Morgunblaðið - 26.11.1964, Blaðsíða 15

Fimmtudagur 26. nóv. 1964
MORCUNBLAÐIÐ
15
um ríkisborgararétt
heppna
Nokkur orð
Leifs hins
SVO segir Ari í íslendinga-
bók, „að á sex tugum vetra
yrði ísland albyggt.“ Hafa
menn þetta fyrir satt, og er
talið, að lokið sé að mestu
landnámum um og litlu eftir
930. Þegar á landnámsöld
voru sett þing og greinir Ari
Kjalarnesþing, er Þorsteinn
setti Ingólfsson. Eyrbyggja
getur um héraðsþing á Þórs-
nesi, og fleiri mega verið hafa
á landnámstímum héraðsþing.
Vitnar þetta um tilraunir
höfðingja til ríkjastofnunar.
Af þessum tilraunum kemur
upp hið islenzka allsherjar-
ríki, með Alþingi, sem Ari
getur um og fjöldi annarra
heimilda, að sett var „að ráði
Úlfljóts og allra landsmanna.“
Eru nú állir sammála um að
telja stofnan hins íslenzka
þjóðríkis hafa orðið 930, þótt
sumir telji Alþingi hafa verið
háð við Öxará nokkur ár fyrir
þann tíma.
Alþingi setti lög í landi og
náðu þau yfir allt hið klenzka
ríki. Virðist Alþingi hafa talið
sér lögsögu yfir öllu því fólki,
er kallað var vera „í vorum
lögum,“ þ. e. mönnum á Is-
landi, Grænlandi og íslenzk-
um byggðum fyrir vestan haf.
Margir telja nú eigi verið
hafa í þann tíð, er stóð ís-
lenzka þjóðveldið forna, jafn
glöggvar reglur um ríkisborg-
ararétt sem að nútíma lögum.
Þó er það víst, að ekkert ríki
getur til verið án þegna. Svo
var og um hið forna íslenzka
ríki. Til þess töldust fyrst og
fremst goðorðsmennirnir, sem
fóru hver með sitt ríki innan
allsherjarríkisins. Þá voru
þegnar íslenzka ríkisins all-
ir þingfararkaupsbændur og
raúnar allir frjálsir menn,
enda taldist þetta fólk allt til
alls herjar. Jafnvel þrælar og
manfólk átti sinn rétt í þjóð-
félaginu, en að vísu fyrst og
fremst skyldur. Utan við lög
og rétt og þannig sviptir þegn
rétti voru skóggangsmenn og
að sumu leyti sekir fjörbaugs-
menn.
Landnáma hermir, að Þor-
valdur, son Ásvalds Úlfssonar,
Öxna—Þóris sonar, og Eiríkur
rauði, sonur hans, fóru af
Jaðri fyrir víga sakir. Námu
þeir land á Hornströndum og
bjuggu að Dröngum. Þetta
staðfesta aðrar heimildir, svo
sem Eiríks saga rauða og
Grænlendinga saga. Telur
Guðbrandur Vigfússon þessi
atvik varla hafa orðið fyrir
950. Eigi vitum vér nú, hvort
þeir feðgar hlutu á Jaðri sekt
líkt sem skógarmenn á ís-
Stytta Leifs heppna
landi, en líklegt er það, enda
varðaði þá mannvíg skóg-
gangi að vorum lögum. Þeir
feðgar hafa þannig eigi komið
til íslands sem norskir þegn-
ar. Hins vegar ganga þeir sem
frjálsir menn inn í hið ís-
lenzka þjóðríki, sem nú hafði
staðið fullskipulagt í tuttugu
ár, og hljóta þegar íslenzkan
ríkisborgararétt. Hafa þeir
verið menn mikils háttar.
Eftir lát Þorvalds fær Eiríkur
Þjóðhildar Jörundsdóttur Úlfs
sonar, göfugrar ættar. Þá
réðst Eiríkur norðan og bjó
um hríð í Haukadal að Ei-
ríksstöðum. Þar varð hann
héraðssekur um vígaferli og
fluttist nú út í eyjar. Bjó
hann um tíma að Eiríksstöð-
um í Öxney. Þá lenti hann í
deilum við Þorgest hinn
gamla Steinsson og felldi sonu
hans tvo. Gerði hann Þorgest-
ur sekan á Þórsnesþingi. Brá
þá Eiríkur á stórmannlegt ráð
og fór að leita lands þess, er
Gunnbjörn, sonur Úlfs Kráku,
sá, er hann rak vestur um haf
og hann fann Gunnbjarnar-
sker. í þeirri för fann Eiríkur
Grænland og kannaði. Þrem
árum síðar kom hann aptur.
