Morgunblaðið - 29.04.1965, Blaðsíða 13

Fimmtudagui' 29. apríl 1965
MQRGUMBIAÐIÐ
13
Dauf mannamót
Indriði G. Þorsteinsson:
MANNWNG, sögur. 131 bls.
/ Almenna bókafélagið'. Bók
mánaðarins, janúar 1965.
INDRIÐI G. Þorsteinsson vakti
fyrst á sér athygli raeð einni
smásögu. Fyrsta bók hans var
líka smásagnasafn, Sæluvika.
Við útkomu hennar blandaðist
engum hugur um, að þar var á
ferciinni hressilegur höfundur,
sem var hvergi feiminn við les-
endur og þorði að segja, það sem
honum datt í hug.
Auðvitað mátti sitthvað að
fyrstu sögum hans finna, ef rýnt
var í þær af fagurfræðilegri smá
smygli. Hins vegar mátti segja,
að þeim væri í furðufáu ábóta-
vant, ef hliðsjón var höfð af öll-
um aðstæðum — að þær voru
frumsmíð ungs höfundar.
Nú eru fjórtán ár liðin, frá því
Indriði kvaddi sér hljóðs með
Sæluviku. Á þeim tíma hefur
hann sent frá sér tvær skáldsög-
ur og tvö smásagnasÖfn að
Mannbingi meðtöldu.
Um fyrri skáldsögu Indriða,
79 af stöðinni, ætla ég ekki að
fjölyrða. Þjóðin er búin að tyggja
hana, reykja hana og taka hana
í nefið, eins og sagt var, að nýt-
inn tóbaksmaður hefði farið með
tóbak sitt.
Svo mikil var frægð höfund-
ar, þegar seinni skáidsagan,
Land og synir, kom fyrir al-
mennings sjónir, að útkoma
hennar þótti talsverður viðburð-
ur. Eða svo var látið, að minnsta
kosti. Allir, sem fylgzt hafa með
á bókmenntasviðinu, töldu sig
verða að lesa hana. Indriði var
Oi, inn klassískur.
Ekki leyndi sér heidur, að
verkið var unnið af manni, sem
kunni skil á setningu og máls-
grein. Höfundurinn, sem hristi
Sæluviku fram úr ermi sinni, var
nú farinn að nostra. Skáldið var
farið að tala slétt og fellt. En
hressilegur andbiær Sæluviku
var fokinn út í veður og vind.
Er því sannast mála um sögu
þessa, að hún er bragðdauf og
hundleiðinleg.
Sama máli gegnir um smásög-
ur þær, sem nú eru nýútkomnar
í bókinni Mannþing. Þær bera
með sér handarverk manns, sem
hefur lesið bækur og skrifað
bækur. Á hinn bóginn eru þær
andiausar að sama skapi — leið-
inlegar, í einu orði sagt.
Söguefni Indriða eru fyrst og
fremst maðurinn og náttúran eða
maðurinn í náttúrunni. Víðast
hvar í þessum nýju sögum hans
skiptast á orðmargar og skrúíað-
ar náttúrulýsingar og þyrrkings-
leg, iangdregin og þó endaslepp
samtöl.
Vera má, að hægt sé að -gera
heillegt verk úr svo ólíkum hJut-
um. En það hefur Indriða ekki
tekizt hingað til.
Samtöl hans skortir ekki hvers
dagslegt raunsæi, ef ©rðið raun-
sæi er skilið sem eftirlíking af
hugsanlegum veruleika. Mörg
samtöi hans gætu meira að segja
veri® tekin beint af vörum fólks.
Höfundurinn leitast við að láta
persónumar lýsa sér í þessum
samtölum, fyrst og fremst. En
til þess skortir samtölin alla lýs-
andi eiginleika. Mörg þeirra eru
e -ki annað en marklaus orða-
skipti og hafa ekki annan sýni-
legan tilgang en teygja lopann,
P ’nan stendur eftir jafnóljós
og áður.
