Morgunblaðið - 03.07.1963, Blaðsíða 8

8
TUORCVISBLAÐIÐ
Miðvikudagur 3. júlí 1963
Þörfnumst meira skapandi, vekjandi,
þroskandi og gleðjandi ímyndunarafls
— sagði Gylfi Þ. Gíslason menntamála-
ráðherra við setningu menntamálaráð-
herrafundarins í gær
GYLFI í>. Gíslason menntamála-
ráðherra flutti ræðu við setn-
ingu menntamálaráðherrafundar
Norðurlanda í Reykjavík í gær.
Hann sagði þar m. a.:
Við Xslendingar teljum okkur
norræna þjóð. Við viljum halda
áfram að vera það. Allt samstarf
við frændþjóðir okkar á Norður-
löndum er okkur kærkomið. Lík-
lega er þó samstarf í menningar-
málum okkur kærkomnast og
eðlilegast. En þetta hafið þið alit
saman heyrt áður, án efa marg-
oft. Og það væri hreint ekki óeðli
legt, að þið hélduð, að hér væri
um vel meint, en venjulegt orð-
skrúð að ræða. En í mínum
munni hafa þessi orð dýpri og
alvarlegri merkingu, og ég er
sannfærður um, að þar mæli ég
fyrir hönd mikils hluta hugsandi
íslendinga. Það er þetta, sem mig
langar til þess að skýra með fá-
einum orðum.
Frá skynseminnar sjónarmiði
— mælt á mælistiku hagkvæmni
og hagnýtra sjónarmiða — er það
ef til vill heimskulegt fyrir tæp-
lega tvö hundruð þúsund manns
að burðast við að halda uppi sjálf
stæðu ríki og vilja vera óháð
menningarþjóð. Það furðulega
ævintýri, sem hófst með land-
námi norrænna manna á stóru
eylandi norður undir heimskauts -
baug fyrir nær ellefu hundruð
árum, við rætur víðáttumestu
jökla Norðurálfu, á einni storma
sömustu strönd Atlantshafs, var
ef til vill óskynsamlegt uppátæki.
Líf nokkurra tuga þúsunda hér
norður á hjara veraldar í marg-
ar, myrkar aldir, var án efa ekki
arðvænlegt fyrirtæki. Og ein-
hverjum reikningsglöggum raun-
sæismönnum hefur eflaust getað
fundizt það hæpið tiltæki — á
tuttugustu öld, tímum tækni og
vaxandi áhrifa stórvelda — að
endurreisa eldgamalt smáríki, svo
fámennt, að allir íbúarnir kæm-
ust fyrir við nokkrar götur í nú-
tíma stórborg, — svo lítið, að
þjóðarframleiðslan er ekki meiri
en framleiðsla meðalfyrirtækis
hjá stórþjóð.
En eins og landnámsmennirnir
lögðu út í óvissuna á níundu öld,
með ímyndunaraflið að áttavita,
heillaðir af því, sem er ótrúlegt
í öllum ævintýrum, — eins og fá-
tæk þjóð varðveitti tungu sína
og þjóðerni öldum saman af
Dr. Gylfi Þ. Gíslason
tryggð við forleður og minningar
og af þeirri ást á sögu og ljóði,
sem verður ekki látin 1 aska, —
eins höfum við, tuttugustu aldar
menn á íslandi, gert alvöru úr
því, sem áður var draumur, að
efna til sjálfstæðs ríkis, þrátt
fyrir fæð okkar, þrátt fyrir smæð
okkar.
íslenzkur stjórnmálamaður var
eitt sinn að ræða við indverskan
mann á þingi Sameinuðu þjóð-
anna, og spurði hinn indverski
um íbúatölu Islands. íslendingur-
inn mundi í svipinn ekki nákvæm
lega, hversu marga tugi umfram
hundrað þúsund þjóðin taldi,
og var ekki kominn lengra en að
segja hundrað, þegar Indverjinn
botnaði setninguna og sagði:
„Hundrað milljónir, já, þið ættuð
að geta séð ykkur vel farborða".
Ég minnist þess einnig, þegar ég
átti viðræður við David Ben
Gurion í ísrael 1958. Hann sagði
m. a., að ein heitasta ósk sín væri
sú, að ísraelsmenn yrðu sem
fyrst fjórar milljónir talsins, fyrr
sagðist hann ekki vera öruggur
um framtíð ríkisins. Minna ríki
fengizt ekki staðizt á okkar tím-
um.
