Morgunblaðið - 20.12.1964, Blaðsíða 16

16
MORGUNBLADID
Sunnudagur 20. des. 1964
ÍSLENZK FRÆÐi OG ALÞJÓÐLEG VÍSINDI
eftir Vilhjálin Þ. Gíslason, útvarpsstjóra
ALLMIKLAR umræður hafa far
ið fram nú um skeið um ástand
og framtíð íslenzkra fræða og
um nauðsyn þess að efla íslenzk
vísindi og umfram allt raunvís-
indi. Að þessum orðræðum hafa
staðið einstaklingar, blöð og
stofnanir, eins og fulltrúar rann-
sóknaráðs og háskóla og sumra
vísindastofnana, sem risið hafa
upp á seinustu árum, ekki sízt
í sambandi við höfuðatvinnuvegi
og tækni. Frá þeim hafa komið
margar breytingar og bætur, sem
hafa haft hagnýtt gildi, þó að oft
viti almenningur minna um iþá
menn, sem þar eru að verki, en
ætti að vera. Loks er svo að geta
þess merka hlutar, sem stofnun
Vísindasjóðs hefur haft og getur
haft fyrir eflingu íslenzkra rann-
sókna, auk margvíslegra beinna
framlaga ríkisins til vísinda-
stofnana. X>að er mikill skerfur
og merkur, sem þannig er lagður
fram til vísinda. Margt af því
má vissulega til sanns vegar
færa, sem rætt er um raunvís-
indin, þó að því sé oft gleymt,
að það er öllu heldur hagnýt af-
leiðing eða afrakstur raunvísind-
anna, tæknin, sem hér hefur
gert sig gildandi. Hún hefur ger-
breytt lífi og atvinnuháttum og
fært aukna björg í bú, en á líka
ýmislegt ólært eða lendir stund-
um í fyrirhyggjulausri sóun á
vélum eða í kæruleysi um við-
hald á verðmætum.
I>að er sem sagt hverju orði
sannara, að undirstöðurannsókn-
ir í raunvísindum hafa orðið út
' undan á íslandi, enda iðulega
ekki á annarra valdi en auðugra
þjóða, að standa undir þeim um-
fangsmiklu og dýru rannsóknum,
sem þau krefjast. Alþjóðleg sam-
vinna í þessum efnum og verka-
skipting fer því talsvert í vöxt,
ef ekki er beinlínis um hernaðar
legar leynirannsóknir að ræða.
Þjóðleg hlutdeild í alþjóðlegum
vísindum fer þá ekki sízt eftir
því mannvali, sem hver þjóð get-
ur lagt fram. Smáþjóðir geta þar
einnig átt sinn hlut.
Þó að raunvísindi séu aftur úr
hér, er ekki víst að hugvísindin
séu neitt á undan. En raunvís-
indin eru sáluhjálpin, um það
eru nú allir vísindamenn sam-
mála. Það skyldi samt ekki vera
svo, að lífið sjálft reynist ekki
alveg svo einfalt og auðsveipt,
að það verði endurleyst með
raunvísindalegri formúlu. Og
sjálfsagt ekki heldur eingöngu
með hjartagæzku og humanist-
iskum hugleiðingum. Allt er
þetta einhvernveginn flóknara,
og maðurinn sjálfur með öllum
þeim formúlulausu og óþekktu
stærðum, sem í honum felast, er
sá, sem á veltur, þegar öllu er á
botninn hvolft. Frá honum, fyrir
hann og til hans er þetta allt.
Hann ræður því, hvort ljós hug-
vísindanna er sett undir mæliker
eða látið lýsa heiminum til nýs
innra lífs, og hann ræður því,
hvort tvíeggjað sverð raunvís-
indanna verður notað til nýrra
sigra eða brugðið til bana. Svo
hressilega er nú slegið til hljóðs
fyrir kröfum um raunvísindi og
rétt þeirra, að það yfirgnæfir
aðrar raddir, ef þær eru þá til.
