Morgunblaðið - 13.10.1965, Blaðsíða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ
Miðvikudagur 13. október 1965
BIRGIR GUDGEIRSSON SKRIFAR UM
HLJÓMPLÖTUR
MARGIR eru þeirrar skoðun-
ar, að ópera Wagners, „Trist-
an und Isolde“, sé bezta og
merkasta ópera, sem samin
hefur verið a.m.k. síðastliðin
hundrað ár. Hvað sem því líð-
ur, er seinasti þáttur óper-
unnar að öllum líkindum há-
markið á sköpunarferli Wagn-
ers. Sagan um Tristan og ís-
old er flestum kunn og óþarfi
að rekja hana hér. Um upp-
runan eru menn ekki á eitt
sáttir, en sögnin mun ævaforn
og er rakin til grískra forntoók
mennta og reyndar af sumum
til persneskra. Er það langt
mál og flókið og má benda
þeim, sem áhuga hafa á því og
óperum Wagners, að til er bók
eftir Wagner-sérfræðinginn
Ernest Newman: „The Wagner
Operas“, sem í fyrri útgáfum
foar heitið „Wagner Nights“.
Gefur þar að finna einhverjar
þær gleggstu, læsilegustu og
fróðlegustu ritgerðir um söng-
leiki Wagners, sem ég hefi
lesið. Til marks um hversu
ýtarleg og nákvæm bók þessi
er, þá skal þess getið, að rit-
gerðin um „Tristan og Isold“
er hvorki meira né minna en
110 blaðsíður og bókin er í
stóru broti.
Nokkuð algengur misskiln-
ur er, að ást þeirra Tristans og
fsoldar í óperu Wagners, hefj-
ist fyrst er þau drekka ástar-
drykkinn undir lok fyrsta
þáttar. En það er ekki rétt.
Tilfinningin var fyrir hendi í
alveg nógu ríkum mæli áður
en' óperan hefst, en fær fyrst
óstöðvandi útrás eftir að töfra
drykkurinn er innbirtur.
Wagner - lagaði hina fornu
sögn í hendi sér og rauði þráð
urinn í verkinu er þrá eftir ást
og dauða; sameiningu í og eft-
ir dauðann.
Árið 1953 var óperan „Trist-
an og Isold“ fyrst gefin út á
hljómplötum. >ar sem al-
gengt er að stytta hana í „lif-
andi“ flutningi, þá er hún í
þessari hljóðritun gefin út í
heild. Engu er sleppt og það
merkilega er, að það, sem al-
gengt var afi sleppa, reynist
vera beztu kaflar verksins,
en það er eintal eða einsöngur
Tristans í seinasta þætti. Ein
ástæðan fyrir því, að þetta
var algengt, er sú, að verkið
er geysilangt og gerir miklar
líkamlegar (og að sjálfsögðu
andlegar) kröfur til söngvar-
anna. Frægur tenórsöngvari,
Ludwig Schnorr, sem uppi
var á dögum Wagners, dó að-
eins 29 ára gamall, að því er
talið er vegna ofreynslu við
flutning aðalhlutverksins.
Dragsúgur var mikill á svið-
inu og þriðja (seinasta) þátt-
inn varð hann að syngja liggj-
andi nær hréyfingarlaus með-
an á flutningi stóð. Hann fékk
lungnabólgu.
Þessi hljóðritun, sem fyrr
greinir frá var búin að vera
á markaði í tólf ár, þegar til-
kynnt var í vor af hálfu út-
gáfufyrirtækisins („His Mast-
er’s Voice“), að hún yrði það,
sem kallað er, „tekin út úr
katalóg", það er að segja, ekki
lengur á boðstólum. Olli það
mikilli ólgu meðal tónlistar-
unnenda víða um heim, og
varð það til þess, að forráða-
menn H.M.V. gáfu út yfirlýs-
ingu þess efnis, að þessi hljóð-
ritun yrði sett á markað í
endurútgáfu áður en langt um
liði — og meira en það. Áður
var þessi hljóðritun á sex plöt
um, en nú skyldi hún vera
einungis á fimm! Og nú í
október auglýsir H.M.V. mik-
ilfenglega, að þeir hefji með
endurútgáfu þessarar hljóð-
ritunar nýjan hljómplötu-
flokk, sem þeir kalla „Evry-
man Opera Series“ og seljast
plöturnar á verulega lægra
verði en áður, sennilega allt
að eitt hundrað krónum ódýr-
ara hver. Þannig mun þessi
endurútgáfa á Tristan kosta
hér um eða yfir eitt þúsund
krónur í stað um tvö þúsund
áður.