Ég held, að öllum hugsandi fs-
lendingum sé ljóst það, sem er
tvísýnt við tilveru smáríkis ör-
fárra einstaklinga, undir miðnæt
ursól og norðurljósum. En aldrei,
í aldalangri sögu þessa kalda
lands, hafa búið hér menn, sem
eru staðráðnari í því, að þúsund
ára gamla ævintýrið, sem hér
hefur verið að gerast, skuli halda
áfram að vera raunveruleiki, stað
reynd, — að hér skuli um allar
— Ráðherrafundur
Framhald af bls. 1.
nefna hana, og íslenzku. Ráð-
herrann svaraði því til, að þessi
nýbreytni væri mjög vinsæl.
Þetta Væri aðeins á byrjunar-
stigi, en allar líkur bentu til
þess að hið nýja fyrirkomu-
lag myndi gefa góða raun. „Ég
hef trú á því,“ sagði ráðherr-
ann, „að þetta muni reynast vel,
enda er allt sem bendir til þess.“
Ráðherrar hinna Norðurland-
anna voru að því spurðir, hvort
ríkisstjórnir þeirra hygðust
taka upp sams konar fyrirkomu-
lag í sínum skólum, þannig að
íslenzka væri þar einnig kennd,
en ekki var á þeim að heyra,
að þeir byggjust við því, að svo
gæti orðið. f Svíþjóð eru danska
og norska skyldufög í skólum
og í Danmörku norska og
sænska. Hins vegar létu þeir
þess getið, að íslenzkukennsla
væri hluti af sérfræðinámi í
málfræði við háskóla.
Þá voru ráðherrarnir spurðir
um norræna húsið í Reykjavík
og varð Julius Bomholt fyrir
svörum. Hann rakti nokkuð gang
þessa máls og sagði, að það hefði
fengið afgreiðslu á fundum
Norðurlandaráðs í Helsingfors í
marz 1962. „Markmiðið með
byggingu þessa húss og starf-
rækslu þess er tvenns konar,"
sagði ráðherrann, „í fyrsta lagi
að auka áhrif frá öðrum Norð-
urlöndum her á íslandi, og í öðru
lagi að miðla öðrum Norðurlönd-
um íslenzkri menningu í auknum
mæli. Þetta verður ekki einung-
is akademísk stofnun," sagði
ráðherrann, „heldur verður hún
einnig alþýðleg, þannig að hún
verður reist á breiðum grund-
velli. Danir munu kostat4 hluta
byggingarinnar, Finnar og Norð-
menn jafnmikið, en stóri bróð-
ir Svíþjóð %,“ sagði ráðherr-
ann. „Framlagið fyrir árið 1963-
64 er 295 þúsund n. kr. og af
því eigum við Danir að borga
57 þús. kr., og hefur verið geng-
ið frá því á okkar fjárlögum."
Síðan sagði Bomholt, að það
væri gaman að sjá hvar hús
þetta ætti að rísa og skýrði
Gylfi Þ. Gíslason þá frá því, að
það yrði á háskólalóðinni, og
myndi ráðherrunum verða sýnd-
ur staðurinn síðar.
Þá má geta þess, að nú verð-
ur sett upp sérstök nefnd, sem
fær mál þetta í hendur.
Þá var finnski ráðherrann, frú
Armi Hosia, spurð um það, hvort
ekki væri ástæða til að senda
finnskan sendikennara til íslands
og kvaðst hún vera því fylgj-
andi. Því var skotið inn í, að
bezt færi á því að löndin skipt-
ust á sendikennurum, ekki ein-
ungis vegna málins, heldur til
að styrkja almenn menningar-
samskipti.
Sem svar við því, hver áhrif
njósnamálið í Svíþjóð hefði á
stjórnmálin þar í landi, svaraði
Ragnar Edenman þessu til:
„Þetta er hörmulegt mál. Hér
er um að ræða landráð., sem
keypt eru fyrir peninga. Það
segir alla söguna. Ekki bætir það
úr skák, hve háttsettur njósnar-
inn er.“
Síðan greindi hann frá lögfræð-
inganefndinni, sem stjórnin hef-
ur sett á laggirnar og þing-
nefndinni, en um það mál hef-
ur áður verið fjallað í fréttum
hér í blaðinu.
„Teljið þér, að þetta mál hafi
í för með sér slæm áhrif á sam-
skipti sænsku stjórnarinnar og
Sovétstjórnarinnar.