Höfundur hefur viða þann hátt
að láta persónumar skiptast á
orðum í langdregnum samtölum,
án þess að nokkur inngangsorð
eða athugasemd fylgi þeim.
Siíkt getur gengið í sögum, þar
sem hver persóna hefur sín sér-
kenni í talshætti, þannig að les-
andinn þekkir hana af orðum
hennar.
Persónur Indriða eru ekki
gæddar neinum þess konar auð-
kennum. Indriði getur látið sjö
ára krakka tala líkt og gamlan
sveitaprest og gamlan sveitaprest
líkt og sjö ára krakka. Erfitt get-
ur reynzt að fylgjast með, hver
segir hvað, einkum ef samtölin
eru löng. Verra er þó, hve sam-
tölin sjálf eru innihaldslaus. Fyr-
Indriði G. Þorsteinsson
ir bragðið verða persónurnar
sjaldan greiniiegar, eins og áður
er sagt. Þær standa álengdar í
þoku, óljósar, sviplausar.
Náttúrulýsingar Indriða eru
miklu betur gerðar, og þar hygg
ég honum takist bezt upp. Eink-
um tekst honum að lýsa íslenzkri
sveitanáttúru, umhverfinu kring
um bæina. Þá gerist hann oft
nákvæmur, fer allt niður í smá-
atriði með mörgum, völdum lýs-
ingarorðum og lýsingarháttum.
Sömuleiðis lýsir hann hestum af
mikilli kunnáttu, svo í kyrrstöðu
sem á hreyfingu; fylgir og eftir
hreyíingum manna og bíla. Þess-
ar hreyfingaruppskriftir hans
geta orðið svo nákvæmar, að
manni detti í hug einhvers konar
áætlun fyrir kvikmyndaleik.
En náttúrulýsingarnar, svo
glöggar sem þær eru margar
hverjar, nýtast illa í sögunum.
Höfundinum tekst ekki lengur
að koma persónum sínum íyrir í
unnhverfi því, sem hann býr
þeim. Efnið loðir ekki saman,
heldur rennur á víð og dreif úr
höndum hans. Þann ágalla mun
höfundur gera sér Ijósan að ein-
hverju leyti. Þess vegna ástund-
ar hann mjög að lýsa unnhverf-
inu gegnum augu persónanna,
lýsa þvi, eins og það kemur
þeim fy-rir sjónir, ef sögufólkið
mætti á þann hátt færast nær
leeandanum. En aðferðin heppn-
ast sjaldnast og hefur ekki önn-
ur áhrif en draga úr mætti s-jálfra
lýsinganna.
Stundum ber við, að þessar
umhverfislýsingar eru svo fýrir-
ferðármiklar, að persónan og
atiÍK>fn hennar hverfur í skugg-
ann. Lýsingin ein heldur velli.
Ég tilfæri hér sem smádæsmi endi
fyrstu sögunnar, Dagsönn við
ána, Þar er því lýst, er ungur
drengur ríður yfir á, og er það út
af fyrir sig gott og gilt efni í
hvaða sögu, sem er. Sagan end-
ar með þessusn orðúm:
„Hann leit upp og sá þeir voru
komnir fast að dökku hlýlegu
vaðiofinu í grænum slútandi
bakkanum, sem dýfði vörum sín-
um í hægstreymt vatnið;"
Þessi fyrsta saga bókarinnar er
gott dæmi um, hve vandvirkni
höfundar kemur honum að litlu
haldi, hve ósýnt honum er um,
þrátt, fyrir stílkunnáttu, að
tengja saman efni svo vel fari.
Kona á mæsta bæ er heldur
heillegri, þar til kemur að end-
inum, en þar er skotið að efni,
sem dregur úr heildarsvip sög-
unnar. Samtöl persónanna eru
sömuleiðis of langdregin og fá-
brotin. Þess vegna verður lítið
úr þeirri undiröldu, sem annars
mun ætlað að bera þáttinn uppi.
