verið talið vora í
sar..ræmi við réttarmeðvitund
þeifra. Þegar allt kemur til alls,
Guðbrandur isberg
eru stóðhestar þó ekki óargadýr
á t-d við refi og minka, og fáir
munu telja, varla einu sinni
Sauðkrækinga,, að hestar
stai _i menn til ba.a. Og loks
eiu _gin ett til þess að hlynna
að -lag. lunum bænda, en ekki
hið gagnstæða. En hvaða
bærda? Ég kem að því síðar.
Þá er önnur spurningin, sem
lcgln ekki svara. Hverjir mega
handsama stcúl 'n? Vitanlega
er öllum heimilt að kæra ólög-
lega lausgöngu þeirra, og reynl
ist krnran 1 rökum byggð, varðl
ar vítum að taka slíka kæru
ek. greina. Spyrjum bænd-
ur. hygg að þeir muni ákaf-
lega undantekningarlítið svara
t annig: Umráðamaður lands,
nágrannalandeigendur — ef til
vill í nokkuð víðri merkingu —
samkvæ: . samkomulagi, og
f.' ..stjórnir, að því er af-
réttir varðar.
II . 1 'óra á svo að af
henda hestinn? Spyrjum bænc’
ur enn, og þeir munu svara ein-
um rómi: Auðvitað hlutaðeig-
andi hrep_ stióra, þar sem hest-
urinn er tekinn af jörð. Annar
skilningur kemur alls ekki til
greina og auk þess algjör þarf-
leysa, nema neitað sé að veita
hestir.um móttöku.
Það er alls ekki unnt að fall-
ast á þá skoðun, sem ég hefi
'heyrt greinda og gegna menn,
en '' „.„nnuga landbúnaði,
h 'a fra:-i, að j cð skipti engu
máli, hvaða hreppstjóra á land-
inu hesti inn er afhentur. Það
stríðir blátt áfra.-, gesn -.eil-
brigðri skynsemi.
Ég vil svo að lökum minnast
með fáum orðum á bal _runn —
ef - ður mætti nefna það svo
— þessa stóðhestamáls.
Langvíðast á landinu ala
menn hross til notkunar, en
ekki sem sláturpening. Menn
temja cg nota hryssurnar jafnt
og 'hestána og eigendum þeirra
er það mikið mein, ef lyyssur
fá fyl, án þess að til þess sé ætl-
azt, ekki _ízt faði.lnn er ó-
valið úrþvætti. Notkunarhæfni
hryssunnar minnkar til mikilla
muna. : lenn fara t. d. ógjarna í
erfiðar fjallgöngur eða vorsmal-
anir á fylfullum hryssurn. Laus-
ganga stóðhesta á slíkum stöð-
u.'.i getur því valdio mönnum til-
finnc.nlegu tjóni og er vissulega
elilegt og sjálfsagt, að menn
reyni að f' ra sig slíku. Til bóta
er þó, að í þessum héruðum er
nægilegt ð hafa örfáa, eða
jafnvel aðeins 1 valinn stóðhest
í heilum hreppi. Ætti þar að
vera auðvelt að koma í veg fyr-
ii lausgöngu stóðhesta, ef nokk-
ur t 'jandi árvekni væri fyrir
hendi. Fyrir þessa menn, til að
tryggja hagsmuni þeirra, eru
hrossaræntará'kvæði búfjárrækt
arlaganna fvrst og fremst samin,
enda á allur þorri ísl. bænda
hér hlut að máli og vitanlega
sjálfsagt að taka fullt tillit til
hagsmuna þeirra, án þess þó að
gera öðrum augljósan órétt.
