Morgunblaðið - 19.01.1964, Blaðsíða 15

Sunnudagur 19. jan. 1964
MORCUNBLAÐIÐ
15
Staðarvalið ætíð
óbreytt
SVO sem nærri mátti geta, sýn-
ist mönnum enn mjög sitt hvað
um staðarval fyrir ráðhús Reykja
víkur. Nú sem fyrr hafa flestir,
sem rækilega íhuga málið, orðið
sammála um, að langbezt fari á
því að byggja það við norður-
enda Tjarnarinnar. Þessi hefur
orðið skoðun allra þeirra aðila,
sem skoðað hafa málið ofan í
kjölinn á síðustu tveim, þremur
áratugum. Fer og ekki á milli
mála, að þarna er ein allra bezta,
ef ekki hin langbezta, byggingar-
lóð í borginni. Jafnframt þarf
byggð á þessum slóðum mjög um-
bóta við. Bærinn allur yrði mun
reisulegri, ef þarna væri komin
svipmikil bygging. Mótbárurnar
eru aðallega tvennskonar og
furðu lífseigar.
Sú fyrri, að ekki megi minnka
Tjörnina, fær ekki staðizt þegar
af því, að Tjörnin þarf alls ekki
að minnka. Meira máli skiptir
samt að hvað sem stærðinni líð-
ur mundi Tjörnin einmitt njóta
sín betur, ef þarna væri komið
glæsilegt stórhýsi, svo sem allir
gátu sannfærzt um með því að
skoða líkanið, sem sýnt var í
Hagaskóla um síðustu helgi.
H> að verður um
Alþingishúsið?
Hin mótbáran er sú, að fyrir-
hugað ráðhús muni yfirþyrma og
skyggja á Alþingishúsið og Dóm
kirkjuna. Þessu var sterklega
haldið fram af Einari Olgeirs-
syni, sem tók málið upp á Alþingi
sl. fimmtudag á fyrsta fundi þess
eftir jólafríið. Flestum öðrum
virðist þvert á móti, að bæði þessi
söguhelgu hús muni njóta sín
einkar vel með ráðhúsið í baksýn.
Til þess að svo verði, má alls
ekki byggja nær þinghúsinu að
sunnanverðu en nú er ráðgert.
Allt annað mál er, að þinghús-
ið er nú orðið of lítið. Fráleitt
væri að ætla að bæta úr því með
því að klastra upp viðbyggingu
við sjálft þinghúsið. Það verður
að standa frjálst og óháð öðrum
byggingum. Ný bygging fyrir
þingið við Vonarstrætinorðanvert
hlýtur að þrengja alltof mikið að.
Frekar kemur til álita að fá þing-
inu aukið húsrými í byggingu, er
reist væri vestanvert við þing-
húsið við Kirkjustræti og vissi út
að gamla kirkjugarðinum. Ef
menn vildu, væri hægt að hafa
neðanjarðargöng þarna í milli til
að auðvelda samfelld not hús-
anna. Mörgum finnst slíkt fráleitt
og telja hið eina rétta að byggja
alveg nýtt þinghús. Hefur mönn-
um þá einkum komið til hugar
ísbjarnarlóðin gamla suðaustur
af ráðherrabústaðnum við Tjarn-
argötu. Víst mundi þinghús fara
mjög vel þar, en þá væru öll
tengsl við núverandi þinghús úr
íögunni. Hagkvæmnissjónarmið
hljóta hér að ráða miku, en
smekkur og sögutilfinning segja
einnig til sín.
Samrýmist ekki
nútíma þ jóð-
háttum
Gisli Guðmundsson hreyfði því
f umræðunum á Alþingi, að efna
setti til þjóðaratkvæðagreiðslu
um hvort flytja ætti Alþingi til
Þingvalla. Sjálfur virtist hann
þeirri hugmynd meðmæltur og
vildi að engu hafa þau gagnrök,
sem á móti voru færð. Bjarni
Benediktsson og Eysteinn Jóns-
son héldu því báðir fram, að það
samrýmdist ekki nútíma þjóð-
háttum að ætla Alþingi setu utan
höfuðborgarinnar. Störf þingsins
væru svo nátengd ýmis konar
stjórnarstörfum, að ógerlegt væri
að fá stjórn og þingi sitt hvorn
aðsetursstað. Minnti Bjarni á, að
í fyrra hefði þeirri hugmynd ver-
46 hreyft á Alþingi að flytja höf-

SAs'- s 'í % VÍ'-
Líkan af ráðhúsinu ojr næsta u mhverfi þess.
a landi, hafa menn talið hluta-
bréf þess lítils virði og orðið
tregir til að leggja fram fé í sama
formi til annarra nytjafram-
kvæmda. Einn höfuðgalli á flest-
meiriháttar framkvæmdum
hér er sá, að þær eru fjárvana.
