Morgunblaðið - 15.07.1964, Síða 13

Miðvikudagur 15. jtiH 1964
MOHGUNBLAÐIÐ
13
liiiiimiitmimiiiiiiiiiitmiiiiiiimiimiitiiiimiiiiiiiiiitiiiiiiiiiiiiiiiitiiiniiiiitiitiiimiiitiiiiiiiiiiimiiimtiiiiiiMiiHiiiiiffi
Erlendur Jónsson:
UM BOKMENNTIR
Skáldskapur og lýiveldi
i.
VIÐ fslendingar minntumst
tuttugu ára afmælis lýðveldis-
ins á síðasta þjóðhátíðardegi
okkar. Tuttugu ár eru ekki ■
langur kafli í sögu þjóðar.
Ekki eru þau heldur neinn
óratími í vitund þeirra, sem
komnir eru til fullorðinsára.
En fyrir þeim, sem enn eru
ungir að árum og hafa ekki
glatað óþreyjufullu tímaskyni
breytileikans, eru tveir ára-
tugir langur tími.
I>eir, sem voru í heiminn
bornir á fyrstu árum lýðveld-
isins, fara senn að komast af
æskuskeiði. Þeir munu brátt
taka við störfum í þjóðfélag-
inu og láta. að sér kveða. Þeir
verða í raun og veru fyrsta
kynslóð hins íslenzka lýð-
veldis. Þeir muna ekki annað
ísland en -Lýðveldið ísland.
Þeir hafa aldrei þurft að
ganga með innibyrgða minni-
máttarkennd í brjósti sér,
vegna þess að þeir væru hluti
þjóðar, sem ekki væri full-
gildur aðili í heiminum, held-
ur lyti útlendum kóngi í fram-
andi landi.
Hver verða viðhorf þessar-
ar fyrstu frjálsbornu kynslóð-
ar? Hvaða tilfinningar mun
hún bera í brjósti? Hvernig
mun hún endurmeta fortíð-
ina? — Ágizkanir eru gagn-
lausar; enginn getur svarað
því nema hún sjálf, þegar
hennar tími kemur. En það
ætti ekki að vera nein goðgá
að spá því, að viðhorf hennar
verði að minnsta kosti önnur
en viðhorf þeirra kynslóða,
sem á undan hafa gengið.
Langvarandi stöðnun leiðir
af sér þráláta vanahyggju.
Breytingaleysi fyrri alda hef-
ur leikið okkur svo grátt, að
vanahyggjan er líklega sterk-
asti þátturinn i skapgerð okk-
ar. Við erum enn njörvuð við
ömurlega fortíð. Svartidauði,
einokun, stórabóla og móðu-
harðindi eru enn notuð sem
mælikvarði á gæði landsins
og getu þjóðarinnar.
„Það getur gert grasleysis-
ár, og það geta komið eldgos
og allt gras orðið eitrað, eins
og það varð í móðuharðind-
unum“, sagði Brandur í sög-
unni Gamla heyið. Sú saga á
að gerast um síðustu aldamót,
þegar rúm öld var liðin frá
móðuharðindunum. í huga
þjóðarinnar voru þau hins
vegar eins og hver annar yfir-
vofandi veruleiki, svo það var
ekki ófyrirsynju, að (Juðmund
ur Friðjónsson lét söguper-
sónu sína vitna til þeirra.
Ég man, að á stríðsárunum,
þegar nóg var af peningum og
allir íslendingar gátu í fyrsta
skipti síðan land byggðist étið
fylli sína og oflátungar
kveiktu í hundrað króna seðl-
um til að sýnast menn með
mönnum, þá sagði gamla fólk-
ið, að þessi óvænta, skyndi-
lega og furðulega velmegun
vissi aðeins á illt; þvílíkt og
annað eins hlyti að enda með
skelfingu. Það sagði þetta
ekki, af því að það hefði í
sjálfu sér gaman af hrakspám.
Hallæri, sóttir og harðindi
höfðu innrætt því, að bjart-
sýni væri ekki aðeins fánýt
óskhyggja, heldur bæri hún
vott um háskalegt andvara-
leysi. — Svona var það, og
svona verður það, sagði gamla
fólkið.
