Morgunblaðið - 06.04.1963, Blaðsíða 11

M Ú,RC UxN,B J.<í4 Ð: t f>
•Laugardagvr 8. apríl 1963 s;
11 *■
KrJstján Albertsson:
PÉTUR GAUTUR
1.
NÚ ÞEGAR að >ví líður,
hvað úr hverju, að sýningum
á Pétri Gauli verði lokið, nr.á
ef til þykja sem ekki sé úr
vegi að kveðja þennan ein-
stæða viðburð með dálitlum
gullhömrum, og þökkum til
Þjóðleikhússins, til leikhús-
gesta, að ógleymdum þýðanda
verksins, Einari Benedikts-
syni, sem meir hefði irútt
geta í samibandi við þesaa
sýningu.
i
Ég veit ekki til þess að okíkar
unga leikmenning hafi nokkru
6inni risið j afn-hátt og í sýn-
ingunmi á' „þessu meistaraverki
Ihins æðsta skóldanda, sem for-
þjóð vor og frsendkyn, Norðmenn
imir, hafa nokkru sinni átt“ —
svo að vitnað sé í orð Einars
Benediktssonar í eftirmálanum
eftir þýðingu hans. Leikurinn
byltist af einu lífssviði á ann-
að, umhverfi og andrúm hreyt-
ast í sífelilu, frá nöktum virki-
leika til draumaiheima og jötun-
heima, og öll hin margslungna
ólga verksins kallar á allt sem
leikhúsið megnar, í ytra búnaði,
í danslist og tónlist, í listrænni
tjáning á lífi manna og ára, ým-
ist í vil’tasta gásika, eða alvöru
og angist andspænis örlögum og
dómi. í sannleiika verkefni sem
aðeins hín mestu leikhús geta
gert sér vonir um að valda. Á-
tak Þjóðleiikihiússins -má heita
sarnfelldur sigur frá upphafi til
leiksloka, — en þó fyrst og
fremist leikur Gunnars, Eyjólfs-
sonar í höfuðhlutverkinu, afrek
að karlmannilegu þreki og fjöl-
hæfri list.
Sýningin > er ekki aðeins heið-
u,r fyrir leikhúsið, heldur engu
eiðúr fyrir það fólk, af öilum
etéttum, sem hefur fyllf húsið í
yfir 30 kvöld, sumt komið lang-
ar leiðir að, til þess að verða
ekki af þessari hátíð fyrir auga
og anda. Ég efast mikið um að
til sé annar bær á stærð við
íteykjavík, með hennar umhverfi
eem að vísu n*r lengra og lengra
um hið fámenna land, þar sem
þannig hefði verið tekið á móti
leiksýningu sem gerir jafn-háar
kröfur tiil þroska og athygli af
hálfu áhorfenda. Það liggur við
©ð maður viti varla hvort gleð-
ur meira, sýningin sjálf eða hinn
opni, næmi hugur og allur fögn
uóur áhorfenda.
2.
ÞAÐ er undarlegt til þess að
hugsa, að í upphafi þótti Pétur
Gautur háMgerður vafagemling-
ur, að minnsta kosti varla ti’l
annars fallinn en að lesast. Verk-
jnu var tekið af ólund og merki-
legheituim, af sumum áhrifa-
ttnestu ritdómurium þegar það
birtist á prenti í Kaupmanna-
höfn 1667. Hinn voldugi ljóð-
leikur, jöfnum höndum ævin-
týraveröld hamrammasta ímynd
unarafls og ein raunsæasta mann
lýsihg og örlagalýsing í norræn-
um bókmenntum, þótti tortryggi-
legur „skáldskapur". Þröngsýnir
rýnendur, þá sem ávalt voldug-
jr, og vitandi upp á hár hvað
ei' skáldskapur, töldu verk Ib-
eens ofihilaðið vitsmunalegu efni,
heimsspeki og ákæru. Einn fræg-
asti ritdómari Dana á þeim tím-
um, Clemens Petersen, skrifaði
að verkið gæti ekki talist skáld-
ekapur (poesi), því að ,ú um-
ínynduninni frá virkileika til
Bkáldskapar svikur leikurinn
hálfvegis bæði kröfur listarinnar
og virkileikans“. Seinni timum
hefur fundist að bæði skáldskap
og virkileika sé prýðilega borgið
í verki Ibsens. Clemens Petersen
fer svo lang’t að segja: „Verkið
er nánast ádeilu-blaðamennsika“
— og er tæpast hægt að hugsa
sér tilvaldara dæmi þess hve
jafnvel mikðsmetnir ritdómarar
geta á stundum verið afleit teg-
und. Seinna skrifaði engu minni
maður en Ed'vard Brandes, að
annað verk eftir Ibsen, En Folike
fjende, væri dramatíseruð blaða-
grein. Er erfibt að verjast þeirri
hugsun, að svo gáfaður maður
hafi vitað betur.