Svipað má segja um næstu
sögu, Vor daglegi fiskur. Þó eru
í henni málsgreinar, sem hærra
rísa. Aðalsöguihetjan er bílstjóri.
Það er manngerð, sem höfundur
nær tökum á.
Kynslóð 1943 er gerð af meiri
nærfærni, einkum fyrri hlutinn,
sem minnir á sprettina í Sælu-
viku. Þarna skiist manni, að höf-
undurinn reyni að bregða upp
tveim eðliseiginleikum úr lífinu,
ruddaskap og mannlund. Samtal
Óla og þjónustustúikunnar uppi
á herbergi hennar er með skástu
samtölum Indriða. Stutt og ákveð
in tilsvörin njóta sín þar býsna
vel og lýsa því, sem lýsa þarf.
Svo liðu árin er röð svip-
mynda, sem hver um sig er ekki
ólagleg. En saman eiga þær eng-
an veginn, Afleiðingin verður sú,
að sagan leysist upp og verður
að engu. Hin sundurleitu atriði
mynda hvorki samstæður né
nndstæður. Á þessari sögu sést
og, sem víða bregður fyrir, að
Indriða er auðveldara að byrja
sögu en botna.
Saga úr kalda stríðinu er sam-
felldari. Þar miðar söguefnið að
einum púnti. Hins vegar eru sí-
endurteknar orSræður hins Ó3a
manns langtum of ýktar, allt aS
þvi smekklausar. Sagan verður
því lítt sannfærandi. Og að eíriu
leyti minnir hún á kalda striðið
og her nafn meS réttu: þungi
hennar stendur og fellur með
"æsilegum, en marklausum orð-
um.
Næsta saga, Lífið er aldrei eitt
á ferð, er gott dæmi þe:s, hvern-
ig Indriði lýsir umhveiii og at-
burðum gegnum skynj. n sögu-
fólks sins. Það er hans persónu-
lega tækni.
Þessi aðferð getur kannski
heppnazt, þegar lýsingum er 1 hóf
stillt. En þegar þær fara út fyrir
hófleg takmörk, gleymist sögu-
fólkið með öllum sínum skyn-
færum. Saga þessi hefst til dæm-
is^á því, að ung stúlka virðir
fyrir sér, það sem fyrir augu
hennar ber inni í kjötbúð:
„Hún sá þeir höfðu nýlega sag-
að kjöt í söginni í horninu bak
við skápinn af þvi kjötsagið var
enn á stálgljáum fletinum við
tennt bandið.“
Hér skortir lítt á nákvæmn-
ina.
Brúnu meyjamar frá Bellevue
Draumur og landslag
Johann Hjálmarsson: MIG
HEFUR HREYMT ÞETTA
Á-íKJR. 80 bls. Almenna
bókafélagið. Reykjavík 1965.
Jóhann Hjálmarsson færist
ekki mikíð í fang I þessari nýju
■bók sinni, en heldur í horfinu.
Ljóð hans einkennast sem fyrr
af einlægri, og þó lítt taminni
stemmingu, sem hann túitkar á
lipru, en ekki sérlega blæbrigða-
ríku máli. Kveðskapur hans virð
ist sprottinn af náttúrlegri tján-
ingarþörf fremur en af skipulegri
áætlun, og er ekki nema gott
um það að segja.
Hins vegar efast ég um — án
þess ég hafi annars hugmynd um
vinnubrögð hans — að hann
beiti sig harðri sjálísgagnrýni.
Honum er, hygg ég, létt að setja
saman kvæði. En sé, sem létt er
um áð yrkja, leggur sig ógjarn-
an undir harðan sjálfsaga. Að
minnsta kosti neyðir verkefnið
hann ekki til þess.
Yrkisefni Jó'hanns er fyrst og
fremst mannlegt umhverfi. Hann
yrkir um náttúruna, eins og hátt-
ur er margra ungra skálda nú á
tímum. Sá er þó munurinn, að
þau yrkja flest um náttúru síns
iands . En í kveðskap Jóhanns
eru „útlend blómstur, útlendir
fuglar."