Hitt hefir aftur á móti glevmzt,
að taka viðhlítandi tillit til
þeirra bænda, sem auk bess að
ala upp lífhross til notkunar,
og velja þar til sínar beztu
hryssur og stóðhesta, ala einnig
stóðhross til kjötframleiðslu, þ.
e. slátra folöldunum á haustum,
líkt o& dilkum sínum. Þetta er
nýlegt fyrirbrigði, sem fyrst
bom verulega til greina á mæði-
veikiárunum og beinlínis má
segja að hafi bjargað Húnvetn-
ingum, sem engin mjólkurbú
áttu þá, yfir þau erfiðu ár. Þessi
'þáttur kjötframleiðslu er aðeins
arðvænlegur, þar sem eru fyrir
hendi víðáttumikil og grasgefin
’heimalönd, sem þá oftast ekki
notast öðrum búpeningi, og víð-
áttumikil afréttarlönd, en hvort
tveggja þetta saman er fyrir
hendi í Húnavatnssýslu i ríkara
mæli, en í nokkurri annarri
sýslu landsins. Hér við bætist
svo hin þurra veðrátta norðan-
lands, sem gerir mönnum fært
að láta stóðhoss ganga úti i flest
um vetrum, en gefa beim út, ef
jarðbönn lcoma. Eftir þúsund
ára þjálfun þola ísl. stóðhross
vafalítið eins vel og hreindýr að
bjarga sér úti, ef þau aðeins ná
til jarðar, eða er gefið út, svo
að þau fái fylli sína. -Er hér um
atvinnugrein að ræða, sem gefur
milljónir í þjóðarbúið (nálægt
2 milljónum í Húnavatnssýslu
einni), en er sérbúgrein, líkt og
nú er gert ráð fyrir að holda-
nautaæktun verði, við hlið rækt
unar mjólkurkúa, sem öllum er
ljóst að ekki á saman nema
nafnið, þó að hvorttveggja telj-
ist nautpeningur. Hinsvegar virð
ast menn ekki hafa áttað sig á
því alm?~nt, a.m.k. ekki si-.nir
þeirra, sem um þessi mál hafa
fjallað á búnaðarþingi og Al-
þingi, að eldi stóðhrossa er sér-
grein, sem á fullan rétt á sér til
jafn. við aðrar búgreinir. Ýmsir
hafa leyft sér að setja sig á
þann háa hest að fullyrða, að
stóðhrossahald sé hin mesta
firra og borgi sig alls ekki, og
færa þar til ýms rök, mest
heirr.alitbúin. Mun þó óhætt að
gera ráð fyrir, að stóðbændum-
ir viti bezt sjálfir hvað þeim
hentar. Hitt __ o annað mll, að
eftir því sem hinir víðáttumiklu
flákar, sem nú eru vetrarbeiti
lönd stóðsins, verða teknir til
ræktunar, minnkar stóðhrossa-
eign landsmanna og hverfur
senndega alveg að lokum. En
meðan landið er óræktað, nýtist
það ekki á annan hátt. Virc' .t
og skylt meðan stóðhross eru al-
in að t.ka tillit til þeirrar bú-
greinar sem ai— arra. Að leggja
þar óeðlilegar hömlur á veginn,
er í reyndinni að höggva of
nærri 69. gr. stjórnarskrárinnar,
sem segir svo: „Engin bc ’ má
lergja á atvin-.ufrelsi manna,
nema almennings heill krefji,
enda þarf lagaboð til“ Almenn-
ingSheill er áreiðanlega ekki því
til fyi-rstöðu, að viðhi: ..ndi
sérákvæði verði lögfest vegna
hagamuna stóreigenda, se... allt
af eru að lækka, og nú er aðal-
lega að finna svo um munar .
Húnavatns- og Skagafjarðar-
sýslum.
Og svo að lokum þessi litla
spurningl .verjir e± það, sem
I'raías. vinna að því, að _,era
stóðeigendum sem allra erfiðast
fyrir, að halda þessari atvinnu-
greir sinni, sem 0efur bei:.. í
flestum árum tekjur, sem um
mu._ar, án te „_..di i.lkstnaðar.