Til þeirra er aldrei lagt nóg stofn-
fé í upphafi. Þess vegna eru fyr-
irtæki í eilífu skuldabasli og
reynt er að merja út úr rekstri
eða oft af rekstrarlánum —
fé til framkvæmda, sem með eðli
legu móti ætti að takast af stofn-
framlögum eða eiginlegu áhættu-
fé eigenda. Vitanlega leggja menn
ekki fé sitt í áhættu, ef
þeir eiga einungis að taka á sig
tap en gróáðamöguleikar eru úti-
lokaðir.
Framkvæmda-
REYKJAVÍKURBRÉF
uðborgina frá Reykjavík. Sú
hugmynd hefur að vonum lítinn
byr, en flutningur Alþingis væri
fásinna nema höfuðborgin væri
flutt samtímis. Eysteinn var
Bjarna efnislega samþykkur, því
að hann sagði, að langt þinghald,
sem verða hlyti á meðan menn
vildu, að Alþingi væri valdamesti
aðili í landinu, gæti ekki átt sér
stað utan höfuðborgarinnar. Að
sjálfsögðu vakir gott eitt fyrir
þeim, sem vilja hafa þinghald á
Þingvöllum. En erfitt er að hugsa
sér óraunhæfari hugmynd. Hún
er sígilt dæmi þess, hvernig sum-
ir menn vekja sér upp viðfangs-
efni í stað þess að sinna þeim,
sem sannarlega þurfa úrlausnar.
Aðkallandi vandi
Eðlilegt er, að þingmenn velti
fyrir sér, hvernig bættur verði
húsakostur Alþingis. Staðsetning
ráðhúss við norðurenda Tjarnar-
innar ýtir undir þvílíkar bolla-
leggingar, því að viðbygging
sunnan við þinghúsið samrýmist
alls ekki ráðhúsbyggingu á þess-
um slóðum. Þess vegna er skyn-
samlegt, að nokkurn veginn sam-
tímis verði teknar ákvarðanir um
frambúðarstað ráðhúss og Alþing
ishúss.
Því miður eru þó önnur verk-
efni, sem nú kalla enn meira að.
Eftir að stjórnarflokkarnir hafa
ráðið ráðum sínum innbyrðis og
sín í milli, hlýtur Alþingi að taka
til meðferðar nýjar ráðstafanir,
sem eru óhjákvæmilegar þegar í
stað vegna kauphækkananna á sl.
ári. Stjórnarandstæðingar láta
raunar svo sem vandinn sé eng-
inn. Þjóðráð þeirra er að lækka
vexti og eyða tekjuafgangi ríkis-
sjóðs frá sl. ári til styrktar at-
vinnuvegum nú.
Fláræði stjórnar-
andstöðunnar
Hugsanlég vaxtalækkun gæti
aldrei orðið svo mikil, að hún
mundi nokkrum úrslitum ráða.
Þar með er engan veginn sagt, að
ekki komi til greina að lækka
suma vexti. En almenn vaxta-
lækkun mundi óhjákvæmilega
auka á verðbólguna, sem allir eru
sammála um, að ekki megi vaxa
heldur þurfi að minnka. Með
sama hætti hlyti eyðing te’'iuaf-
gangs siðasta árs að magna þessa
meinsemd. Þeir, sem þessi ráð
bjóða, vita því annað hvort ekki
hvað þeir eru að tala um, eða
þeir vilja vísvitandi auka á erfið-
leikana.
Atvinnuvegirnir verða að fá
raunhæfa stoð til að geta staðizt
þær kauphækkanir, sem um var
samið. Á þetta var bent bæði á
undan og eftir og á meðan verk-
föllunum stóð. Þetta getur því
engum komið á óvart. Spurningin
er sú ein, hversu róttækar ráð-
stafanir séu óhjákvæmilegar nú.
Margt bendir til þess að hyggi-
legast sé að ráða úr bráðum
Laugard. 18. jan.
vanda með hækkun söluskatts,
svo sem ríkisstjórnin lýsti yfir að
óhjákvæmilegt mundi verða,
jafnvel þótt kauphækkanir yrðu
ekki meiri en gert var ráð fyrir í
tillögum hennar frá 3. des. sl. Ef
slíkar ráðstafanir nægja ekki,
verður að horfast í augu við þá
staðreynd, þegar hún blasir við
og taka þá afleiðingum hennar.