Flytjendur eru Kirsten
Flagstad, en hún var 57 ára,
er hljóðritUnin var gerð, og
skyldi engan gruna. Ludwig
Suthaus, sem syngur Tristan.
Dietrich Fischer-Dieskau.
Blanche Thebom. Josef
Greindl. Rudolf Sdhock. Ed-
gar Evans. Rhoderik Davias.
Kór Covent Garden óperunn-
ar. Hljómsveitin Philharmon-
ia í London og hljómsveitar-
stjóri er enginn annar en
mesti Wagner-túlkandi vorra
daga, Wilhelm Furtwángler.
Þessi hljóðritun er einróma
Xlí^í w n4-/v\/vrt tw 1 Ir 11
fenglegasta afrek 1 sögu
hljqðritunarinnar, og ber
gagnrýnendum erlendis upp
til hópa saman um (en það er
sjaldgæft, svo ekki sé sagt
einsdæmi), að veg og vanda
hversu vel hafi tekizt, beri að
þakka makalausri stjórn Furt-
wánglers, sem ekki. einungis
inntolási hvern einasta hljóm-
sveitarmeðlim, heldur upp-
hefji hann söngvarana á plön,
sem engan hafði órað fyrir að
þeir mundu nokkurn tíma ná.
Emn færasti gagnrýnandi og
músikfræðingur Breta, Willi-
am Mann, segir m.a.:..........
„Þetta var í fyrsta sinn, sem
Furtwángler stjórnaði hljóð-
ritun á heilli óperu. Og það
má vel vera að þetta hafi ver-
ið hans stærsti listasigurr‘. Og
Mann heldur áfram: „Það er-
a.m.k. erfitt að ímynda sér
stærri listasigur. Hver og
einn einasti afþurða Wagner-
hljómsveitarstjóri, sem ég hef
heyrt til, hefur einhvers stað-
ar slakað á spennunni, svo
maður hefur heyrt hrotur
Homers er hann dottar. En
það skeður ekki hjá Furt-
wángler". Og svo kemur setn-
ing, sem er naumast hægt að
þýða án þess, að hún að tals-
verðu leytit breyti um merk-
ingu, svo að ég læt hana
standa hér á frummálinu:
.... „Evry bar under him
reveals its plettoora of musi-
cal invention, its irresistible
flood of character. IJ has
all the impetuosity and int-
ensity and sheer grandeur
(which means relative weight
of orchestral tone) for which
toe was famous“. Til er nýrri
hljóðritun á Tristan, sem kom
út á vegum Decca árið 1961
undir stjórn Solti. Hún er fá-
qnlctf í Kar cívm K'urt-
wángler-útgáfan er aðeins fá-
anleg í mono. Hins ber að
geta að skurðartækni í hljóm-
plötuiðnaði hefur farið stór-
lega fram á þeim árum, sem
liðin eru frá útkomu Furt-
wángler-útgáfunnar og tón-
gæði hennar nú örugglega
miklum mun betri en upphaf-
lega, sem þó voru ágæt.
William Mann segist hafa
komizt að þeirri niðurstöðu
fram. Innlifun er ótvíræð og
eftir mjög ýtarlegan saman-
tourð á þessum tveim hljóðrit-
unum, að rétt sé að velja
fremur Furtwángler útgáf-
una. Það sem hann segist m.a.
sakna hjá Solti sé . . . „the
toiggness of Furtwángler’s
reading“. Vonandi skilja flest-
ir.