Barðist hann þá enn við Þor-_
gest. Eptir það voru þeir sætt-
ir og hefur þá verið fram
færð sýkna Eiríks. Fór nú
Eiríkur og nam land á Græn-
landi. Setti hann byggð sína
í Brattahlíð. Þetta telur Ari
verið hafa 935 eða 986.
Eptir að þeir feðgar Þor-
valdur og Eiríkur námu land
á Hornströndum, hefur Ei-
ríkur verið réttur íslenzkur
ríkisborgari. Þann rétt hefur
hann væntanlega misst, með-
an hann var í sekt, en aptur
hlotið, eptir að hann náði
sættum við Þorgest, og hef-
ur hann upp frá því aldrei
verið annað en íslendingur.
Böm þeirra Eiríks rauða og
Þjóðhildar eru talin fjögur,
Þorvaldur, Freydís, Leifur og
Þorsteinn. Er Leifur líklega
fæddur að Eiríksstöðum í
Haukadal og eigi fyrir 965.
Hann var því eigi aðeins bor-
inn og barnfæddur á íslandi,
heldur og af íslenzku foreldri,
og þannig íslenzkur ríkisborg
ari. Hefur hann aldrei þegið
þegnrétt í neinu öðru ríki.
Talið er, að Leifur hafi verið
í kærleikum við Ólaf konung
Tryggvason og gerzt hirð-
maður hans. Engu breytir
þetta um þegnrétt Leifs, þótt
rétt kunni að vera. Algengt
var á söguöld, að göfugir
menn gerðust hirðmenn er-
lendra höfðingja. Slíkt var
sambærilegt við það, er menn
nú þiggja heiðursmerki af er-
lendum þjóðhöfðingjum. —
Breytir þetta engu um þegn-
rétt, eða, sem nú er kallað,
ríkisborgararétt. Leifur hinn
heppni hefur því aldrei verið
annað en íslenzkur ríkisborg-
ari.
Eigi er þörf að gleyma því,
að fyrstur Norðurálfumanna,
sem fann Norður-Ameríku,
var ekki Leifur heppni, þótt
hann væri mætur maður, held
ur Bjarni Herjólfsson, bónda-
sonur af Eyrarbakka, en að
visu af göfugu kyni. Engum
hefur komið í hug að rengja
það, að hann var íslenzkur
ríkisborgari.
Z setti saman.
Páll Kolka skrifar vettvanginn í dag og ræðir um skáktafl stjórnmálamanna
í sambandi við síðasta bindið af sögu Hannesar Hafstein, um heimsborgar-
ann í Grjótaþorpi og nýja skýringu á þ ví hversvegna enn er rituð hér ís-
lenzka að marki.
ST J ÓRNMÁL AB ARÁTTUNNI
hefur oft verið líkt við skáktafl,
en þó er sú samlíking hölt, eins
og flestar aðrar. f taflinu er að-
eins einum manni í hvoru liði
leyft að hafa sitt sjálf — sitt ego
— og það er konginum, því að
teflandinn gefur honum nokkuð
*f sinni eigin sál, gerir sig eitt
með honum með því að miða allt
taflið við hann. Sigur kongsins er
sigur teflandans, öllum öðrum
mönnum má fórna. Þeir hafa að
vísu sín persónulegu einkenni,
sinn sérstaka gang, en þeir mega
ekkert miða við sjálfa sig og sína
hagsmuni. Stundum er það svo í
lífinu eins og taflinu, að ef
drottningin fellur, þá er kongin-
um tapað taflið.
Eitthvað þessu líkt kemur
manni í hug við lestur síðasta
bindis af hinni miklu og um-
deildu tragedíu Kristjáns Alberts
sonar um Hannes Hafstein.
í því hatramma tafli, sem teflt
var á skákborði íslenzkra stjórn-
mála í upphafi þessarar aldar,
hafði hver maður sitt sjálf, og
sumir mjög flókið og fyrirferðar-
mikið. Það tafl var líka frábrugð-
ið venjulegri skák að því leyti,
*ð flestir mennirnir gengu ridd-
*ragang, alla vega skáhalt aftur
©g fram og út á hlið, ef frá eru
skildir þeir, sem stóðu eins og
hrókarnir yzt í fylkingararmi og
blíndu beint fram, svo sem Bjarni
írá Vogi og Benedikt Sveinsson.