Henriik Ibsen svaraði grein
Clemens Petersens í frægu bréfi
til Björnstjerne Bjömsons, og
segir ritdóminn lygi, og þó frem-
ur fyrir það sem hann þegi um,
en það sem hann segi. „Bók
mán er skáldskapur," skrifar
Ibsen, „og ef hún ekki er þafi,
skal bún verða það. Hugtakið
skáldskapur skal í voru landi,
Noregi, koma og beygja sig eft-
ir bók minni.“ Og það varð. Þó
rnunu alla tíð vera tid rýnendur,
sem halda því fram, þegar þeim
býður svo við að horfa, að skáld
skapur megi helzt ekki koma
nálægit öðru en fín-fínustu blæ-
Einar Beneðiktsson
dómum sálai-iifsiiis’', og að mann
leg hugsun og mannleg tilfinn-
ing andspænis aldarhætti, timans
táknum eða sögulegri þróun séu
ekki „æðra“ sálarlif, og því allt
slíkt dærnt til eilífrar útskúfunar
inn í forgengilegan hei-m dag-
blaðadálka og dægurmálasikrifa.
(Þó mun sjaldan í litlum lönd-
um reynt að ganga að skáld-
verki dauðu fyrir líkar sakir, ef
frægur útlendur höfundur á í
hlut Eðlisfræðingunum hefur
t.d. að makleikum verið mjög
vel tekið).
3.
Einar Benediktsson segist á
unga aldri hafa dregist mjög
fast að Pétri Gaut — „og svo
var um aðra, jafnaldra mina og
skólabræðuir." Við vitum að
Hannes Hafstein sendi Sofíu
systux sinni Pétur Gauit á stúd-
entsárum sínum, og skrifaði
henni skýringar á leiknum. Vafa-
laust hefur einmitt þetta verk
haft mikil áhrif á þá kynslóð
ungra manna, sem vissi að hún
átti fyrir höndum og reyna að
blása nýjum anda kjærks og fram
tafcs í þjóð sína, reyna að efla
hana til meiri manndóms. Þeim
hefur fundist hollt og rétt að
tafca til sín og þjóðar sinnar sitt-
hvað af hinni bitru brýningu
Ibsens — lýsingu hans á hinum
unga gáfaða gortara og skýja-
gl'óp, sem var mestur í munnin-
um, frægðarsögum af sér og for-
feðrunum, hugarflugi hátt yfir
önnum og kröfum hversdagsins,
en vanræfcti að byggja upp bæ-
inn hennar móður sinnar, hugsa
um jörðina hennar, koma bú-
sfcapnum í betra horf. Verk Ibs-
ens hefur minnt þessa kynsJóð
á skyldur hennar. við „móður“
sína. Stúdentaskáldin Hannes
Hafstein og Einar Benediktsson
hafa vafalitið fundið nokkurn
skyldleika með sér og hinum
unga Pétri Gaut, draumaláfi
hans og ðhemjuskap — -eins og
persóna hans að öðru leyti,
hringlið og viljaJeysið, kann að
haía átt sinn þátt í að efla vit-
und þeirra um eigin styrk og
um ákvörðun lífs síns.
i
4
Einar Benediktsson byrjaði
ungur að þýða Pétur Gaut, og
vann að því, með löngum hvíid-
um, á annan áratug. Sem kunn-
ugt er kom þýðingin út 1901, í
þrjátíu eintökum, og verð bók-
arinnar hundrað krónur. Einar
taldi vonlaust að haía upp í
kostnað við prentunina með út-
gáfu sem ætlúð var öllum al-
menningi. Aðeins tveim mönn-
um sendi hann bókina að gjöf,
Matthíasi Joohumssyni og Hann-
esi Hafstein. Hann sagði mér
að Hannes hefði þakkað sér „eiins
og gentle-maður“, skrifað sér að
íslenzfcan yrði ný fyrir sér þegar
hann læsi þýðinguna. En þakfc-
arbréf Matthíasar var Einari von
brigði. Hann sagðist ekki muna
nema eitt úr því: Sumstaðar hef-
ur þér mistekist eins og mér
þegar ég þýddi Brand!