„Ég þori ekkert að segja um
það,“ sagði ráðherrann. Svo
glotti hann og bætti við: „Fólk
lifir á svo miklum blekkingum
nú á dögum“.
Þá voru ráðherrarnir spurðir
um sjónvarp, og sagði þá Julius
Bomholt, að danska sjónvarpinu
yxi fiskur um hrygg með hverj-
um degi sem liði, og gegndi það
nú miklu hlutverki hvað það
snerti að miðla fólki menning-
arefni og fréttum. „Það hafði
áreiðanlega mikil áhrif á úrslit
þjóðaratkvæðagreiðslunnar,“
sagði hann. Ráðherrann bætti
því við, að sjónvarpið mundi í
Danmörku hafa æ meiri áhrif
á stjórnmálaþróunina í landinu.
Um úrslit þjóðaratkvæðagreiðsl-
unnar var hann fáorður. Hún
var auðvitað nokkurt áfall fyr-
ir stjórnina, en ráðherrann sló
þessu upp í gamanmál og sagði:
„Fólki þykir miklu skemmtilegra
að merkja við nei heldur en já
í kosningum."
Dönsku ráðherrarnir voru einn
ig spurðir um það, hvað þeir
vildu segja um stjórnmálaþróun
ina í Færeyjum. Þeir höfðu lít-
ið um hana að segja. Voru þeir
þá spurðir um, hvort þar væri
ekki ný stjórn, sem þætti heldur
óvinsamleg Dönum og dönskum
yfirráðum. Þeir svöruðu: „Við
höfum ekki orðið þess varir í
stjórninni, að það væru neinar
deilur milli okkar og færeysku
stjórnarinnar, því síður nein
spenna. Sambandið milli okkar er
fullkomlega eðlilegt. Við höfum
ekki áhuga á að framkvæma
annað en það, sem Færeyingar
sjálfir vilja. Þróunin í Færeyjum
hefur verið stórstíg og til fyrir-
myndar og skemmtilegt að fylgj-
ast með því, hversu skjótum
framförum fiskiðnaðurinn hefur
t.d. tekið.“ Eins og til að gjalda
blaðamanninum rauðan belg fyr-
ir gráan, spurði Bomholt hann
brosandi þessarar spurningar:
„Hvor er betri höfundur Kiljan
eða Heinesen?“
Enginn viðstaddra treysti sér
til að svara þessari viðkvæmu
spurningu, og var mijlið látið
liggja milli hluta, og hélt hver
sínu.
Þá var fjallað um stúdenta-
samskipti á þessum blaðamanna
fundi og voru ráðherrarnir sam
mála um, að þau bæri að auka
og efla í alla staði. Nú væri reynd
ar svo komið að engar hindr-
anir væru lengur í veginum hjá
embættismönnum eða í ráðu-
neytum. Það væri þá frekar, að
'norrænir stúdentar vildu síður
heimsækja land hvers annars, og
færu þá gjarnan til Bandarikj-
anna, Þýzkalands eða einhverra
annarra landa. Til marks um
það, hvernig reynt hefði verið að
efla samskipti norrænna stúd-
enta mætti nefna, að í ýmsum
greinum háskólanáms væru nú
tekin gild próf í hinum lönd-
unum sem tekin hefðu verið í
öðrum. En stúdentar væru íhalds
samir og hefðu ekki hagnýtt sér
þessi réttindi. Ráðherrarnir virt-
ust sammála um að stúdenta
samskipti væru drjúgur þáttur
í því að efla og auka skilning
milli landanna.
Lauk svo þessum fundi norr-
ænna menntamálaráðherra með
íslenzkum blaðamönnum, án
þess að til neinna stórtíðinda
drægi. Þó má geta þess að lok-
um, eins og rúsínu í
pylsuendanum, að dönsku ráð-
herrarnir sögðu, þegar þeir voru
spurðir um handritamálið: „Það
verður staðfest, sem búið er að
gera.“ Þótti þetta merkileg yf-
irlýsing og má af henni ráða, að
nokkurn veginn sé víst, að hand-
ritin komi til íslands að loknum
næstu kosningum í Danmörku,
en þær eiga að fara fram haust-
ið 1964. Handritamálið heyrir
undir Helveg Petersen, og sagði
hann á fundinum, að enginn órói
væri út af því í Danmörku og
um það væri lítið talað. „Það
eina sem við getum sagt,“ bætti
hann við, „er þetta: málið bíð-
ur næstu kosninga".
aldir vera íslenzkt ríki íslenzkr-
ar þjóðar. Nýir tímar og nýjar
aðstæður krefjast auðvitað nýrr-
ar afstöðu á fjölmörgum sviðum.