Þrátt fyrir augljósa samúð og
*ðdáun Kristjáns á Hannesi Haf-
Stein — stundum augljósa um of
— þá vantar eitthvað í mynd
þessa mikla foringja — ekki
fyrst og fremst það, sem undan
kann að vera fellt varðandi síð-
•sta hluta ævi hans, heldur grein
•rgerð fyrir því, hve honum, sem
sýndi svo mikla diplomatiska
hæfileika í viðureign við Dani,
tókst illa að halda hollustu
sumra elztu og ótrauðustu fylgis-
manna sinna hér heima, svo sem
mágs síns, Lár. H. Bjarnasonar
og Hannesar Þorsteinssonar. Þeir
hafa að vísu verið mjög óþjálir
menn í samvinnu, en það er varla
einhlít skýring.
Kristján Albertsson hefur svipt
hinum þjóðsagnakennda geisla-
baug af ýmsum aukapersónum
þessarar sögu, og gætt þær með
því holdi og blóði, en það er eins
og honum hafi að nokkru leyti
láðst það, að því er höfuðpersón-
una snertir.
□
Frá skólaárum mínum minnist
ég tveggja nágranna í Lækjar-
götunni, snyrtilegra öldunga, sem
báðir gengu í barndómi, en
höfðu á sínum tíma farið með
allmiklum sporðaköstum um
þann stöðupoll, sem Reykjavík
var fyrir aldamótin. Þetta voru
þeir Sigfús Eymundsson og Þor-
lákur Ó. Johnson, þá rúmlega
sjötugir. Ég hef nýlega lesið ævi-
sögu Þorláks, sem komið hefur
út í tveimur bindum undir titl-
inum Úr heimsborg í Grjóta-
þorp, skráð af mikilli vandvirkni
af Lúðvík Kristjánssyni, eins og
þess höfundar var von og vísa.
Maður hefur oft heyrt Þorláks
getið sem upphafsmanns auglýs-
ingatækni, þegar Reykjavík var
Grjótaþorp steinrunninna verzl-
unarhátta, en hér birtist þessi
náfrændi, vinur og aðdáandi
Jóns Sigurðssonar forseta sem
eldheitur hugsjónamaður, mann-
vinur og menningarfrömuður í
umhverfi, sem mótað var af ör-
birgð, deyfð og umkomuleysi.
Þorlákur setti á fót Sjómanna-
klúbb, fékk ýmsa unga mennta-
menn til að flytja þar fyrirlestra
og ræður, en í sambandi við
klúbbinn var lesstofa, þat sem
mönnum gafst kostur á lestri
góðra bóka í stað þess að hanga
utan við búðarborð verzlana á
snöpum eftir brennivínsstaupi.
Formaður klúbbsins var Árni
Thorsteinsson landfógeti, einn
vitrasti og bezti maður embætt-
isstéttarinnar. Klúbburinn hélt
einnig uppi dansskemmtunum,
sem voru mjög sóttar og fóru vel
fram. Þá kom Þorlákur upp
söngkór drengja og var Sveinn
Björnsson, síðar forseti, einn af
meðlimunum, en drengirnir
fengu sinn einkennisbúning og
eigið merki. Hann hélt ókeypis
jólaskemmtanir fyrir börn, stofn
aði til verðlaunasamkeppni um
leikrit, barðist fyrir kvenrétt-
indum og stofnun dýraverndun-
arfélags, þótt ekki næði sú hug-
mynd fram að ganga. Það áhuga-
mál, sem hann barðist þó lengst
og bezt fyrir, bæði öll þau ár,
sem hann dvaldist í Englandi og
eftir að hann kom heim, var að
brjóta á bak aftur hina dönsku
eða hálfdönsku verzlunareinok-
un, og koma á betri viðskipta-
samböndum við England, auk
þess sem hann vildi gera ísland
að ferðamannalandi og byrjaði á
útgáfu tímarits á ensku, sem
átti að gefa skemmtiferðamönn-
um upplýsingar um ísland.
