Morgunblaðið - 27.04.1965, Síða 25

1 Þriðjudagur 27. apríl 1965
MORGUNBLADID
25
— Ræða Jóhanns
Hafsteins
Framh. af bls. 16
þar af leiðandi mismunandi við-
horfum manna.
Kg hygg að í hugum flestra
sérfraeðinga, svo sem verkfræð-
inga, efnafræðinga, rafmagns-
fræðinga og tæknifræðinga al-
mennt, sé með stóriðju átt við
þann iðnrekstur, sem er mjög
orkufrekur, krefst mjög mikillar
orku við framleiðsluna og þar
sem orkuneyzlan er þ.a.l. veru-
legur þáttur í fjárhagsafkomu
fyrirtækisins.
1 huga almennings er stóriðja
e.t.v. engu síður iðnrekstur í veru
lega stórum stíl, án tillits til
orkuneyzlU, þ.e. iðnfyrirtæki,
sem er mjög dýrt í stofnkostnaði
eða framleiðir mikil verðmæti,
hefur mjög stóra veltu, greiðir
mikil vinnulaun, skatta og opin-
ber gjöld, sparar mikinn erlend-
an gjaldeyri éða framleiðir mikil
útflutningsverðmæti o.s.frv.
Af þessu leiðir, eins og ég
sagði, að erfitt er að setja skýr
mörk og líklega rótt að fara
nokkuð bil beggjsu
Ég skal nú víkja að stóriðjunni
í fyrri skilningnum, þ.e. stóriðju
í tengslum við stórvirkjanir í
fallvötnum landsins.
Hvers vegna
Hugleiðingar um slíka stóriðju
eru sprottnar af nauðsyn þess að
tryggja nógu mikinn vöxt þjóð-
arbúskapar okkar. En samhliða
verður að teljast, að hún sé for-
senda þess, að við getum hafið
stórvirkjanir í fallvötnum lands-
ins, sem taldar eru hagkvæmast-
ar og gefa landsmönnum því kost
á ódýrustu rafmagni.
Aðrar vestrænar þjóðir stefna
að því samkvæmt þjóðhagsáætl-
unum sem fyrir liggja, að auka
þjóðarframleiðsluna um 50% á
einum áratug eða svo, en það
samsvarar rúmlega 4% aukn. að
meðaltali á ári. >ess er í þessu
sambandi að gæta að hjá okkur
er meiri fólksfjölgun en hjá þess-
um þjóðum svo að verulegu
munar.
Til þess að vera öruggur um
að heltast ekki aftur úr er vaen-
legast að freista þess að renna
fleiri stoðum undir íslenzkt at-
vinnulíf, en það nú hvílir á. í of
mikilli einhæfni atvinnulífsins
kann að felast veruleg hætta,
enda þótt hún dyljist, þegar bezt
lætur.
Ekki er með þessu verið að
vanmeta hina geysimikluþýðingu
sjávarútvegsins, sem lagt hefur
til allt að 95% af útflutnings-
verðmætum þjóðarinnar. Með
framangreindri hugsun er aðeins
reynt að stefna að meira öryggi
með aukinni fjölhæfni þjóðar-
framleiðslunnar. Og alveg eins
þótt engin atvinnugrein gefi okk-
ur e.t.v. meiri arð í aðra hönd
er bezt lætur, en útvegur, þar
sem við búum við gjöfulan sjó
og fengsæl fiskimið.
Bf við lítum á framleiðslu-
aukninguna í okkar þremur
aðalatvinnugreinum: landbúnaði,
sjávarútvegi og iðnaði, liggur
eftirfarandi fyrir:
Á árunum 1955—1960 var fram
leiðsluaukningin í landbúnaði
4%, í sjávarútvegi um 4%
og iðnaði til framleiðslu fyrir
innlendan markað um 5%. Gert
var ráð fyrir, að um jafn mikla
aukningu gæti tæpast verið að
iræða á næstu árum í landbúnaði,
framleiðsluaukningu iðnaðar fyr-
ir innlendan markað eru tak-
mörk sett. Ekki þótti varlegt fyr-
ir þrem til fjórum árum að áætla
meðal framleiðsluaukningu sjáv-
arútvegsins árlega á næstu árum
meiri en 4,5%.
