Morgunblaðið - 14.08.1965, Blaðsíða 10

10
MORCUNBLAÐIÐ
Laugardagur 14. ágúst 1965
Við höfðum afibi!
Samtal við Kjartan
Thors framkvæmdastj.
i.
FÁIR íslendingar hafa staðið
jafn lengi í samningaviðræð-
um um launamálin og Kjartan
Thors. framkvæmdastjóri. Eng
um blandast hugur um að
hann hefur lagt mikla vinnu
í að leysa margvíslegar deilur
sem upp hafa komið milli
launþega og vinnuveitenda,
nú síðast á þessu sumri.
Kjartan Thors varð 75 ára
ekki alls fyrir löngu. Datt mér
þá í hug að eiga við hann
samtal, en missti af honum.
Hann var íloginn til suðlæg-
ari landa. En nú hef ég upp-
fyllt gamalt loforð við sjálfan
mig — að hitta hann að máli.
Við töluðum saman kvöld-
stund eina fyrir skömmu að
heimili hans og frú Ágústu í
Smáragötu; á stofuveggjunum
voru þrjú stórbrotin og upp-
örvandi listaverk, sem báru
smekk og heimilisrækt Kjart-
ans fagurt vitni: Þingvalla-
mynd eftir Kjarval og tvær
myndir eftir Jón Stefánsson
— önnur af heiðagæsum, hin
af hrossastóði í haga, þrek-
lega málaðar, en eins og allt-
af hjá Jóni með fíngerðu ívafi
íslenzkra fjallalita. Kjartan
sagðist hafa keypt hrossastóðs
myndina á sínum tíma fyrir
2000 krónur, mikill peningur
í þá daga.
Við Kjartan höfðum hitzt
niður við Tjöm í vor og þá
hafði hann sagt mér dálítið
sögukorn af þeim bræðrum,
Ólafi ‘og honum, ég set það
hér á eftir eins og inngang að
samtalinu:
„Við fluttumst í Fríkirkju-
veg 11, 1908“, sagði Kjartan
„og annað hvort þá um haust-
ið eða næsta haust fórum við
Ólafur eitt sinn sem oftar út
á Tjörn á bát. Það var illviðri,
hvasst af suðaustan, en við
létum það ekki á okkur fá.
Ólafur var þá sextán ára og
. ég átján og gerðum við því
skóna, að ekki mundi hreysti-
mennska talin til ódyggða
hjá ungmeyjunum í Kvenna-
skólahúsinu en auðvitað var
leikurinn gerður til að draga
athygli þeirra að þessum
tveimur fullhugum. Við sett-
um því upp sækonungasvip og
ýttum frá landi. Enginn sigl-
ingaútbúnaður var í bátnum
nema fokka og stýrðum við
með því að styðja árina við
hnífilinn. Þegar við vorum
komnir út á miðja Tjöm,
byrjaði báturinn að hallast,
síðan fór að renna inn í hann.
Ég sagði við Ólaf: „Við förum
á kjöl, einn — tveir — þrír“,
— og það tókst; við komumst
þurrum fótum á kjölinn. En
báturinn skorðaðist af mastr-
inu, svo við þurftum ekki að
óttast neinar dýfur.
Síðar fréttum við að báts-
ferðin hefði náð tilgangi sín-
um, raunar hafði okkur tekizt
að vekja á okkur athygli fram
ar öllum vonum. Það var ekki
einasta að Kvennaskólinn und
ir stjórn Ingibjargar H. Bjarna
son færi í uppnám, heldur
mátti lesa daginn eftir í ísa-
fold, að bæjarstjórnarfundi
sem haldinn var í Gúttó hefði
verið frestað vegna þessa at-
burðar. Þá voru nöfn okkar
Ólafs birt í blaðinu, það var
fyrsta skipti sem þau komu á
prenti. En ekki skal ég neita
því, að vænst þótti okkur um
að skólastýra Kvennaskólans
skyldi hafa misst stjórn á yng-
ismeyjunum, það kom víst
ekki oft fyrir. Fyrir bragðið
fengum við Ólafur þá áhorf-
endur sem til var ætlazt.
