Morgunblaðið - 19.01.1964, Blaðsíða 8

8
MORGUNBLADIÐ
Stmmtáagrrr 19.. jan. 1964
Þ|óðleikhúsið:
Læðurnar
Eftir Walentin Chorell
Leikstjóri: Baldvin Halldórsson
þýðandi: Vigdís Finnbogadóttir
ÞJÓÐLEIKHÚSIÐ frumsýndi á róta í hugum manna, til að ljúka
fimmtudagskvöldið sjónleikinn
„Læðurnar“ eftir finnska höfund
inn Walentin Chorell, sem tal-
inn er fremsta núlifandi leik-
skáld Finna, skrifar á sænska
tungu og hefur á undanförnum
20 árum samið um 50 útvarps-
leikrit og sjónleiki.
1 „Læðurnar" geta hvorki talizt
rismikið né djúpskyggnt leik-
húsverk, en það býr yfir miklum
leikrænum möguleikum og er
kunnáttusamlega skrifað. Það er
stutt, hnitmiðað og þétt í sér,
heldur athygli áhorfenda ó-
skiptri frá byrjun til enda, því
sjaldan slaknar á þeirri drama-
tísku spennu sem gefur leiknum
líf á sviðinu.
Efnið er hins vegar ekki sér-
lega nýstárlegt, sem skiptir út af
fyrir sig ekki máli, ef það væri
tekið frumlegum tökum og færði
áhorfendum einhverja nýja inn-
sýn í mannleg kjör. Því er tæp-
lega að heilsa; þau mennsku
sannindi sem það leiðir áhorf-
endum fyrir sjónir eru heldur
grunnfær og verða aldrei veru-
lega hugstæð. Hitt er svo annað
mál, að svipmyndin úr hvers
dagslífinu, sem höfundurinn
bregður upp, er á sinn hátt for-
vitnileg, og í leikrænum skiln-
ingi vinnur hann vel úr litlu
efni.
Leikurinn fer fram í kaffi-
stofu kvenna í spunaverksmiðju
og spannar part úr einum vinnu-
degi, Hann fjallar í víðasta skiln
ingi um hið geigvænlega og óbrú
anlega djúp, sem er staðfest milli
fólks með ólíka reynslu og úr
ólíku umhverfi. Verksmiðjukon-
urnar geta hvorki skilið né þol-
að yfirboðara sinn, frú Mörtu
Bartsche, af því hún er af öðru
sauðahúsi en þær. Reynsla henn-
ar liggur utan við reynslusvið
þeirra, og þess vegna er þeim
um megn að skilja hana, en túlka
atferli hennar út frá sjónarmið-
um sem eru þeim nærtæk og
skiljanleg. Chorell fjallar hér
m.ö.o. um þann mikla einmana-
leik sem óvenjuleg reynsla hlýt-
ur að búa hverjum manni.
Höfundurinn hefur sjálfur
sagt: „Markmið skáldskapar
míns er að afhjúpa, sarga og
upp augum þeirra fyrir raunum
annarra, sem oft stafa af okkar
eigin sálarblindu. Ef ég aðeins í
eitt einasta sinn hefi fært einum
lesanda mínum eða áhorfanda
nýja sýn á líf náungans og aukið,
þó ekki væri nema örlítið, skiln-
ing manns á annarri mannveru,
sem ekki líkist honum, þá hefi
ég náð takmarki mínu“. (Leik-
skrá, bls. 18). Þetta er drengi-
lega mælt, og ekki er því að
neita, að hann vekur samúð og
skilning áhorfandans á þeim per-
sónum, sem hann teflir fram, en
um hitt má spyrja, hvort hann
sé ekki helzti háður kenningum
sínum eða „boðskap", þannig að
hið óræða í mannlegri náttúru
njóti sín ekki sem skyldi. í
leikritinu kemur í rauninni ekk-
ert beinlínis á óvart eða vekur
snögga hugljómun — allt virðist
vera fellt inn í eins konar kerfi
til að tryggja fyrirfram útreikn-
aða niðurstöðu.
Það er kannski af þessum sök-
um sem leikritið er fremur á-
heyrilegt en eftirminnilegt.
Ég sagði í upphafi að leikritið
byggi yfir miklum leikrænum
möguleikum, en þeir hafa ekki
verið nýttir að neinu ráði í
sviðsetningu Þjóðleikhússins.