Mun fyrsta kynslóð lýðveld-
isins taka þvílíka vanahyggju
í arf eftir fortiðina?
II.
Fyrir ári eða svo las ég
grein eftir kornungan, gáfað-
an rithöfund. Hann var ný-
kominn heim frá Skandinavíu
og var að segja okkur fréttir
af þeim slóðum. Hann var
ekki aðeins hneykslaður, held
ur miklu fremur undrandi á
því, að nágrannar okkar á
Norðurlöndurn, vissu langtum
minna um bókmenntir okkar
en við vissum um bókmenntir
þeirra.
Margt kom mér í hug við
lestur þessarar greinar. Og ég
minntist þeirrar tíðar, sem er
sannarlega ekki löngu liðin,
þegar sérhver íslendingur,
sem heim komu frá út-
löndum, sagði frá því
barnslega glaður með
sælubros á vör, ef hann hafði
í einhverju landi fyrirhitt ein-
hverja persónu, sem vissi, að
fsland var til og þar bjuggu
hvítir menn, en ekki Eskimó-
ar. Það var þá fullkomnasta
viðurkenning, sem íslending-
num gat hlotnast erlendis. Ótt-
inn við að vera talinn til Eski-
móa var hans viðkvæmasta
sálarund. Á hitt var ekki
minnzt, að sá ótti gaf ekki til
kynna tiltakanlega mikla virð
ingu við næstu nágranna okk-
ar í vesturátt, og hygg ég, að
engir jarðarbúar hafi þá verið
haldnir svo átakanlega sjúk-
legri tilfinningu fyrir kyn-
þáttagreiningu, ekki einu sinni
Kanar í Suðurríkjum Banda-
ríkjanna, og eru þeir þó þekkt
ir fyrir flest annað en hleypi-
dómaleysi í kynþáttamálum.
En svo mjög sem íslending-
ar þráðu að teljast með hvít-
um mönnum, fannst þeim
sjálfsagt að beygja sig fyrir
öðrum hvítum mönnum og
lúta þeim í auðmýkt. Sá, sem
hefði farið út í einhvers kon-
ar jöfnuð við frændur okkar á
Norðurlöndum eins og ungi
höfundurinn, sem ég gat um,
hefði varla verið talinn með
öllum mjalla. Það hefði verið
hlegið að honum. Þríyrðið
„fáir, fátækir og smáir“ var
eins konar þjóðarorðtak. Flest
ar tegundir aumingjaskapar
voru afsakaðar með því.
„Álútir skulu menn ganga!
og hoknir í hnjánum!" kvað
Steinn; og það var raunar
göngulagið, sem íslendingar
höfðu tamið sér frammi fyrir
öðrum þjóðum. Allt annað var
rembingur og stærilæti.
Ég minnist þess, þegar þjóð-
in bjóst til að losa sig undan
Danakóngi, að sumir töldu ís-
lenzkt lýðveldi vonlaust fyrir-
tæki, þótt þeir kysu náttúr-
lega með skilnaði til þess að
vera ekki á móti sínu fólki. ís-
land gæti aldrei staðið á eigin
fótum, sögðu þeir. Þegar við
værum lausir undan Dönum,
kæmu bara einhverjir aðrir
og tækju okkur. — Ófrelsið
var eins og ólæknandi mein í
brjósti þeirra.
Nú, þegar liðin eru tuttugu
ár frá stofnun lýðveldis, er
viðeigandi, að litið sé til baka.
Hvað hefur áunnizt og hvað
hefur staðið í stað? Óþarft er
að geta um verklegar fram-
farir og almenna velmegun.
Hvort tveggja er sýnilegt.
íbúatala þjóðarinnar hefur
aukizt um þriðjung. Lýðveldis
árið töldust landsmenn hundr-
að tuttugu og átta þúsund.
Nú munu þeir vera tæp hundr
að og níutíu þúsund. Sú aukn-
ing ætti að vera nokkurt íhug-
unarefni þeim, sem álíta í
fyrsta lagi, að landið beri ekki
aukinn fólksfjölda, og í öðru
lagi, að þjóðin megni ekki að
varðveita sjálfstæði sitt vegna
fámennis.