Ég hef nokkrum sinnum í út-
varpinu reynt að benda á það,
með fullri virðingu fyrir öðrum
fræðum, að tími sé nú til þess
kominn að slá einnig slag fyrir
rétti og gildi húmanistiskra
fræða í þessu landi, þeirra fræða,
sem við höfum mest lifað á og
fyrir fram að þessu. Þó að þessi
fræði hafi verið grundvöllur til-
veruréttar okkar í heiminum áð-
ur fyrr, þurfa þau nú að ganga
í endurnýungu lífdaganna. En sá
almenni skilningur er ekki réttur
að öllu, að við höfum eingöngu
lifað á bókadraumi og bögu-
glaumi, heldur var þjóðfélag okk
ar í upphafi byggt á nýrri, hag-
nýtri skipa- og siglingatækni og
á sérstæðri stjórnarfars- og fé-
lagsmálaskipun. Sumt af Iþessu
úrkynjaðist eða gleymdist, unz
aftur var horfið að því í endur-
reisn 18. og 19. aldar og enn meir
á þessari nýju öld. Þetta sýnir,
að frá upphafi vega hefur verið
hér jarðvegur bæði fyrir raun-
vísindi og hugvísindi, og að ís-
lenzkt þjóðfélag hefur þá verið
með mestum blóma, þegar skiln-
ingur var á skynsamlegu jafn-
vægi þeirra beggja.
Annað einkenni á fræðum og
ræðum þessara síðustu tíma er
það, að þær snúast mest um nauð
syn og kröfur sérvísinda á aka-
demískum grundvelli. Æðri vís-
indi þurfa þó að eiga sér nokkurn
jarðveg í almennri menntun, rétt
eins og æðri tónlist þróast ekki
til lengdar (öðru vísi en sem
snobbismi) nema á tónlistarást
og skilningi margra manna, þó
að þeir séu ekki sjálfir eiginlegir
tónlistarmenn. Þannig lifði og
náði hámarki sínu hér ljóðagerð
og sagnritun, meðan enn var til
alþýðlegur skilningur á höfðing-
legustu og fínustu einkennum
þeirra.
Varðandi þá hlið þessara mála,
sem snýr að almennri menntun,
má minna á stóran erindaflokk
útvarpsins, sem nú stendur yfir,
um æsku og menntun, að sínu
leyti hliðstæðan þeim umræðum,
sem fram fara um gildi visinda
og æðri menntunar og hér verð-
ur nokkuð fram haldið.
Þó að mest af því, sem hér
hefur verið unnið að hagnýtum
fræðum, og að tæknirannsókn-
um og framkvæmdum, hafi verið
unnið utan háskólans og á ann-
arra vegum, hefur nauðsyn
slíkra fræða oft verið rædd þar,
eða í kringum háskólann. Há-
skólinn hefur vaknað til lofsam-
legs og ánægjulegs áhuga einnig
á þessum fræðum. Nýlega hefur
háskólarektor, prófessor Ármann
Snævarr, haldið merka og sköru-
lega háskólaræðu, sem margir
heyrðu í útvarpi og vakið hefur
verðskuldaða athygli. Þetta eru
framtíðaráætlanir, einskonar
allsherjar úttekt á afstöðu há-
skólans. Höfuðáherzla er lögð á
gildi og nauðsyn raunvísinda, þó
að rektor orðaði það svo að lok-
um, að hann vonaði að það yrðu
húmanistisk raunvísindi. Rektor
átti bæði við nýjar kennslugrein-
ar og ný rannsóknarfræði.
Hann ræddi um nauðsyn þess
að stunda í háskólanum náttúru-
fræði, þ. e. grasafræði, dýrafræði
og jarðfræði, almenn málvísindi,
heimspekisögu, fornleifafræði,
listfræði, listasögu, tónfræði, tón-
listarsögu, félagsvísindi eða fé-
lagsfræði og stjórnfræði, einnig
nauðsyn þess að fást við atvinnu-
vegi og rannsóknir þeirra, land-
búnaðarvísindi, fiskifræði, haf-
fræði, og við iðnað, verkfræði,
byggingafræði og húsgerðarlist.