Loftkastala Þorláks Ól. John-
son vantaði bæði fjárhagslegan
grunn og festu, sem skapgerð
hans sjálfs var varla fær um að
veita. Jafnvel hans snjalla aug-
lýsingatækni dugði ekki til að
efla verzlun hans eins og þurfti,
því að kaupgetu þessa bláfátæka
bæjarfélags skorti, ófyrirsjáanleg
óhöpp lögðu verzlunina í rúst og
brutu sálarlegt þrek hans sjálfs.
f meira en aldarfjórðung blakti
hann sem skar í skjóli sinnar
mikilhæfu og duglegu eigin-
konu. Þó er hann einn af geð-
þekkustu fslendingum 19. aldar-
innar og í raun og veru lánsmað-
ur, því að það er meira um vert
að láta eftir hvít og blásin bein
sín á þeirri leið, sem framtíðin
mun feta til sigurs, en verða að
saltstólpa í þeirri eyðimörk, sem
samtíðin lætur að baki. Vel mega
þeir, sem nú búa við margfalt
svigrúm til athafna, minnast
þessa manns, ekki aðeins sem
frumherja nýrra viðskiptahátta,
heldur engu síður sem mannvin-
ar og menningarfrömuðar.
0
fslendingar eru ekki lengur
neinir eftirbátar í auglýsinga-
tækni, einkum þegar um er að
ræða varning á boðstólum list-
ar og bókmennta. Sú vörukynn-
ing birtist stundum í dálítið
skringilegri mynd, eins og þegar
skrifuð er bókmenntasaga, sem
nær frá upphafi fslandsbyggðar,
og Þórbergs Þórðarsonar er getið
við hverja af þeim ellefu öldum,
sem síðan eru liðnar. Þar er þess
getið í sambandi við Hávamál,
að Óðinn hafi hangið á tré í níu
nætur til þess að öðlast mann-
vit og speki, og við það orðið
endurborinn eins og Þórbergur.
Sturlu Þórðarsyni er talið það
til gildis, að við samningu ís-
lendingasögu hafi það stundum
komið fyrir, að hann hafi sýnt
rithöfundahæfileika á borð við
Þórberg, en Jón biskup Arason
hafi verið fyndinn að upplagi,
eins og forfaðir hans Egill og
afkomandi hans Þórbergur. Eftir
þetta verður maður ekki undr-
andi á því að eitt af dagblöðun-
um gerir þau orð að sínum, að
Þórbergur sé spámaður, enda
þótt ekki sé beinlínis tekið fram,
hvorum hann líkist meir, Jesa-
jasi eða Jeremíasi. Ef til vill
skarar hann fram úr báðum.
Ennfremur er sagt orðrétt: „Allir,
sem nú rita íslenzku að marki,
eru að meira eða minna leyti
lærisveinar hans.“
Þá er sá dulardómur ráðinn,
hvers vegna enn er rituð ís-
lenzka og það m.a.s. að marki,
eins og t.d. af þeim dr. Sigurði
Nordal, dr. Einari Ól. Sveinssyni
og dr. Steingrími Þorsteinssyni,
svo að eingöngu séu nefndir
nokkrir af prófessorum Háskól-
ans. Þeir eru auðvitað að meira
eða minna leyti lærisveinar Þór-
bergs.
— Utan úr heimi
Framhald af bls. 14.
hljóp drengurinn 8 km. leið
í snjó og bleytu, heim til henn
ar. Hann var örmMna, er
hann féll í faðm fósturmóður
sinnar og fékk að vera hjá
henni áfram. En Petrov-hjón
in sættu sig ekki við málalok
in og nú krefjast þau þess að
fá Kolja aftur, því að útséð
er um að Shurik fæst ekki
til að búa hjá þeim. Segjast
þau eiga heimtingu á að fá
Kolja vegna þess að þau hafi
alið önn fyrir honum í níu ár.
„Izvestija“ málgagn Sovét-
stjórnarinnar, hefur tekið af-
stöðu í málinu og segir, að
báðir drengirnir eigi fá að
vera þar sem þeir óska, og
góðir foreldrar geti ekki vilj-
að, að börn þeirra séu ó-
hamingjusöm. Stingur blaðið
upp á, að Petrov-hjónin haldi
áfram að reyna að vinna
hjarta Shuriks, í stað þess að
valda öðrum óhamingju.
Petrov segir, að drengirnir
viti ekki enn hvað þeim sé
fyrir beztu, og dómstólarnir
hafa ekki kveðið upp úrskurð
sinn.