Sjaldan er minnzt á mögu-
leika okkar lítt numda lands.
Fámennar þjóðir í stórum
löndum reyna yfirleitt að
hæna að sér innflytjendur. En
íslendingar mega ekki til þess
hugsa, Samanber umræður um
Efnahagsbandalag Evrópu fyr
ir ekki löngu, þar sem aðild
íslands hefði leitt af sér
frjálsa tilfærslu vinnuafls að
og frá landinu. Þá risu upp ó-
tilkvaddir spámenn i þjóð-
hetjugervum og hrópubu í ör-
væntingu: — landið fyllist af
fólki, ef við göngum í þetta
bandalag. Það var að þeirra
dómi voveiflegasta afleiðing
af þátttöku okkar í þeim sam-
tökum. Á hitt var aldrei
minnzt, sem var þó ekki síður
hugsanlegt, að landið eyddist
að fólki. Spámönnunum hlaut
einnig að vera ljós sá mögu-
leiki. Af því verður aðeins
dregin sú ályktun. að þeir hafi
talið skaðlaust, að svo færi. í
þessum umræðum urðu sumir
jafnvel svo ákafir í þjóðlegum
metnaði, að þeir tóku að bera
okkur saman við ólæsa,
ítalska verkamenn, sem þeir
báðu guð að forða okkur frá.
Ég held, að þeir, sem þannig
tala og hugsa, séu ekki enn
komnir á heimastjórnarstigið.
Þeir eru enn á einhvers konar
óskiljanlegu nýlendustigi í
orði og hugsun.
Það er nú komið svo í landi
okkar, að ekkert skortir frem-
ur en vinnuafl. Þeir, sem ótt-
ast, að innflutningur vinnu-
afls frá öðrum löndum skapi
atvinnuleysi, ættu að kynna
Sér reynslu þeirra þjóða, sem
tekið hafa við hvað flestum
innflytjendum á seinni árum.
Hagsældin hefur hvergi verið
meiri. Til samanburðar má svo
nefna önnur lönd, sem séð
hafa á bak fjölda útflytjenda.
Þar hefur allt verið að drabb-
ast niður í örbirgð og eymd.
En slík dæmi hagga ekki
skoðunum þeirra, sem eru
grunnmúraðar í vanahyggju.
Þeir vilja um fram allt halda
í það, sem var, einnig eymd-
ina. Allar breytingar eru þeim
til skapraunar.
Það eru ekki ýkjamörg ár,
síðan því var haldið fram, að
Islendingum væri fyrirmunað
að hugsa sjálfstætt, nema þeir
byggju í dreifbýli. Og margir
sjá ofsjónum yfir því, að hér
skuli vera risin ein borg nægi-
lega stór til að bera uppi nokk
urt menningarlíf á alþjóðleg-
an mælikvarða.
Þegar því hefur verið hald-
ið fram, að jafnvel ungir rit-
höfundar þurfi að njóta lífs-
kjara, sem jafnist á við kjör
þeirra, sem bezt eru settir í
þjóðfélaginu, og jafnframt
bent á, að þjóðin hafi efni á
að búa svo að þeim vegna sí-
vaxandi velmegunar, þá er í
anda vanahyggjunnar svarað
á þá leið, að slíkt sé ekki að-
eins ósanngjarnt, heldur bein-
línis óhyggilegt vegna sjálfra
þeirra. Dæmki úr ' sögunni
sanni, að menn yrki þá bezt,
þegar þeir hafi minnst að éta.
Og svo vitija menn í Sigurð
Breiðfjörð og Bólu-Hjálmar.
Ég beld, þótt furðulegt sé,
að ekki felist teljandi mann-
vonzka í þessum viðhorfum.
Þröngsýni og menningarleysi
eru þar ofar á baugi.
III.
Það er að mínum dómi fár- 1
ánlegt, að skáld týni anda sín-
um, jafnskjótt sem það getur
haldið sig að háttum annarra
til fæðis og klæða.