Seinna varð Einar sjálfur mjög
óánægður með margt í þýðingu
sinni. Þegar ég hitti Einar Pál
Jónsson ritstjóra í Winnipeg
19ö6, sagði hann mér að Einax
hefði sagt við sig, ekfci löngu
fyrir fyrri heimsatyrjöld: „Ég
gekk að sjálfum mér hálf-dauð-
um, líkamlega og andlega, þeg-
ar ég var að þýða Pétur Gaut
— og sé nú að þýðingin er af-
l>eit!“ Hann tekur að breyta
henni, yrkir upp heila kafla, og
þannig verður til sú gerð sem
út var gefin 1922. Sjálísagt verð-
ur einihvern tíma skrifað um báð
ar gerðir þýðingarinnar, og það
Ijós sem þær varpa á vinnu-
brögð skáldsins. Víða er eðliieg-
ar orðað í seinni gerðinni, eða
gripið til svípmeira málfars. Á
stöku stað er því miður hætt
Kristján Albertsson
við að svo muni þykja, sem
skáldið hafi ekki breytt til bóta.
Hinar frægu liínur:
Atter og fram, det er lige langt;
ud og ind, det er hge trangt
eru í fyrri þýðingunni:
Ef inn verður farið, er út ekki
þrengra;
ef að verður komist, er frá ekki
lengra
en í síðari þýðingunni:
Út og inn það er éitt og sarnt;
aftur og fram, það verður jafnt.
Seinni þýðingin er bæði óná-
kvæmari og bragðminni.
íslenzkt leikhús var einn af
óskadraumum Einars Benedikts-
sonar, sem hann skrifaði um að
minnsta kosti einu sinni, og veik
oft að í tali, af þeim heita áhuga
sem honum var gefinn öðrum
fremur hvenær sem viðgangur
íslenzkrar þjóðmenningar var
annars vegar. Það er nærri því
sárt tiil þess að hugsa, að hann
sfculi ekki hafa lifað það, að sjá
þýðingu sína á Pétri Gaut leifcna
eins og nú er gert. Ekkert er
lífclegra en að þá myndi honum
ihafá fundist sem sér væri gold-
in þakkarskuldin fyrir þetta
verk. Hann myndi hafa skilið,
að verk hans var orðin einn af
gimisteinum íslenzks leiksviðs,
nú og um langa framtáð.
Þýðingin hafði verið þreík-
í dag eru fiðin 200 ár frá fæðingu Bjarna riddara Sívertsens,
en hann var fæddur í Nesi í Selvogi 6. apríl 1763. Til Hafnar-
fjarðar fluttist hann ungur að árnm og rak þar umfangsmikla
útgerð á þeirra tíma mælikvarða. Á ýmsum öðrum sviðum var
hann mikill framkvæmdamaður og hefir réttilega verið nefndur
faðir Hafnarfjarðar. Bjarni lézt 1833. — Brjóstmynd af Bjarna
Sívertsen er í Hellisgerði og vax sett þar upp fyrir nokkrum
árum.
virki, og drengskaparverk. Við
vitum með orðum hans sjálfs |
hvað fyrir honum vakti þegar
hann réðist í þetta verk, með-
an íslenzkan var enn ekiki lengra
á veg komin sem nútíðar tumga
er var í lok síðustu aldar: ,Ég
vildi reyna að koma einmitt
þessu riti á íslenzka tungu, þvi
ég hef aldrei séð neitt erlent
skáldrit, sem gæti betur reynt
og treyst á hæfileika tungu vorr-
ar til þess að vera lifandi þjóð-
mál, jafnhliða öðrum málum
heimsins, fært í allan sjó og
fallið til þess, að taka öllum
þeim framförum vaxandi menn-
ingar, sem nútíiminn heimtar og
veitir".