Loks ræddi hann um fræðigrein-
ar, sem stunda mætti að ein-
hverju takmörkuðu leyti.
Það var bæði fróðlegt og á-
nægjulegt að hlusta á þetta. En
rektor taldi réttilega, að margt af
þessu þyrfti enn náinnar rann-
sóknar og mundi geta átt langt
í Iand, en þetta væri hið fyrir-
heitna land vísinda og æðri menn
ingar.
Ég hlustaði á þetta með at-
hygli og ánægju, því að flest af
því kom mér kunnuglega fyrir
eyru. Það rifjaði upp fyrir mér
gamlar minningar.
Ég tók ofan úr hillu gamla
bók, sem ég skrifaði fyrir 40 ár-
um og er nú gleymd, og að
minnsta kosti ekki lesin í há-
skólanum og sjálfsagt ókunn
rektor. Þessi bók heitir „íslenzk
þjóðfræði“, prentuð 1924, en birt
ist áður í Lesbók Lögréttu, sam-
in að mestu næstu misserin á
undan. Þetta er tíu arka bók.
Uppistaða hennar eru nýjar til-
lögur um skipulag eða kerfi á
þjóðlegum, íslenzkum fræðum,
hvernig eigi að koma þeim fyrir
í háskóla, og hvernig eigi að
haga rannsóknum þeirra. Er
fengizt í bókinni við hvoru-
tveggja, hagnýt fræði og bók-
vísi, eða það sem nú er farið að
kalla raunvísindi og hugvisindi.
Undir þetta er, í allmiklum hluta
bókarinnar reynt að renna sögu-
legum rökum með því að rekja
uppruna og gang þessara mála
og segja frá þeim hugmyndum,
sem áður höfðu verið settar fram.
Einnig er reynt að setja þessi
þjóðfræði í samband við íslenzka
menningu og menningararf og
að meta gildi þess, sem heima-
fengið er, og hins, sem við höf-
um sótt til annarra í útlöndum.
Þannig eru í bókinni kaflar um
þjóðfræði og þjóðareðli, um upp
haf skólahalds, um utanfarir og
innlendá menningu, um íslenzk
fræði og erlent vald, um þjóð-
skóla og háskóla og íslenzka
menningu. Loks er gerð grein
fyrir kostnaði og fjárhagsleg-
um rekstrarmöguleikum og
mannaskipun.
Sumt af þessu síðasttalda er
nú að sjálfsögðu úr sér gengið,
af því að fjárráð eru nú öll önn-
ur og mannafli er nú meiri en
þá. en sumt sem ég nefndi, hefur
síðar orðið til á annan hátt sér-
staklega. En mín meginmeining
var sú, að hægt væri þá að koma
á víðtækri og öflugri samsteypu
og samvinnustofnun, sem fengist
við allar greinir íslenzkra fræða,
fyrst og fremst sem vísindaleg
rannsóknarstofnun, en einnig
sem kennslustofnun og skyldi
hún veita hæli öllum íslenzkum
fræðimönnum, sem við þessi
efni fengjust á vísindalegan hátt
og áður störfuðu annarsstaðar á
dreif, og koma rannsóknum þess-
um og niðurstöðum á framfæri
og veita vísindamönnum góð
vinnuskilyrði og kjör. Ég taldi,
að einmitt islenzk fræði væru,
jafnframt því að vera okkur sjálf
um nauðsynlegust, einnig þau
fræði, sem við að jafnaði værum
færastir um að taka þátt í og
leggja fram í raunveruleg verð-
mæti í alþjóðleg vísindi, s. s. í
jarðfræði, landafræði, fiskifræði,
sjófræði o. f. og eins t. d. í rann-
sóknum á sögu og bókmenntum,
ættfræði, lögum og félagsmálum.