Með tilliti til annarrar fram-
leiðsluaukningar, sem ætla mátti
að yrði í atvinnulífinu yfirleitt,
var ekki sennilegt, að slík-
ttr vöxtur þjóðarframleiðslunnar
væri nægilega mikill til þess að
atvinnulífið gæti tekið við allri
þeirri aukningu fólks á starfs-
aldri, sem verður talsvert meiri
é þessum áratug, en hún var frá
1950-1960.
Útflutningsiðnaður i formi stór
íðju á grundvelli ódýrrar raf-
orku frá stórvirkjunum var ein
þeirra hugsanlegu leiða, er fara
mætti til þess að leysa þann
vanda að sjá fyrir næjanlegri
aukningu íslenzkrar þjóðarfram-
leiðslu.
Nú liggja fyrir grófar yfirlits-
jgreinar um framleiðsluaukning-
una í landbúnaði, sjávarútvegi og
iðnaði eins og hún varð á undan-
förnum fjórum árum. Felst í því
verulegt frávik frá áætlunum,
sem staðfestir í raun og veru
óvissuna í atvinnulífi okkar.
Meðal- Rætt hefur verið við fleiri
Vöxtur frá fyrra ári % vöxtur % aluminiumfyrirtæki eða þau leit
1961 1962 1963 1964 1961-1964 að sambands við nefndina, en
Landbúnaður 4,5 0 -1 3,7 2,4 málið ekki komizt áleiðis að
Sjávarútvegur (vinnsla m.t.) . . 10,0 11,0 6,5 12,0 9,9 marki nema í viðræðum ;við
Iðnaður fyrir innlendan markað -7,0 8,0 6,0 0,0 1,8 Swiss Aluminium.
Þjóðarframleiðsla 2 8 7 5,5 5,7 Nefndin hefur í störfum sínum
Þýðingarmesta breytingin felst ingu vinnuafls karlmanna einna. reynt að gera sér grein fyrir,
í hinum öra vexti sjávarútvegs-
ins. Varðandi framhald þeirrar
þróunar ber þess hins vegar að
gæta, að vöxtur undanfarinna
ára er árangur sérstaklega hag-
stæðra skilyrða, sem verkað hafa
samtímis. Þessi atriði eru:
1) aukin friðun og aukin hlut-
deild íslendinga í veiðunum,
2) endurreisn síldveiðanna og
3) stórfelldar tæknibreytingar
við veiðarnar og að nokkru
í vinnslunni.
Engar horfur eru á, að svo hag-
stæðar breytingar grundvallar-
skilyrðanna geti haldið áfram í
nokkurri líkingu við það, sem
verið hefur undanfarin ár. Líkur
eru á því, að úr aukningunni
kunni að draga og jafnvel að al-
gjöru hámarki verði náð eftir
nokkurt ára bil, a.m.k. sé miðað
við núgildandi fiskveiðitakmörk.
Lélegt gengi landbúnaðarfram-
leiðslunnar 1962 og 1963 stafar
fyrst og fremst af óhagstæðu ár-
ferði. Hægur vöxtar iðnaðarins
fyrir innlendan markað stendur
hins vegar í sambandi við aukna
samkeppni erlendis frá, samfara
auknu verzlunarfrelsi og aðallega
við tímabundinn samdrátt inn-
lendrar eftirspurnar eitt árið,
1961. Hins vegar er meðaltals
framleiðsluaukning iðnaðarins ár
in 1962 og 1963 7%, sem er mjög
mikið.
Þegar á allt er litið, mundi það
mega teljast mikil skammsýni og
fyrirhyggjuleysi að halda að sér
höndum og freista þess ekki að
efla okkar fábrotna atvinnulíf
með sérhverjum tiltækum ráðum
til þess 1 senn að vera þess betur
búinn að mæta skakkaföllum af
misjöfnu árferði og aflaleysi og
búa komandi kynslóðum meira
öryggi í landinu.
Fólksekla?
Við heyrum oft eina viðbáru,
sem ég vil víkja nokkuð að, og
það er þetta: Hvað þýðir að vera
að tala um stóriðju þegar okkur
vantar allsstaðar vinnuafl, það
vantar menn á bátana, togarana,
I fiskvinnsluna vantar fólk o.s.
frv.
Við höfum m.ö.o. ekki ráð á
því að sjá af nokkru vinnuafli
í nýja atvinnugrein til aukning
ar þjóðframleiðslunni: Getur
þetta staðizt? Hvar fengum við
menn í siglingarnar á sínum
tíma? Hvar fengum við menn í
flugið? Hvar fengum við fólk í
iðnaðinn, sem verið hefur að
byggja sig upp á síðustu árum
og áratugum? Hvar höfum við
áður fengið fólk í fjölmargar
nýjar atvinnugreinar?