Þrátt fyrir góða og í nokkrum
tilfellum óvenjugóða frammi-
stöðu einstakra leikenda er sýn-
ingin í heild einkennilega glopp-
ótt og skrykkjótt. Sum drama-
tísku atriðín tókust bærilega, en
önnur runnu gersamlega út í
sandinn, einkanlega þar sem þær
áttúst við, Marta og kvennahóp-
urinn. Þetta stafaði augljóslega
af þeim óskiljanlegu mistökum
leikstjórans, Baldvins Halldórs-
sonar, að hafa ekki fleira kven-
fólk á sviðinu (kannski hafa
sparnaðarsjónarmið Þjóðleik-
hússins hér ráðið úrslitum). í
handritinu gerir höfundur ráð
fyrir hópi aukaleikara, sem ekki
koma beint við sögu, en magna
hópatriðin, þegar múgsefjunin
grípur um sig og umhverfir hópn
um í grimma ófreskju með einn
vilja og eina sál. Átökin hefðu
orðið miklu áhrifameiri og
dramatískari, hefði þessari sjálf-
sögðu tilætlun höfundar verið
Atriði úr seinna þætti. Frá vinstri Guðbjörg Þorbjarnardóttir, Helga Valtýsdóttir, Kristbjörg
Kjeld (á gólfinu), Þóra Friðriksdóttir, Brynja Benediktsdóttir, Jóhanna Norðfjörð, Bryndís
Pétursdóttir og Margrét Guðmundsdóttir.
gaumur gefinn. Atriðið þegar
konurnar loka Mörtu inni hjá
sér verður líka slappt af sömu
sök; hræðsla hennar kemur
hvergi fram, enda hefði hún
sennilega orðið með öllu ósann-
færandi eins og þarna er í pott-
inn búið.
Sé því borið við að Þjóðleik-
húsið hafi ekki yfir öllu fleiri
leikkonum að ráða en þeim ell-
efu, sem í verkinu leika, þá ætti
það að sjá sóma sinn í að velja
sér verkefni eftir vexti og kröft-
um. Annað er kák og vitleysa,
eins og fram hefur komið bæði
í „Hamlet" og þessu verki.
Val í einstök hlutverk hefur
eftir atvikum tekizt vel, þegar
annað af tveim veigamestu hlut-
verkum leiksins er undanskilið.
Guðbjörg Þorbjarnardóttir, sú
mikilhæfa leikkona, nær ekki
tökum á hlutverki Mörtu. Hún
hefur að vísu til að bera þá ytri
fágun og þann kulda, sem þess-
ari persónu er áskapaður af ill-
um forlögum, en aðrir eiginleik-
ar, mjög svo mikilsverðir, koma
ekki fram í túlkun leikkonunn-
ar, t.d. hinn innibyrgði ótti við
lífið og mennina, örvæntingin
og hin vængbrotna þrá eftir
friði og ró.
Kristbjörg Kjeld fer með hitt
veigamikla hlutverkið í leikn-
um. Hún leikur Rikku, vinkonu
og skjólstæðing Mörtu, mjög
vandasamt hlutverk, því geð-
brigði þessarar hálfsturluðu
konu eru bæði snögg og kynngi
mögnuð. Kristbjörg gerir hlut-
verkinu góð skil, þegar frá eru
talin upphafsatriðin í fyrra þætti,
þar sem mér finnst gæta ofleiks
Atriði úr fyrra þætti. Frá vinstri: Oktavía Stefánsdóttir, Þóra Friðriksdóttir, Brynja Bene-
diktsdóttir, Nina Sveinsdóttir, Jóhanna Norðfjörð, Helga Vaitýsdóttir og Bryndís Pétursdótt
ir.
— ofsinn verður ekki sannfær-
andi. Hófsamari og lágstemmd-
ari túlkun hefði orðið áhrifa-
sterkari, einkanlega þar sem leik
konan hefur ekki fullkomið vald
yfir röddinni á háu nótunum.
Leikur hennar í seinna þætti er
mun hugtækari og víða magnað-
ur, en leikstjórnin mætti vera
markvissari þar sem tilþrifin í
leikritinu eru mest.
Af öðrum leikendum skila þær
Helga Valtýsdóttir, Þóra Frið-
riksdóttir og Bryndís Pétursdótt-
ir hlutverkum sínum með sæmd.
Þóru og Bryndísi hef ég ekki séð
leika betur í annan tíma, og má
segja að Þóra sé „sá svarti senu-
þjófur“ á þessari sýningu. Helga
túlkar á mjög nærfærinn og
sannfærandi hátt hina langþjáðu
erfiðlskonu sem gengur með átt-
unda barnið. Mér virtist henni
hvergi skeika í þessari persónu-
sköpun.
Bríet Héðinsdóttir leikur ú.t-
lenda gyðingastúlku, flóttakonu
frá Varsjá, sem lent hefur i
miklum raunum og ber ekki sitt
barr eftir þær. Innlifun leikkon-
unnar er ótvíræð og leikur henn
ar víða magnaður, þó svo furðu-
lega vilji til að hrognamálið, sem
henni er lagt í munn, sé alger-
lega út í hött, og er þar fyrst og
fremst við þýðandann að sak-
ast. Einföldustu setningar koma
t.d. bjagaðar út úr henni, en svo
skilar hún flóknum setningum
hárréttum! Framburður leikkon-
unnar veit ég ekki til að eigi
sér neina hliðstæðu í máli þeirra
útlendinga af ýmsu þjóðerni, sem
eru að baxa við að tala íslenzku.