★
Ég nefndi þetta þá þjóðfræði
og stofnunina íslenzka þjóðfræði-
deild, hvort sem það er enn
heppilegt nafn. Þarna átti að fást
við íslenzk fræði í fimm aðal-
flokkum (bls. 102-105 o.áfr.):
I. Bókvísi
II. Náttúrufræði
III. Þjóðhagsfræði
IV. Þjóðminjafræði
V. Listmenntir
En verkefni þessarra höfuð-
greina yrðu aðallega:
I. Til bókvísi telst: a) bók-
menntasaga og bókmenntafræði,
b) málsaga og málfræði, c) menn
ingarsaga, almenn saga (og
sögufræði).
II. Til náttúrufræði teljast: a)
landafræði, b) jarðfræði, c) grasa
fræði og gróðurfræði, d) fiski-
fræði og sjófræði, e) stærðfræði
og stjörnufræði (að nokkru
leyti).
III. Til þjóðhagsfræði teljast
rannsóknir og ritun um hagfræði
leg efni íslenzk ( og sögu þeirra),
atvinnulíf og efnahag, eða a) al-
menn hagfræði og talfræði, b)
verzlunar- og viðskiptafræ|Si, c)
stjórnfræði, d) heilbrigðismál,
e) búmál, f) útvegsmál.
IV. Til þjóðminjafræði teljast
rannsóknir og ritun um íslenzkar
fornminjar og aðrar þjóðminjar.
V. Til listmennta teljast hvers
konar innlendar listiðkanir, skáld
skaparlist, b) hljómlist, c) mynd
list. Þessari deild áttu að vera
tengdir ýmsir listamenn, sem
nytu opinberra framlaga, skáld,
hljómlistarmenn, málarar og
myndhöggvarar og ýmsir, sem
bókvísi stunda, ritskýrendur. —
Var í því sambandi einnig nefnd
íslenzk akademía.
Eins og á þessu stutta yfirliti
sést, koma fram í hinum fjörutiu
ára gömlu tillögum mínum meg-
inatriði, víða lið fyrir lið, þau
sömu og nú eru talin upp í ræðu
rektors, sem framtíðaráætlun og
vísindaleg stefnuskrá háskólans.
Hinsvegar gerir hann ekki ráð
fyrir neinni einni allsherjarstofn
un fyrir íslenzk fræði, heldur
skilst mér að hinar nýj-u greinar
eigi ýmist að vera sérstakar há-
skólagreinar eða dreifðar á þær
deidir, sem fyrir eru. Að þessu
kem ég seinna.
Áætlun um samfellda og skipu
lagða meðferð íslenzkra fræða
samskonar og ég gerði í „íslenzk-
um þjóðfræðum" fyrir 40 árum,
hafði ekki áður verið gerð. Jón
Magnússon forsætisráðh. sagði
mér, að hún væri of viðamikil
til framkvæmda þá, en sagðist
vera viss um, að í þessa átt yrði
stefnt. Þorsteinn Briem ráðherra
sagði mér einnig seinna, að þess-
ar greinar hefðu „kveikt í sér“
og hann hefði leitað fyrir sér um
nokkura framkvæmd í sörrni átt,
en ekki fengizt samkomulag. Enn
sýndi ég öðrum fleirum uppkast
að frumvarpi um þessi mál. Úr
framkvæmdum varð ekki. Hins-
vegar hafa duglegir og áhuga-
samir háskótamenn komið fram
síðan ýmsri nýskipun í einstökum
er nú annar og meiri en áður
var. Þegar ég skrifaði greinar
mínar og var í háskólanum, hafði
hann starfað í 10-12 ár og við
vorum enn í Alþirtgishúsinu-
Byggingarframkvæmdir, af dugn
aði og stórhug, komu síðar, eink-
um undir forustu dr. Alexandem
Jóhannessonar.