Hinn mikli vandi okkar er ein-
mitt fólginn í því að samræma
stefnu okkar í málum dagsins því
eilífa markmiði, að vera íslenzk
þjóð á sjálfstæðu íslandi.
En hver er kjarni þess vanda?
Öll vitum við, að við lifum á
öld tækni, kjarnorku, geimferða.
skipulagningar. Það er líka kunn-
ara en frá þurfi að segja, að allt
þetta eflir stórveldi, en gerir hlut
skipti smærri ríkja erfiðara. Auð
vitað geta smáríki einnig náð
langt í tjekni og skipulagningu,
einkum á takmörkuðu sviði. Það
hafa t. d. Norðurlönd sýnt og jafn
vel hið minnsta þeirra, ísland,
sem mun mega teljast forystuþjóð
í veiðitækni. í kjölfar þessa geta
siglt góð lífskjör. En það breytir
ekki þeirri meginstaðreynd, að á
æ fleiri sviðum tækninnar stend-
ur hinn stóri betur að vígi en
hinn smái. Og það er sú þróun,
sem gerir hlutskipti smáríkjanna
æ vandasamara. Hvað eiga þau
að taka til bragðs?
Skynsemin heíur verið að
leggja undir sig heiminn. Hag-
kvæmnin hefur verið að ryðja
öðrum mælikvörðum til hliðar.
Ekki situr það á mér, sem hef
haft þann starfa að kenna stú-
dentum hagfræði, að vanmeta
hagkvæmni og skynsemi. En það
er til fleira í veröldinni. Mér
finnst, að skynsemi og hag*
kvæmni sé búin að þoka ímynd-
unarafli og innblæstri alltof
langt til hliðar. I sannleika sagt
finnst mér, að meginvandi okkar
tíma sé í því fólginn, að ímynd-
unaraflið sem skapandi máttur
sé í hættu. Það, sem við þörfn-
umst umfram nýjar vélar, um-
fram meiri kjarnorku, umfram
nýjar eldflaugar, að ég ekki tali
um fleiri kjarnorkusprengjur, er
meira ímyndunarafl, meira skap-
andi, vekjandi, þroskandi og gleðj
andi ímyndunarafl, Við þörfn-
umst endurmats á þekkingunnL
Við teljum okkur aðeins þekk>a
náttúrulögmálin og staðreynd-
irnar. Auðvitað gerum við það,
og við eigum þeirri þekkingu
mikið að þakka. Við þekkjum
þyngdarlögmálið og breytingarn-
ar á verðlaginu. En við höfum
aldrei hlustað á þyngdarlögmál-
ið, og við höfum aldrei séð verð-
lagsvísitöluna á gangi í miðbæn-
um. En höfum við ekki bæði
heyrt og séð Sölku Völku? Er
hún ekki jafnáþreifanleg stað-
reynd og þyngdarlögmálið? Og
er ævintýraheimur H. C. Ander-
sen, er sú veröld, sem Hamsun
hefur gefið okkur í sögum sín-
um, Fröding í ljóðum sínum og
Sibelius í tónum sínum, nokkuð
óraunverulegri en verðlagsvísi-
talan, sem við erum þó að
minnsta kosti guðs lifandi fegin
að haía aðeins séð á prenti eða
á mynd, en aldrei þurft að taka
í höndina á, þótt við hefðum hins
vegar gjarnan viljað heilsa upp
á afa gamla á Knerri í Fjall-
kirkju Gunnars Gunnarssonar?
Ef það er rétt, að okkar tíma
skorti fyrst og fremst skapandi
ímyndunarafl, jafnvel frekar en
siðgæðisvakningu, jafnvel frekar
en trúarvakningu, þá held ég, að
smáþjóðirnar verði að hafa for-
ystu um að bæta úr því. Stór-
þjóðirnar, stórveldin, eru mál-
svarar hagkvæmninnar, skynsena
innar. Það er eðlilegt. Ef smá-
þjóðirnar eiga að halda hlut sín-
um, sanna tilverurétt smn, sýna
gildi sitt, þá verður að hafa fleiri
kvarða á lofti en kvarða tækninn
ar, hagsýninnar, hinnar blindu
kunnáttu. Og þá má það ekki
Framhald á bls. 15.
BRUNAÚTSALAN
hjá VOUGE
er í fulltnm gangi í Lístamannaskálanuin