Þegar hvoifdi undir okkur
lá bátur Hannesar Hafsteins
tilbúinn við bryggju, og var
okkur bjargað upp í hann.
Löngu, löngu seinna, þegar
ég var í samningaferð í Lond-
on, bjuggum við á Mayfair
hóteli þar í borg. Þá kom
þangað Sigurður Jónasson í
verzlunarerindum. Ég hitti
hann á förnum vegi og bauð
honum upp á te í hótelinu.
Þar var stórt anddyri. Þar sett
umst við og röbbuðum saman.
Allt í einu verður hann eitt-
hvað niðurlútur og segir:
„Heyrið þér. Kjartan, það hef
ir hvolft undir yður bát — og
þér hafið komizt á kjöl“. „Já,
það er rétt“ svaraði ég. „Ég
sá mynd af þessum atburði
þama frammi í ganginum,
beint fyrir framan mig“ sagði
hann og benti. „Þess vegna
vissi ég það — „Það er ekk-
ert dúlarfullt við þennan at-
burð“,sagði ég, „það var skýrt
frá honum í blöðunum". Hann
sagðist geta lagt sáluhjálp
sína að veði fyrir því, að hann
hefði aldrei lesið þá frásögn;
atburðurinn hefði birzt sér
þar í hótelinu — 0g svo lýsti
hann honum nákvæmlega fyr-
ir mér.“
n.
Ég spurði um Fríkirkjuveg
11. Kjartan Thors sagði að
húsið hefði kostað 125 þúsund
krónur og það hefði verið mik
ill peningur í þá daga.
„Þá var búið að byggja Ráð-
herrabústaðinn, og líklega
einnig hús Klemenzar landrit-
ara og Sigurðar póstmeistara,
við Tjarnargötuna. Þá voru
smíðaðar bryggjur við Tjörn-
ina Og þótti mörgum sport í
því að róa út á stórsjóinn á
sumrin.
Við fluttumst í húsið vorið
1908, eins og ég sagði
þér,. Þar átti ég heima þang-
að til ég kvæntist 3. des-
ember 1915, eða á afmælis-
degi pabba. Þennan sama dag
fór einnig fram brúðkaup Ól-
afs bróður og Ingibjargar, og
voru bæði hjónakornin vígð
heima í Fríkirkjuvegi. Ein-
hvern veginn vorum við Ólaf-
ur alltaf spyrtir saman; við
vorum látnir stafa saman,
fara saman í skóla — og stóð-
um saman að öllum prakkara-
strikum.
Það var sá elskulegi maður,
séra Þórhallur Bjarnason, síð-
ar biskup, sem gifti okkur.
Mikið afskaplega var það
prúður maður. Og einhver
allra bezti kennari sem hér
hefur verið, er ég handviss
um. Tryggvi, sonur hans,
erfði þá hæfileika hans. Séra
Þórhallur kenndi í Presta-
skólanum, en auðvitað kynnt-
ist ég ekki kennslu hans þar,
heldur í barnaskólanum. Hann
kenndi okkur krökkunum um
stundarsakir fyrir einhvern
kennara, sem var annað hvort
veikur eða í fríi, og ég hef
aldrei kynnzt jafn árangurs-
ríkri kennsluaðferð. Hann
sagði okkur frá atburðum úr
íslandssögunni, og við punkt-
uðum niður hjá okkur eins og
við værum í háskóla, og litum
aldrei upp úr náminu, svo
áhugasöm vorum við.
Morten Hansen, skólastjóri,
hafði einnig einstæða hæfi-
leika til að stjórna krökkum.
Hann er mér ógleymanlegur.
Hann var krypplingur, en
hafði af miklum manni að má.
Persóna hans var í senn fyrir-
ferðarmikil og aðlaðandi. —
1904, eða þegar innlendur ráð-
herra tók við af landshöfð-
ingjanum, hittust þeir ein-
hverju sinni á Laufásvegin-
um fyrir ofan skólaportið,
Magnús Stephensen, lands-
höfðingi og Hannes Hafstein.
Þá voru frímínútur í skólan-
um og krakkarnir komu auga
á hvar þeir stóðu og töluðu
saman — og það skipti engum
togum, að þau hrópuðu einum
rómi: Lengi lifi ráðherrann!