En jafnfjarstætt er vitan-
lega, að auðurinn sjálfur skapi
listræn verðmæti. Og þá verð-
ur okkur á að spyrja: Hafa
bókmenntir okkar þróázt jafn
glæsilega og verklegar fram-
farir á þessu tuttugu ára
skeiði hins unga lýðveldis?
Hafa þær notið góðs af al-
mennri .velmegun eða fylgt
henni eftir?
Þessum spurningum er hægt
að svara bæði játandi og neit-
andi. Ef við teljum saman
skáld og rithöfunda og berum
saman tölurnar nú og fyrr,
mun án efa koma í ljós, að
þeim hefur fjölgað í hlutfalli
við þjóðina. Ef við berum sam
an það fé, sem varið er til bók-
mennta og lista, miðað við
raunverulegt verðgildi, mun
niðurstaðan líklega verða svip
uð. Ytri aðstæður hafa með
öðrum orðum haldizt í horf-
inu. En það er síður en svo, að
þar séu öll kurl komin til
grafar. Það er valt að treysta
tölum, og stundum eru þær
beinlínis villandi. Eða hvað
segðum við, ef einhver héldi
því fram, að íslendingar hefðu
aldrei verið guðhræddari en
nú, af því að þeir reistu svo
margar og stórar kirkjur?
Ætli okkur þætti ekki farið
nokkuð á svig við sannleik-
ann?
Svipað mætti segja um rit-
listina. Sú niðurstaða, sem
fengist með því að leggja
saman þær krónur, sem varið
er til styrktar skáldum, rit-
höfundum og fræðimönnum,
telja eintök seldra bóka og
svo framvegis, gæfi ekki til
kynna annað en það, sem í
tölunum sjálfum fælist.
Bókmenntirnar skírskota til
lifandi fólks, en ekki dauðra
hluta, þó .verðmætir kunni að
vera. Og bók, sem er ekki les-
in, er dauðari en allt dautt, þó
hún sé gefin út í stórum upp-
lögum og þrumi sem vegg-
skraut í hvers manns híbýli.
Rithöfundar eiga rétt á
sömu veraldarþægindum sem
aðrir. Hins vegar mundi vera
leitun á þeim höfundi, sem
annara væri um þægindin en
áhrif sihna eigin verka.
Skáldalaun, greidd í krónum,
eru gagnslaus, nema þeim
fylgi svörun þjóðarinnar við
framlagi skáldsins. Sú svörun
hefur því miður dofnað á
þeim tuttugu árum, sem liðin
eru frá stofnun lýðveldis.
Þó íslendingar væru undir
kóngsveldinu færri en þeir
eru nú, þó þeir væru við-
kvæmir fyrir að vera álitnir
Eskimóar, þó þeir gerðu sér
kannski litla von um að geta
nokkru sinni rétt úr kútnum
og litið framan í aðrar þjóðir
sem frjálsir menn, þá varð
ekki af þeim skafið, að þeir
tóku undir við skáld sín og
það rækilega.
Einu sinni heyrði ég tvær
konur rífast út af Sjálfstæðu
fólki. Þær urðu svo æstar, að
báðar fóru að gráta. Það var í
stríðsbyrjun. Öðru sinni geggj =
aðist hagyrðingur, af því að ||
kvæðabókar, sem hann gaf út, £
var hvergi getið á prenti. §
Hann hafði lagt sál sína í S
kvæðin.
Þjóðin þekkti skáld sín og =
rithöfunda og fylgdist með S
verkum þeirra af vakandi á- =
huga. Ég held, að það hefði S
t.d. þótt meir en lítið vanvit- §§
ugur maður, sem hefði ekki á =
upphafsári lýðveldisins kann- t =
azt við Stein Steinarr eða Ólaf s
Jóh. Sigurðsson, en þeir voru £
þá báðir í hópi ungra höfunda. £
Það eru víst liðin ein fimmtán s
ár, síðan ég hitti í Reykjavík |§
franska stúlku, sem hér var á s
ferð. Hún hafði gaukað eitt- =§
hvað við myndlist og virtist §§
líka hafa áhuga á bókmennt- ||
um, svo ég spurði hana, hva𠧧
hún segði af þeim • mikla. §§
manni og landa sínum, Albert =
Camus. — „Ef hann er fransk- =
ur“, sagði hún, „þá er hann §§
áreiðanlega ekki mikill mað- =
ur, því ég hef aldrei heyrt =
hann nefndan“. — Camus var 1
þá heimsfrægur orðinn, þótt |j
•ungur væri, og var sæmdur =
Nóbelsverðlaunum nókkrum =
árum síðar.