Nóttúrustemming Jólhanns er
fremur þægileg. Þykir mér hon-
um taikaet bezt upp, þegar hann
túlkar þá stemmingu sína með
hæfilega fjarstæðum hugmynda-
tengslum. Ég tilfæri hiér sem
dsemi kvæðið Hlynurinn:
i skégimiin falla blöS blynsins tU
jarSar:
ranSir lófar gnSa meS boS frá búnnum.
MaSnr gengur viS staf yfir mjóan veg.
Vagninn úr riki dauðra rennnr b|á
meS fáeinar sálir á teiS inn í
éendanleikann,
liar sem vegurinn breikkar,
sélargeislarnir bjaSna.
AldraSur maSur haltrar lagSan veg
staldrar viS, borfir aftur. Nú ev bann
kominn aS trénu,
sem búgsar nm vetrarnætnr og blátt
tnnglskin.
Tíminn er liSinn, befur aldrei vevið
bér: .
aðeins tif hlukku. ikornar hiaupa um
meS hrædd andiit, skinn úr svipulieika
Oamli maðurinn reynir aS muna
eitUivað
en minni bans er fjarri þessum skég:
fjélnblátt ský i eilífri, svimandi þégn.
llann litur um öxl. HvaS var jjað
annars semt ég sá,
eða bvar eru gauhar j>eir er á sumrum
gélu?
llann mundar stafinn í laufregni, sálin
stígnr upp í tréð.
Hlynurinn talar röddu gleymdrar ævl.
í kvæðinu Landslag kemur
fram við'horf sloáldsins til listar-
innar — eða ber ekki að skilja
Iþað svo?
Skáldið er statt í framandi
landi og hugsar heim. í Ijósi íjar
Jóbann Hjálmarsson
læigðar og nálæ.gðar skynjar það
tvo heima, þar sem hrærast iíf
og ljóð.
„Tveir eru heimar harla ólíkir“
kvað Grimux. „Ég ferðast um tvo
heima,“ kveður Jóhann. Er það
ekki saraa niðurstaðan? Rvseðið
er á þessa leið:
i
LAndsiiag er buga minum örvun
og fréun. Ég ferðast um tvo heimn
tvær veeaidir úr minu eigin bléði
st-in rennur enn og nemur ebki staðar
j>étt vindar tinuss gnauði.
Ég fylgi j>eirri veröld sem rr fjær
og geng um glaður meðal bluta
dagsins.
Ég jwái ekki mýndimar sem jjverfa
ég þrái j>að sem gengur við biið-mína.
Métsögn sem ekki verður leyst.
Og spor min í sverði iandsins
verða ei aimáð.
Hér lifi ég lífi manns á meðal manna
og dreymi annaS landslag. og hætti
ekki
aB ganga, borSa, vinna, eiska og sofa.
Métsagnir sem geta orSiS heild.
Tvær Veraldir eru alllaf i návist minni
en samt halda skérnir áfram aS særa
svörSinn
I jæirri veröld sem ég hundinn var
án pess ég gleymi þeirri sem er fjær.
Og meSan ég er jæssum heimi nærri
býr hinn mér dýpra í MéSi og gefur
mér hug
til að iifa i þessu landi meðal manna
og einskis annars éska i sUtrmum
támans.
er dauf lesning, vægast sagt. Það
er ekki fólk, sem gengur um
sviðið í þeim þætti, heldur svip-
ir af fólki,
Segðu það engum er saman-
tekt úr blaðamennsku, en því
starfi mun höfundur vera ná-
kunnugur af eigin raun. Saga
þessi byj-jast þokkalega, en dofn-
ar og leysist upp. Samtölin verða
þarna að markiausu orðagjálfri.
Vetrarregn er sviplítil mynd,
en ekki óheilleg. Þar er tilraun
til áiaka. En sú tilraun mistekst
eins og víðar vegna tilþrifalítilla -
og einhæfra samræðna.