Ég man þetta eins Og það
hefði gerzt í gær, því Guð-
laug Arason, sem hafði um-
sjón með bjöllunni og var
ágætur en heldur agasamur
skriftarkennari, kærði atvikið
fyrir skólastjóranum. Hún
fullyrti, að við Ólafur hefðum
átt upptökin að þesSari móðg-
un við landshöfðingjann, en
ég er ekki viss um að svo
hafi verið.
Þegar við erum svo að
ganga upp stigann á leið í
skólastofuna á efsta loftinu,
kemur Morten Hansen allt í
einu upp að hliðinni á mér
og hvíslar: „Að þið skuluð
gera manni þetta, sem maður
elskar svona mikið.“ Þetta
þótti mér miklu verri áminn-
ing en þegar við nokkru síðar
komum heim með einkunna-
bókina með nótu í — og feng-
um léttan kinnhest.
En þú varst að spyrja um
Fríkirkjuveg 11. Mörgum þótti
í mikið ráðizt að byggja svo
stórt og vandað hús. Ég held
að óhætt sé að segja, að það
hafi verið vandaðasta hús í
Reykjavík, enda ekkert til
sparað. Pabbi valdi sjálfur
hverja spýtu í allt húsið, hann
var þá timburkaupmaður og
hafði ágætis sambönd við Sví-
þjóð og Noreg. Ekki var laust
við að maður heyrði raddir
sem bentu í þá átt, að öfund-
in réð orðtakinu, en það skipti
engu máli: öllum leið vel í
Fríkirkjuvegi. Og pabbi fékk
uppfyllta sína heitustu ósk:
hann gat búið mömmu fallegt
og yndislegt heimili. Það sat
í fyrirrúmi í lífi hans. Þó hús-
ið hafi verið dýrt á þeirra
tíma mælikvarða, held ég það
hafi verið honum leikur einn
að byggja það, enda hafði
hann þá gífurlegar tekjur.
Fríkirkjuvegur 11 hafði upp
á að bjóða margar nýjungar,
til dæmis heitt og kalt vatn,
en þá voru engar vatnsleiðsl-
ur í Reykjavík. Hann lét grafa
djúpan brunn fyrir ofan hús-
ið. Úr honum var vatninu
dælt með handafli í stóran
geymslutank, það gerðum við
strákarnir þegar við tókum
okkur frí frá prakkarastrik-
um. Þá var ekki heldur komið
rafmagn í Reykjavík, en við
fengum það frá ljósamótor.
Þannig er ómögulegt annað
að segja“, bætti Kjartan við
og brosti, „en sæmilega hafi
verið að manni búið á Frí-
kirkjuveginum“.
III.
Ég spurði um föður hans,
Thor Jensen.
Hann svaraði:
„Pappi var ónízkur á pen-
inga, hafði engan áhuga á að
safna þeim. Hann setti allan
sinn hagnað jafnóðum í rekst-
urinn. Ég held hann hafi
aldrei átt neitt sparifé, og
mun það ekki hafa verið eins-
dæmi um atvinnurekanda i
Reykjavík á þeim árum. Ef
maður hugsar um fátæktina
á þessum ánrm og hve at-
vinnureksturinn — og þá eink
um togaraútgerð — jókst hröð
um skrefum verður maður
undrandi á þreki og djörfung
gömlu kynslóðarinnar. Oft er
talað um framfarirnar í dag.
En gamla kynslóðin vann einn
ig þrekvirki, hún byggði upp
atvinnuvegina á fáum árum
þrátt fyrir getuleysi bankanna.
Þeir gátu kannski lánað eitt
— tvö eða þrjú hundruð krón-
ur, en þegar menn þurftu á
að halda 100 þús. krónum eða
meira, voru slík lán bönkun-
um ofviða. Þá urðu atvinnu-
rekendur annað hvort að afla
fjárins sjálfir eða fá peninga
utan bankanna.
Jón forseti var fyrsti togar-
inn sem byggður var fyrir ís-
lendinga og kom hingað heim
í janúar 1907. Aliance keypti
Kjartan Thors við málverk Jóns Stefánssonar. (Ljósm. Mbl. Ólafur K. Magnússon).