„Orka í verki44
Því miður bætir engin þjóð
kjör sín með því einu að hækka
kaupið við sjálfa sig. Slík „kjara-
bót“ er einber sjálfsblekking. —
Aukin framleiðsla og bættar
vinnuaðferðir, eru ólíkt hald-
betri grundvöllur kjarabóta en
allsherjarkauphækkanir umfram
greiðslugetu.
Fátt hefur leitt til meiri fram-
fara og kjarabóta hér á landi en
stofnun Eimskipafélags íslands,
sem átti 50 ára afmæli sl. föstu-
dag, hinn 17. janúar. Þá komst í
framkvæmd gamall draumur,
sem oft hafði borið á góma en
menn skort orku í verki til að
hrinda í framkvæmd. Ástandinu
sem ríkti fyrir h.u.b. 70 árum
lýsti Einar Benediktsson í kvæði
sínu Strandsigling. Þar segir m.a.:
— Þessa síðast ársins för þeir
föru, —
fólkið hana rækir bezt.
Drukknir menn og krankar konur
fóru, —
kvíuð skrans í lest.
Allt var fullt af frónska
þarfagripnum.
Fyrirlitning skein af danska
svipnum.
Farþegn stóð við borð með
breiðum herðum,
bönd í rælni höndum lék;
yfirmaður fasmikill í ferðum
fram að honum vék,
ýtti úr vegi hart og hrakorð
lagði,
hinn fór undan, beygði sig og
þagði.
Beggja í öllu þekktust þjóðar-
merki,
þeirra ólík kjörin tvenn;
hroki á aðra hönd með orku
í verki,
á hina bljúgir menn,
þeir er öðrum gjalda, á leppum
grasa,
gróðaferð í sína eigin vasa.
„Gróðaíerð í eigin
vasa“
Ennþá borgum við öðrum ótal
gróðaferðir í okkar eigin vasa.
Svo er t.d. um olíuhreinsun. Allar
líkur benda til þess, að ef við
hreinsuðum sjálfir verulegan
hlut þeirrar olíu, sem við kaupum
nú óhreinsaða til landsins, þá
mundnm við árlega græða millj-
ónatugi. Hægt er að ná hagkvæm
um samningum við erlenda aðila
um að koma þvílíkri olíuhreins-
unarstöð hér upp. Sumir óttast
stjórar
samvinnu við útlendinga, jafnvel
þótt við tryggðum okkur yfir
hönd í þeim viðskiptum. Óttinn
við eðlilega samvinnu leiðir til
þess, að aðrir geta ár eftir ár far
ið gróðaferðir í okkar vasa. Þeim
er það að vísu þvíhægarasemþeir
kaupa af okkur íslenzkar afurðir
og sumir hyggja, að þeim kaup
um yrði hætt, ef við stöðvuðum
þessar gróðaferðir. Þannig leggj
ast hin ólíkustu öfl á sömu sveif
um að hindra eðlilegar ráðstafan
ir til raunhæfra kjarabóta. —
Þarna er þó sú afsökun, að við
yrðum e.t.v. að una lægra verði
fyrir okkar framleiðslu, ef við,
eins og nær allir aðrir, tækjum
fullhreinsun olíunnar inn í land
ið. Sú afsökun er hinsvegar alls
ekki fyrir hendi t.d. um alúminí-
um vinnslu, þegar orka fellur
látlaust óbeizluð til sjávar á með-
an við treystum okkur ekki til
samskonar samvinnu við aðra
eins og t.d. frændur okkar Norð-
menn hafa stórhagnazt á.
Gagnsemi Eim-
sldps
Óþarft er að fjölyrða um það
gagn, sem Eimskipafélag íslands
hefur gert íslenzku þjóðinni. Auð
vitað hefur það öðru hverju sætt
gagnrýni eins og allir aðrir, en
enginn efast um að fátt hefur
orðið ökkur fremur til heilla en
stofnun og starf Eimskipafélags-
ins. íslendingar eru ekki lengur
meðhöndlaðir eins og „þarfagrip-
ir“, þegar þeir koma á skipsfjöl.
Þar mætir nú jafningi jafningja.
Þótt margt fari aflaga, þá er
betra að hafa hroka af orku í
verki en vera bljúgur af eymd og
aðgerðaleysi. Eimskipafélagið jók
þegar í stað sjálfstraust og sjálfs-
virðingu íslendinga. Eftir að
skip félagsins fóru að sigla varð
eigi til lengdar á móti því staðið,
að við fengjum okkar eigin sigl-
ingafána, og krafan um hann
varð hin beina orsök þess, að
upp voru teknir samningarnir,
sem leiddu til setningar sambands
laganna 1918. Jafnhliða hefur
þjóðin grætt fleiri milljónir en í
fljótu bragði verði tölu á komið
með því að annast siglingarnar
sjálf.