Ef við reiknum með, að við
byggjum fyrsta stórvirkjun, t. d.
við Búrfell í Þjórsá og alumin-
iumbræðslu á grundveíli hennar
samtímis á næstu árum, þannig
að hvorttveggja væri lokið 1963
og s.arfrækslu hæfist 1969 og þá
væri jafnframt hafin önnur stór-
virkjun af sömu gerð, má ætla,
eftir því sem sérfræðingum hef-
ur talizt til, að aðeins um 11%
af allri aukningu vinnuaflsins á
þessu tímabili fari til þessara
framkvæmda, en 16% af aukn-
langs tíma við fyrirtækið um
kaup á raforku frá stórvirkjun
í Þjórsá við Búrfell — en slíkur
orkusölusamningur væri jafn-
framt grundvöllur lánveitingar
frá Alþjóðabankanum til virkj-
unarframkvæmdanna.
Ég vil aðeins rifja upp eftir-
farandi úr gangi þessa máls:
Hinn 5. maí 1961 skipaði þá-
verandi iðnaðarmálaráðherra,
Bjarni Benediktsson svokallaða
Stóriðjunefnd til að kanna mögu-
leika á vinnslu aluminium hér
á landi. í nefndinni áttu sæti:
Dr. Jóhannes Nordal, bankastjóri,
formaður; Eiríkur Briem, raf-
magnsveitustjóri; Pétur Péturs-
son, forstjóri; Sveinn Valfells,
forstjóri; Þórhallur Ásgeirsson,
ráðuneytisstjóri og Jóhann Haf-
stein, bankastjóri, en Magnús
Jónsson, bankastjóri í hans stað
síðan í árslok 1963.
Hins vegar er á það að líta
að á áratugnum 1950-1960 tóku
hinar gömlu undirstöðu atvinnu
greinar, landbúnaðar, sjávarút-
vegur og iðnaður, aðeins innan
við 10% af aukningu starfandi
fólks, þrátt fyrir mikla fram-
leiðsluaukningu. Miklar tækni-
legar framfarir gerðu þetta mögu
legt. Engar líkur eru til þess, að
þessar atvinnugreinar muni á
næstu árum þurfa á að halda,
eða geta tekið við nema tiltölu-
lega litlum hluta af aukningu
starfandi fólks.
Hvert fer þá aukningin? geta
menn spurt. Það er sama sagan
hér og annarsstaðar í löndum,
sem líkt á stendur. Síaukin þjón-
ustustarfsemi, menningarstarf-
semi, eða hvað menn vilja kalla
það dregur að sér eins og segull.
Hjá okkur kemur til viðbótar
til greina hin gífurlega bygginga
starfsemi og önnur fjánfestingar-
starfsemi, sem hefur aukizt
óeðlilega. Á þennan akur má
saxast að skaðlausu.
Enn þetta:
Fólki á starfsaldri fjölgar nú
mjög ört og mun sá öri vöxtur
halda áfram á næstu árum. Á
árunum 1950 til 1960 fjölgaði
fólki í aldursflokknum 15-69 ára
um 14.300 manns manns (16 %).
Á áratugnum 1960-1970 má
vænta, að fjölgun í þessum ald-
ursflokkum verði 22.000 manns
(21%). Þessi þróun fólksfjöldans
og aldursskiptingarinnar mun
stuðla að þvi að draga úr þeim
óheppilegu áhrifum, sem stóriðja
gæti haft á vinnumarkaðinn,
meðan byggingarframkvæmdir
stæðu yfir, samfara byggingar-
framkvæmdum stórvirkjunar. Og
að lokum:
Fjöldi starfsmanna við stór-
iðjuframkvæmdirnar yrði aðeins
lítill hluti af auknum fjölda
starfandi manna á næstu árum.
Hins vegar munu þessir menn
starfa að hreinni útiflutnings-
framleiðslu, og þannig í raun og
veru skapa atvinnumöguleika fyr
ir aðra menn, sem starfa að
margskonar framleiðslu og þjón-
ustustarfsemi fyrir innlendan
markað.
Það má minnast þess í fram-
haldi af því, sem ég nú hefi
sagt, að á árunum 1930-1940 var
baráttan við atvinnuleysið megin
viðfangsefni.