Skárri er Hófadynúr um kvöld,
síðasta saga bókarinnar. Fyrri
hluti hennar er með góðum sprett
um og sannar, að Indriði getur
enn verið nærfærinn í efnismeð-
ferð, þegar andinn kemur yfir
hann. En spennan fellur, þegar
líður á söguna. Og enn eru það
samtölin. Þau koðna þarna nið-
ur í kjaftæði.
Ef litið er á Mannþing í heild,
verður ekki bent á neinn þátt í
bókinni, sem jafnast á við það,
sem Indriði hefur bezt gert áð-
ur. Þvert á móti verður þetta
smásagnasafn hans að teljast
rislágt í fyllsta máta. Það er engu
líkara en höfundinum hafi horf-
ið ímyndunarafl og hann sé orð-
inn leiður á skóldskap. Vera má, •
að ástæðan sé sú, að síðari verk
hans hafa verið metin langt fram
yfir það, sem þau verðskulda. f
þess konar furðulegu ofmati felst
algerlega vanhugsuð og röng til-
litssemi við höfund, sem enn er
varla miðaldra maður og ætti að
geta skrifað eitthvað pýtilegt.
Erlendur Jónsson.
n
Landslag einnar nætur. Ég er staddur
í framandi landi.
Awgu mín fljúga lieim
að skoða ])ig.
. Landslag er hið sífellda bak-
svið í kvæðum Jóhanns. „Meðan
við elskumst vaxa laukarnir í
gar’ðinum,“ segir í kvæðinu
Ástir. „í auigum þínum lít ég
víd'dir himinsblámans," . segir í
Ástarsöng.
Jófhann Hjálmarsson hefur
fremur góðan málsmeSkk og sænii _
lega máltilfinningu, sem getur
þó brugðist honum eins og fleir-
um. Til dæmis hefst kvæðið
SkiJnaður á þessa leið: „Eirunana
eru þær manneskjur sem hafa
skilið samvistum.“ Hér er auð-
sj'áaniega ruiglað saman tvennu:
sögninni að skilja og orðásam-
bandinu að slíta samvistnm.
Þess er þó skyit að geta, að
svona löguð dæmi eru fá í kvæð
nm Jóhanns.
Ljóðformið breytist. Þó tel ég
tiltekna eiginleika munu fylgja
þvi til eilífðarnóns. Þeir eigin-
leikaT eru hnitmiðun oig — um-
fram allt samþjöppun. Ljóð verð
ur með vissum hætti að vera inni
haldisrneira en laust mál. A8 öðr
um kosti væri ekki nein ástæða
til að greina það fró lausu máli.
Sum kvæði Jóhanns — svo
lipux sem hann er í Ijóðrænni
íramsetningu — skortir einmitt
'þessa samþjöippun, sem er frum
skiiyrði þess, að ljóð verði veru-
leiga minnisstætt.
Jóthanni er ofur -lagið að ná þægi
legri, ijóðrænni stemmingu. Það
•gerir hann oft, þegar honum tekst
bezt upp. Hins vegar tekst honum
síðúr að ná sterkum, gagntakan-di
áhrifum, jafnvel þó efnið geíi til-
efni til þess, og nefni ég í því sam
bandi kvæðið Skiinaður, sem áð-
ur er að vikið. Einnig mætti
nefna kvæ'ðiö Úr fjölleikabúsinu.
Höfundur befur sjálfur sagt í
blaðáviðtali, að það sé „nokkuð
magnað kvæði". Það finnst mér _
ofmælt, þó ég efist ekki um, að
það sé til oiöið fyrir magnaðá
stemmingu og gagntakandi hug-
! hrif' skáldsins. En það er líka
annað máh Sterk hugjhritf nægja
ekki ávallt til að yrkja áihrifa-
miikii kvæði. Og ég mundi segja
að Jóhann Hjálmarsson sé otf
fjarri veruleikanum til að yrkja
1 slík kvæði, eins og nafn bókar-
I innar bendir raunar til. Beztu
j ijóð hans eru að hóifu draumur
I Framhald á bis. 22