Oft erfiður hagur
Sjálft hefur Eimskipafélagið þó
oft orðið að búa við erfiðan hag.
Kreppuárin milli 1930—40 voru
því örðugust. Á sínum tíma var
reynt að styrkja félagið með því
að það fengi skattfrelsi gegn því
að gjalda ekki meira en 4% í arð
af hlutafé. Þetta lýsti velvild og
leit vel út á pappírnum. Þegar til
lengdar lét var ágóðinn fyrir fé-
lagið samt vafasamur og enn
hæpnari fyrir heilbrigða efna-
hagsþróun. Vegna takmörkunar á
arðgreiðslum félagsins, sem segja
má að sé eina almenningshluta-
félagið, er stofnað hafi verið hér
Magnús heitinn Sigurðsson
bankastjóri sagði eitt sinn frá því,
að hann hefði beitt sér fyrir því,
að maður með erlendu nafni og af
útlendum uppruna yrði banka-
stjóri við Landsbankann af þvi,
að það hefði tryggt bankanum
meira álit út á við. Ekki skal um
það sagt, hvort svipaðar ástæður
hafi ráðið því, að fyrsti fram-
kvæmdastjóri Eimskipafélags Is-
lands var erlendur maður. Víst er
að íslendingar þekktu þá lítt til
skipaútgerðar og Emil Nielsen
var mönnum hér að góðu kunn-
ur sem skipstjóri, enda reyndist
hann ágætur framkvæmdastjóri
og félagið hlaut frama undir for-
stjórn hans.
Um það bil, sem Nielsen lét af
störfum fór að syrta í álinn
vegna heimskreppunnar. Þá var
félagið svo heppið að fá Guð-
mund Vilhjálmsson fyrir fram-
kvæmdastjóra. Hann gegndi því
vandasama starfi í 32 ár. Félagið
á fyrirhyggju hans mikið að
þakka. Þrátt fyrir harða gagnrýni
ýmissa, hafði Guðmundur kjark
og dug til þess á seinni stríðsár-
unum að safna svo í sjóði, að
unnt var að endurbyggja skipa-
stól félagsins eftir að ófriðnum
lauk. Fjársöfnun félagsins á
stríðsárunum sætti sem sagt
harðri gagnrýni. En hvort halda
menn að hafi reynzt þjóðinni
hollara að eingast þann nytsama
flota, sem Eimskipafélagið á nú,
eða þótt nokkrir milljónatugir í
viðbót hefðu farið til eyðslu á
stríðsárunum?
Nú hefur Guðmundur látið af
störfum fyrir aldurssakir en við
tekið Óttarr Möller, ötull áhuga-
maður, sem segja má að alinn sé
upp við margvísleg störf í þágu
félagsins.
Enn við örðug-
leika að etja
Enn á félagið að etja við örðug-
leika. Er því stundum haft á orði,
að úr því að á síðari árum hafi
blómgast hér önnur skipafélög,
hljóti eitthvað að vera bogið við
rekstur Eimskipafélagsins, ef það
eigi í örðugleikum, þegar önnur
félög bersýnilega bæti hag sinn
ár frá ári. Þá er ekki á það litið,
hversu aðstaðan er ólík. Út af fyr
ir sig skal engum láð, þótt hann
haldi þannig á, að hagur hans
fyrirtækis sé sem beztur. En Eim
skipafélagið hefur ætíð verið rek-
ið með alþjóðarhag fyrir augum
og talið sig hafa skyldur umfram
aðra. Þess vegna hefur það tekið
að sér flutninga á mat og fóður-
vörum, þó að farmgjöldum þeirra
hafi verið haldið svo niðri, að
stundum geri ekki betur en þau
standi undir útskipunarkostnaði
og hafnargj öldum í hleðsluhöfn.
Aðrir hafa ýmist að öllu eða
mestu skotið sér undan þessum
nauðsynjaflutningum. Af þessum
sökum hefur hallað á Eimskipa-
félagið. Nú er svo komið, að leng-
ur verður ekki með nokkru móti
við þetta unað. í þessu verður að
skapast jafnrétti, enda mun þá
sannast, að Eimskipafélagið get-
ur keppt við hvern sem er, hvort
heldur innlendan eða erlendan.