Hann nær ekki allsstaðar í
þýðingu sinni einfaldleik og létt-
leik hinna ibsensku orðskifta —
enda verður hann sem íslenzkt
skáld að stuðla mál sitt. En oft
hefur Einari Benediktssyni fund
ist íslenzkan leggja sér orð á
tungu, mergjaðri og máttugri en
norskan átti, og fegurð hins
stuðlaða máils ijá hugsuninni
sterkari vængi. Við vitum að
Einar Benedifctssom unni íslenzk-
unni af næstum barnslegum inni-
leik oig djúpri sannfæring um
guðlegan uppruna málsins:
Það ortu guðir lífe við lag.
Ég lifi í því minn ævidag,
og dey við auðs þess djúpox
brunna.
I
Þegar honum tókst bezt upp
við þýðinguna á Pétri Gauit er
ekkert líklegra en að honum
'hafi oft fundist, að nú fyrst
væri hið mikla skáldverk komið
á tungu, sem væri því samboðin
— þá tungu, sem það hefði átit
að vera ort á, en Ibsen þvi miður
efcki kunnað.
Eitt kvöld þegar ég heimsótti
Einar Benediktsson í París haust
ið 1931, sagði hann við mig: „Ég
hefi áhyggjur af því að seinni
útgáfan af Pétri Gaut kunni að
seljast illa. Mér þætti leitt ef
hann Sigurður Kristjánsson tap-
aði á henni, hann gerði það fyr-
ir mig að gefa hana út. Gætir
þú ekki, góði, skrifað stutta
grein í eitthvert franskt bóik-
menntablað og vakið athygli á
bókinni? Væri ekki hugsanlegt að
mörgum frönskum menntamanni
þætti gaman að því, að eiga Pét-
uir Gaut á frummálinu... ?“
★
s
*
KVIKMYNDIR * KVIKMYNDIR * KVIKMYNDIR
KVIKMYNDIR * SKRIFAR UM: * KVIKMYNDIR *
Háskólabíó.
Konur og ást í Austurlöndum.
MYND ÞESSI er ítölsk, tefcin í
litum og í Totalscope. Hún er
allt í senri, sérstæð, fröðleg og
hrifandi. Hin ævintýralega feg-
urð Austurlanda blasir við aug
um áhorfandans og hann fær
svipmyndir af fornri menningu
þeirra þjóða, sem lönd þessi
byggja og lifnaðarhætti þeirra nú
á tímum. Allt er þetta stórat-
hyglisvert og skémmtilegt og auk
þess er fléttað í myndina stutt
um sögum um unga elskendur,
og eru þær hver með sínum blæ
og einkennum, eftir því með
hvaða þjóðum þær gerast, en
flestar ef ekki allar heillandi í
innileik sínum. Myndin gerist í
Egyptalandi, Nepal, þar sem
hrikaleg Himalayafjöllin gnæfa
yfir landslagið í kring, í Thai-
landi, þar sem maður sér Bang-
kok, sundurgrafna af skurðum
og síkjum, sem minna á Feneyj-
ar, í Malayalöndum, þar sem
kókoshneturnar sveigja liro
p>álmaviðarins, í Hongkon®, þar
sem hin fagra Mei Lin gerir gest
unum stundirnar ánægjuiegar og
loks hittum við Sadako, ungu ja-
pönsku stúlkuna, sem eitt sinn
þegar hún er ef kafa eftir ostr
um, kynnist upgum stúdent fré
Tokio og það verður fyrir báðum
ást við fyrstu sýn. Og þannig
endar þessi indæl^ mynd. I mynd
inni leika margir ágætir leikar-
ar frá Austurlöndum og kann ég
ekki að fara með hin óvenjúlegu
nöfn þeirra. Myndatakan er mjög
góð og einnig leikstjórn Rom-
olo’s Marcellini’s.
Stjörnubíó.
Orrustan á tunglinu.
ÞEIR SEM gaman hafa af vís-
indaleigum fantasíum ættu að
leggja leið sína í Stjörnubíó, því
þar er um þessar mundir sýnd
japönsk mynd, er fallar um bar-
áttu Jarðarbúa við vitsmunaver
ur, sem komnar eru langt utan
úr himingeimnum, hafa hertekið
tunglið og nota það sem stökk-
Framh. á bls. 23