Þó að þessháttar samfelldar
tillögur um nýskipun í íslenzk-
um fræðum hafi ekki komift
fram á undan tillögunum í „ís-
lenzkum þjóðfræðum“, voru hug-
Ieiðingar eða uppástungur un»
einstakar greinar miklu eldri.
Það er nú venja að telja Þjóð-
skólagrein Jóns Sigurðssonar frá
1845 fyrstu tillögur um íslenzk-
an háskóla. Þetta er skilningur,
sem síðari tími hefur lagt í mál-
ið, þegar menn hafa eðlilega og
elskulega tilhneigingu til <þess að
tengja við nafn þjóðhetjunnar
sem flest af beztu einkennum ag
helztu framkvæmdum tímabils-
ins, sem hann er tákn fyrir. En
Jón Sigurðsson sagði sjálfur í
þingræðu um málið, að ekki væri
til þess ætlazt að hér yrði stofn-
settur háskóli, sem veitti slíka
menntun, sem háskólinn í Kaup-
mannahöfn. Þjóðskólatillögurnar
voru um víðtækar bætur og
breytingar á latínuskólanum,
sumpart um aukna lærða mennt-
un, líkt og áður var í Bessa-
staðaskóla, sem var að vissu
leyti innlendur guðfræðiskóli á
háskólavísu, en annars um
kennslu í hagnýtum efnum eða
gagnfræðum, fyrir menn, sem
ekki ætluðu svonefndan gamlan
menntaveg. Þetta var seinna
framkvæmt með sérstökum bún-
aðar og sjómannaskólum o. fU
Þjóðskólatillögur Jóns Sigurðs-
sonar voru víðtæk og stórbrotin,
en hófsamleg og hagnýt stefnu-
skrá um íslenzk menntamál. Það
er mjög sennilegt, að á grund-
velli hennar hefðu síðar risið
kröfur um háskóla og var reynd-
ar fljótlega hreyft af öðrum, t.d,
Gísla Brynjúlfssyni og svo Jóni
Péturssyni háyfirdómara. Hann
gerði einnig síðar tillögur um
að taka upp sérstaka kennslu
í íslenzkum fræðum í Reykjavííc
án háskóla og er brautryðjandi,
sem of sjaldan er nefndur í þess-
um málum.
Löngu áður höfðu komið fram
sundurlausar tillögur um kennslu
í einstökum greinum, 1750 í guð-
fræði, 1785 í búfræði og náttúru-
fræði, og mun Sveinn Pálsson
hafa haft huga á slíku starfi (og
Jónas Hallgrímsson síðar) og
læknakennsla hófst um 1760,
Prestaskóli var stofnaður 1847,
og er sú saga síðan alkunn. Tóm-
as Sæmundsson hafði látið sér
detta í hug stofnun háskóla I
Reykjavík og dreymdi um „há-
skóla, menntabúr og ráðstofu1*
við fagurt torg í Reykjavík.
Baldvin Einarsson vildi bæta
framhaldsdeild við latínuskólann
og kenna þar guðfræði, læknis-
fræði, náttúrufræði, hagfræði,
verzlunarfræði og heimspeki og
gengu hans tillögur hvað lengst
á þessum tíma, á undan háskóla-
tillögum Benedikts Sveinssonar
sýslumanns. Var þó oftast mest
hugsað um embættisnám og
máske hagnýtt nám, fremur en
um íslenzk fræði. En tillaga um
sérstaka deild fyrir íslenzk fræði
í íslenzkum háskóla kemur að
ég held einna fyrst fram opin-
berlega 1894 frá Þorsteini Gísla-
syni á fundi í Borchs Collegií 1
Höfn. Þó að á þeim fundi mæltu
annars allir á móti háskóla, var
um þessar mundir eða áður að
hefjast ný alda til að bera fram
málið. Stóð að henni dr. Jón Þor-
kelsson, studdur t. d. af Tryggva
Gunnarssyni og íslenzkum kon-
um, sem þá tóku þetta mál aS
sér Líkt og LandsspítalamáLið síð-
ar.
Viljálmur I>. Gislason við skrifborðið.