Nú mikla menn fyrir sér
vinnuaflsskortinn.
Menn mega sem sé muna tíma
tvenna.
En gleymum ekki því að unga
ísland bíður sinna tækifæra,
sinna möguleika. Um aldamótin
2000 verða íslendingar líklega
nærri 400 þúsund manna þjóð,
en erum nú 190 þúsund manns.
Þarna bíða margra handa mörg
verkefni — fjölmörg ný verkefni.
Undirbúningur og aðdragandi:
Eins og nú er alkunnugt hafa
umræður í seinni tíð um stóriðju
snúizt um það, hvort samið yrði
við fyrirtækið Swiss Aluminium
um, að það reisti hér aluminium
bræðslu og gerður yrði í því sam-
bandi orkusölusamningur til
hvaða möguleikar aðrir til orku
freks iðnaðar væru fyrir hendi
hér á landi. Til að fá sem gleggst
ar upplýsingar hér að lútandi,
kom nefndin því til leiðar, að
fjórir sérfræðingar frá norsku
fyrirtækjunum Norsk Hydro og
Elektrokemisk A/S kæmu hing-
að til lands í desember 1961,
nefndinni til ráðuneytis í þessu
sambandi. í skýrslu hinna norsku
sérfræðinga er vikið að möguleik
um til áburðarframleiðslu,
vinnslu á magnesium, klór og
natronlut, kalcium karbít, fosfór,
þungu vatni og járnblöndum,
auk aluminium. Voru hinir
norsku sérfræðingar þeirrar skoð
unar, að aluminiumvinnslan
væri sú tegund orkufreks iðnað-
ar, sem helzt kæmi til greina á
íslandi, eins og öllum aðstæð-
um er háttað.
Náið smastarf hefur verið haft
við raforkumálastjórn ríkisins,
sem unnið hefur að geysiumfangs
miklum rannsóknum á virkjun
fallvatna í landinu á undanförn-
um árum og öðrum möguleik-
um til orkuvinnslu. Eins og nú
er kunnugt eru niðurstöður sér-
fræðinga raforkumálastjórnarinn
ar einróma þær, að hagkvæmast
sé að hefja stórvirkjun í Þjórsá
við Búrfell með það fyrir augum
að orkusölusamningur verði jafn
framt gerður við fyrirtæki, sem
byggði hér aluminiumbræðslu.
Um staðsetningu aluminium-
bræðslu hafa farið fram víðtæk-
ar athuganir, einkum hvort hún
skyldi staðsett fyrir norðan, við
Eyjafjörð, eða hér fyrir sunnan,
og þá helzt við Straumsvík sunn
an Hafnarfjarðar. Niðurstöður
hníga að því, að staðsetning sunn
anlands sé svo miklu hagkvæm-
ari, að úr skeri.
Nokkrum sinnum hafa þessi
mál komið til umræðu á Alþingi.
Iðnaðarmálaráðherra hefur lýst
því yfir f.h. rikisstjórnarinnar, að
Alþingi myndi á hverjunj tíma
gefnar fyllstu upplýsingar um
gang málsins. Þetta hefur verið
efnt. Þann 14. nóvember 1964
voru öllum alþingismönnum af-
hentar ítarlegar skýrslur um
gang þessa máls fram til þess
tíma. Þær skýrslur þurftu fyrst
í stað að vera trúnaðarmál. Síðar
hefur verið heimilað að opinbera
efni þeirra. Um gang málsins frá
því í nóvember hafa þingmönn-
um verið afhentar viðbótarskýrsl
ur. Rikisstjórnin mun nú á næst-
unni leggja fyrir Alþingi heildar-
skýrslugerð um málið. Þá mun
allur almenningur jafnframt öðl-
ast aðgang að þeim rannsóknum,
viðræðum og niðurstöðum, sem
fyrir liggja. Með hliðsjón af
þessu takmarka ég mál mitt hér
í aðalatriðum við almennar nið-
urstöður og meginatriði í gangi
þessa máls.
Þingmannanefnd.