Eru það aðrir bær.iur landsins?
Nei, það eru alls ekki þclr. Það
eru fáeinif kaupstaðabúar, og
kauptúnabúar, sem eiga nckkr-
ar 'hryssur _>g telja sig eiga rétt
til í_ „hafa frið með þær“, eins
i .’r ða það, en vilja eklii
sætta sig .lð, eða leggja I.-am
fé til þess úr eigin vasa, að leita
'þeirra úr vða, sem vio þeim
blasa, að útvega sér „jálfir girð-
ingar um sínar __a hryssur. í
þess stað krefj.rt þeir þess, að
bændur viðkomandi héraðs,
'hnl... jafnvel hundruð„... ..óð-
hesta í girðingum, allt eða mest-
allt árið. alveg að þarflausu. Þar
sem bændur hafa hver sinn stóð
heot, svo sem almennast er í
stóðhéruðunum, ganga hryssur
heimilisins með þeim allt vorið.
Og hvað er þá a verja?
V— „andi „herhlaup" Sauð-
krækinganna, skal því aðeins við
bætt ,að það virðist dálítið grun-
samlegt, cg gefur bendingu um
eitt og annað, að þeir skuli finna
alveg sérstaka köllun hjá sér til
þess að herj a á Húnve .ninga, þar
sem vitað er og sannanlegt, að
í Skefilstaða-, Seylu, Lýtings-
staða- cg Akrahreppi a.m.k., er
talsvert um lausa stóð:.:;la, jafn
vel fleiri á einum bæ, en talið
verður á fingrum annarrar hand
ar, að vísu mc_. tvævetlingar,
enda mun fjöldi Skagfirðinga
ekki enn hafa lokið því, að láta
vana tvævetlinga sína, en láta
þá. ganga, meira og minna lausa
í ht.mahögum. Hinsvegar mun
þess vera vandlega gætt, enda
nærtækara, að engir hestar
gangi lausir í Staðarhreppi og
Skarðshreppi, en í afréttarlönd-
tu.i _ —ira hrepps ganga tryppi
L iðkrukinga aðallega. Og þá
<1 og einnig staðreynd, að
afréttarlönd Enghlíðinga jaðra
við þessi afréttarlönd.
Ekki munu Húnvetningaar láta
sér detta í hug að gjalda líku
líkt og fara að herja á nágranna
sína og vini í Skagafirði, eða
leggja sök að þeirra dyrum. Hitt
kann að vera að sumir þeirra
muni .. sinn þá menn, sem
vitað er að ákafastir hafa verið
í hinum frækilega stóðhestaleið-
a: '. Fn ' \ menn má auðveld-
lega telja á fingrum annarrar
handa..
Blönduósi, 3. júlí 1962.
C ..ðbrandur ísberg.
r
V-Llendingur leit-
ar ættingja sinna
VESTUR-fslendingurinn Karl
Þorkelsson frá Virgin í Mani-
toba er staddur hér á landi um
þessar mundir og leitar hér ætt-
ingja 'sinna. Foreldrar hans
voru Lilja Jónsdóttir, fædd í
Saurbæ í Skagafirði og Guðjón
Þorkelsson, fæddur á Ketilsstöð
um í Dalasýslu. — Móðurfaðir
Karls hét Jón Símonarson. Lilja
móðir hans var um tíma hjá
frænku sinni, Sigurbjörgu Jóna-
tansdóttur á Merkigili í Skaga-
firði.
Fyrst fer Karl vestur í Dali
og heimsækir ættingja sína þar,
en svo til Skagafjarðar og verð-
ur þar á fimmtudag eða föstu-
dag. Hann veit ekki um ætt-
ingja sína þar, en væri þökk,
ef upplýsingum um þá yrðu
komið í Varmahlíð þar sem
hann mun koma við. Karl kem-
ur aftur til Reykjavíkur á sunnu
dag. —