Hér er vissulega um sérkennilegt
fyrirbæri að ræða: góður leik-
ur, en óhæfur talsmáti! Ætli það
þurfi að vera sjálfsmótsögn?
Nína Sveinsdóttir vekur oft
hlátur í hlutverki Önnu, „flóns-
ins“ sem m.a. hefur það verk-
efni að rjúfa spennuna í leikn-
um, þegar boginn er spenntur
til hins ýtrasta. En túlkun leik-
konunnar er mjög tilviljunar-
kennd og öll í molum, fremur
kátlegt sprell en alvarleg við-
leitni til leiks.
Með minni hlutverk fara þær
Margrét Guðmundsdóttir, Jó-
hanna Norðfjörð, Oktavía Stef-
ánsdóttir og Brynja Benedikts-
dóttir, og gera þeim eftir atvik-
um þokkaleg skil, en í nokkrum
atriðum eru þær dálítið fálmandi
eða utangátta á sviðinu, sem staf
ar af handahófskenndri staðsetn-
jngu.
Ég hef hér að framan gagn-
rýnt leikstjórnina jafnframt því
sem ég hef hælt frammistöðu
einstakra leikenda. Að mínu viti
stafar hinn góði leikur fyrst og
fremst af því, að hér er um að
ræða raunsætt verk — en það
virðist enn sem komið er vera
eina tegund leikhúsverka sem ís-
lenzkir leikarar eiga í fullu tré
við. Með betri leikstjórn hefði
þessi sýning getað orðið eftir-
minnileg, einmitt vegna þess að
hér er verk sem er fullkomlega
viðráðanlegt, hvað sem segja má
um bókmenntagildi þess.
Leiktjöld Gunnars Bjarnason-
ar eru einföld og látlaus, máð
og ömurleg, eins og höfundurinn
mælir fyrir, en af einhverjum
óskiljanlegum ástæðum hefur
klukkunni yfir dyrunum inn f
salinn verið sleppt, og það finnst
mér billeg sparnaðarráðstöfun,
því klukkan gegnir sínu ótví-
ræða hlutverki.
Um tæknileg atriði sviðssetn-
ingarinnar er ástæða til að fara
nokkrum orðum, því sum þeirra
eru fyrir neðan allar hellur. Beit
ing Ijósa í leikritinu er mjög ein-
föld, en hún er mjög ófullnægj-
andi í seinna þætti, bæði meðan
logar á gaslömpunum og eins þeg
ar straumnum er hleypt á aftur.
Yerksmiðjuflautan á að vera
skerandi og yfirgnæfa raddir
kvennanna, en í stað þess heyrist
ámátlegt, þokukennt bergmál frá
eimpípu skips! Það á að heyrast
greinilega í spunavélunum, með-
an þær eru í gangi, og dynurinn
á að magnast, hvenær sem dyrn-
ar inn í salinn eru opnaðar. Hvort
tveggja fer í handaskolum. Leik-
húsgestir heyra aðeins lágt suð,
sem er jafnmáttlaust hvort sem
dyrnar eru opnar eða lokaðar.
Hróp verkstjórans, sem á að
standa við dyrnar inn í salinn,
koma úr allt annarri átt en ætl-
azt er til. Og fleira mætti tína
fram. Það eru einmitt smáatriði
eins og þessi, sem valda miklu
um það, hvort leiksýning nær
þeim tökum á áhorfendum sem
að er stefnt. Hér hefur sýni-
lega verið kastað höndum til sýn
ingarinnar, og þvi verður hún í
flestu tilliti máttlausari en efni
stóðu til.
Þýðing Vigdísar Finnbogadótt-
ur er yfirleitt lipur í munni, en
henni hefur ekki lánazt að gefa
verkakonunum það tungutak,
se;m við á, þó hún „skreyti" mál
þeirra með ýmsum góðum glós-
um úr götumáli. Þær eiga að
hafa annan talsmáta en frú
Bartsche, en það kemur engan
veginn nógu greinilega fram. Ég
hef áður minnzt á hrognamál
Xeníu, sem virðist ekki vera unn
ið samkvæmt neinni skynsam-
legri reglu og missir því marks.
Mætti ég svo að endingu minna
þýðandann á það sem hún ef-
laust veit, að orðið „fætur“ er
karlkyns en ekki kvenkyns.
Sigurður A. Magnússon.
ATHUGIÐ
að borið saman við útbreiðslu
er langtum ódýrara að auglýsa
í Morgunblaðinu en öðrum
blöðum.