Mig furðaði á fávizku stúlk- =
unnar. Gat hugsazt, að á ís- ||
landi fyndist einstaklingur, =
sem áhuga hefði á fögrum list =
um, og kannaðist þó ekki við £
unga höfunda, þá sem hæst =
bæri í bókmenntum okkar þá =
stundina? Það þótti mér ótrú- =
legt. En ég gerði mér í hugar- §§
lund, að þekkingarmunur §§
Frakka og íslendinga í þessum £
efnum, ef einhver væri, staf- §§
aði af því, að Frakkar væru £
milljónaþjóð, en við smáþjóð. §[
Annars væri ég búinn að =
steingleyma þessu, ef það £
hefði ekki rifjazt upp vegna £
svipaðra dæma meðal okkar á . £
allra síðustu árum. Margir ís- £
lendingar eru nú að verða £
eins fáfróðir og franska stúlk- £
an, jafnvel þeir, sem sitthvað £
þykjast vita, og verður sú fá- £
fræði þó engan veginn afsök- =
uð með því, að við séum að £
verða stórþjóð.
Sú óheillaþróun er þeim £
mun dapurlegri sem hún er £
skýrar meðvituð. Fáir virðast £
hafa þrótt til að sporna við £
henni, eins og nú háttar. Sum- =
ir þeirra, sem halda fjölmiðl- jfj
unartækjum gangandi og £
hlusta eftir andardrætti þjóð- £
lífsins, stuðla að henni fremur £
en hamla, en aðrir, sem streit- £
ast á móti, hafa framrás tíðar- =
andans í fangið.
Hugsum okkur t. d., að ungt £
ljóðskáld sendi nú frá sér £
fyrstu bók sína samtímis því, £
að fram fari fegurðarsam- £
keppni í höfuðborginni. Útgef- £
andi kvæðanna sendir blöðum £
og útvarpi kverið í trausti £
þess, að um það verði getið.
Þeir, sem-standa fyrir feg- =
urðarsamkeppni, eiga auðveld §
ara með að koma sínu fólki á £
framfæri. Dagblöð og viku- j§
blöð senda menn sína á vett- =
vang til að taka myndir og s
afla frétta. Og næstu daga |i
koma flannastórar ljósmyndir §§
af þokkagyðjunum á forsíðum =
og baksíðum ásamt kumpán- =
legum viðtölum með enn fleiri £
myndum, sem teknar eru á £
bak og fyrir,. þar sem ung- £
frúrnar ber fyrir augu meira =
og minna klæddar, krýndar £
blómsveigum og kórónum. Sí𠧧
an eru þær látnar fljúga til £
Evrópu og Ameríku til að £
verða ennþá frægari. Og sum- £
ar eru orðnar svo forframað- =
ar, þegar heim kemur, að þær £
geta af eigin sjón og raun sagt jjjj
frá slagsmálum fínna og heims =
frægra persóna í ævintýraleg- 1
um stórborgum.
En ungi maðurinn, sem gef- M
ur út sína fyrstu bók — hvað M
skal til samanburðar segja M
um hann? Koma myndir af £
Framh. á bls. 14
IIIIIMIMUUIIIIIIIIIIIIHIIIIIIIIIIIIIMIIIIIIIMIIIIIIIMIIIIIIIIIIIIIIIIIIUMIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIItllllllMllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllltlllHIIIIIIIIIIIIIMMIIIIIIIMIUMIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIlMIIIIIIIIIIIIIIIIIIMIMIIItlllllHllllimilllimimmiHmilllllllllMlimilllllllimiimillimiMIIIIIIMÍU