Um áramótin síðustu þótti orð
ið tímabært að fara að athuga
undirbúning þess, að málið yrði
lagt fyrir Alþingi. Var þá leitað
samstarfs við þingfl. Framsóknar
manna, sem hafði gert um það
ályktun, að hann teldi rétt, að at
hugaðir væru í sambandi við stór
vírkjun, möguleikar áþvíaðkoma
upp aluminiumverksmiðju. Ég
taldi hins vegar þátttöku full-
trúa Alþýðubandalagsins í slíkri
nefnd ekki til þess fallna að
greiða fyrir framgangi málsins,
þar sem forystumenn þingflokks
þess og aðal málgagn höfðu af-
dráttarlaust lýst því yfir marg-
sinnis, að þeir væru á móti mál-
inu og teldu það allt að því þjóð
hættulegt. Ég veit hinsvegar ekki
til þess, að þessi sé afstaða allra
þingmanna Alþýðubandalagsins.
Síðustu mánuðina hefur þing-
mannanefnd, sem skipuð er
tveim þingmönnum frá hvorum
stjórnarflokkanna og tveim frá
Framsóknarflokknum unnið að
þessum undirbúningi og afchug-
unum í því sambandi. Iðnaðar-
málaráðherra hefur haft með
höndum forustu nefndarinnar.
Henni til ráðuneytis hafa fyrst
og fremst verið fulltrúar Stór-
iðjunefndar ásamt framkvæmda-
stjóra Rannsóknarráðs ríkisins,
Steingrími Hermannssyni, en
hann hefur unnið með Stóriðju
nefnd að viðræðum við Swiss
Aluminium frá því á síðastliðnu
árL
Deilur um málið:
Fram hafa komið skiptar skoð-
anir um þetta mál á opinberum
vettvangi. Einkum það, hvort
okkur íslendingum sé ráðlegt að
leyfa erlendu fyrirtæki að starf-
rækja hér aluminiumbræðslu.
Einkum eru það þó socialistar og
fylgifé þeirra, sem risa öndverð
ir gegn málinu. Þeir segja, að
þar með muni erlenda auðvaldið
gleypa okkur og frelsi þjóðarinn-
ar vera fargað.
Ég skal ekki hafa mörg orð
um þessar deilur. Ég skil ekki
þennan hugsunarhátt, nema að
því leyti, sem hann skýrist af
því, að hann kemur frá komm-
únistum. Auðvitað hefði rúss-
nesk eða Sovétaluminiumbræðsla
verið þeim aufúsugestur.
Hitt skulum við gera okkur
grein fyrir, að erlend atvinnu-
fyrirtæki óska ekki eftir því að
koma hingað og fá að stunda hér
atvinnurekstur okkar vegna. Aúð
vitað gera þau það ekki, nema
þau telji sér hag í því. Á sama
hátt munum við íslendingar ekki
semja við slík fyrirtæki þeirra
vegna. Við gerum það ekki, nema
við teljum okkur sjálfum hag í
slíkri samningsgerð. Er þetta
ekki það, sem á við um alla samn
inga — ekki sízt fjárhagslega
samninga
Erum við íslendingar þá svo
litlir karlar, að við þurfum að
gera því skóna, að við getum
ekki samið við eitt erlent einka-
fyrirtæki öðru vísi, en semja af
okkur, og það ekki minni verð-
mæti en sjálfstæði og frelsi lands
ins?
Menn geta rangsnúið þessu
máli eftir geðþótta, ef menn teija
þess þörf til að fullnægja sín-
um eigin annarlegu hvötum, eða
til þess að vera „trúir köllun
sinni“ eins og einn kommúnist-
inn orðaði það svo hnyttilega i
niðurlagi greinar um stóriðju-
mál, sem Morgunblaðið birti ný-
lega.
En það er mín skoðun, að fs-
lendingar hafi næga sjálfsvirð-
ingu, manndóm og þroska til þesa
að gera samninga við erlenda
með þeim hætti, að þeir haldi
fullkomlega sínum hlut, bæði við
samningagerðina sjálfa og fram-
kvæmd hennar.
Viðhorfið nú.
Ég skal nú draga upp yfirlits-
mynd af því, hvernig þessi mál
horfa í dag og að hverju stefnir:
1. Stærð og bygging aluminium-
verksmiðjunnar.
Nú er gert ráð fyrir því, að
samið yrði um byggingu 60 þús.
tonna verksmiðju, sem byggð
yrði í tveimur til þremur áföng-
um. Fyrsti áfanginn, 30 þús.
tonn, mundi taka til starfa í árs-
lok 1968 eða á árinu 1969. Síðan
yrði verksmiðjan stækkuð um
15 þús. tonn ekki síðar en þremur
Framhald á bls. 28