En við skulum nú aðeins at-
huga söngvarna. Þegar þessi
hljóðritun var gerð, hafði
Flagstad sungið hlutverk ís-
oldar í ein tuttugu ár. Samt
fannst henni hlutverkið ekki
passa vel fyrir sig. Sennilega
vitandi vel að röddin var
nokkuð köld fyrir svo „heitt“
hlutverk. En hana vantar sVo
sannarlega ekki hitann hér í
þessari hljóðritun og radd-
tæknin ótrúleg miðað við, að
hún var eins og fyrr var get-
ið 57 ára, þegar hljóðritun fór
áður en þessi hljóðritun kom
út og þótti þá lítið til koma.
Undrun þeirra varð því eigi
lítil, þegar þeir heyrðu þessa
hljóðritun. Því að við borð
liggur að hann „steli“ óper-
unni frá frægustu Isold seinni
tíma og seinasta þáttinn á
hann. Samspil hljómsveitar
og söngvara — Tristans — í
seinast'a þætti er undravert og
makalaust, enda er hljóm-
sveitin þar persónan Tristan.
Tristan er hetja af eðlum
stofnL Þess vegna er Fritz
Uhl í Solti-útgáfu Decca
næsta hvimleiður sakir veimil
títulegrar raddar. Og glöggt
dæmi þess, að Solti og Uhl
sjá ekki inn í þá heima, sem
Furtwángler stóðu opnir og
þar um leið Ludwig Suthaus,
eru mörg og augljós. Svo á
stóru sé stiklað má benda á,
Furtwángler og Flagstad
frábær. Það mundi taka fleirri
blaðsíður, ef gera ætti flutn-
ingi hennar ítarleg skil, en
rétt er. að líta á nokkur dæmi.
•Strax í upphafi ólg-
ar hljómsveitin eins og
hafið gæti, sem skipið
siglir yfir. T.d., þegar Isolde
syngur: Entartete Geschlecht!
og nokkru síðar: O zahme
Kunst der Zauberin . . . og
þegar kemur að: Hört meinen
Willen zagende Winde! og svo
áfram, ólgar hafið í hljóm-
sveitinni eins og hamslaus
risaskepna. Spenna og af-
slöppun — crescendo og
decrescendo par excellence!
Það ægivald, sem Furtwángl-
er hefur á hljómsveitinni, er
í þessum tiltölulega stutta
kafla einkar augljóst jafnvel
frekar tregum hlustanda. Og
þessi kafli er einnig nærtækt
og ágætt dæmi um þann hvít-
glóandi innblástur, sem ein-
kennir þessa hljóðritun frá
fyrsta takti til síðasta. Takið
eftir hvernig Flagstad syngur
orðið Knechte, þegar hún
spyr Brangáne: „Was hálst
du von dem Knechte? og svo
nokkru síðar orðið diinkt,
þegar hún spyr Brangáne
aftur um Tristan: sag’wie
dúnkt er dich? Og svo tals-
vert síðar í fyrsta þætti hvern-
ig Flagstad syngur: Von
seinem Lager blickt’er her —,
nicht auf das Schwert, nicht
auf die Hand er sah mir in
die Augen. Seines Elendes
jammerte mich o.s.frv. Þarna
er Isold að segja frá því er
gerðist áður en óperan hefst,
er hún hjúkrar Tristan særð-
um eftir að hann hafði" vegið
unnusta hennar, en hann kom
til Isoldar undir fölsku nafnL
Það er kalt eða sljótt hjarta,
sem hlustar á þetta þurrum
augum. Ástæðulaust er að
telja fleira upp að sinni,
hlustandinn getur leitað, og
hann getur í mörg ár alltaf
verið að finna eitthvað nýtt.
Ludvig Suthaus syngur
Tristan og er sá söngvaranna,
sem mest er undir áhrifum
Furtwánglers. Gagnrýnendur
erlendis höfðu heyrt hann
syngja Tristan á sviði nokkru
þegar Tristan segir við
Brangáne í fyrsta þætti: Wo
dort die grunen Fluren dem
Blick noch blau sich fártoen.
Það er upplifun að heyra það
sungið af Suthaus, en fer
algerlega forgörðum hjá Fritz
Uhl. Annað ágætt dæmi er í
öðrum þætti undan ástar-
dúettinum þegar Tristan
syngur: Was dort in keuscher
Naoht dunkel Verschlossen
wacht, was ohne Wiss‘und
Wahn ich dámmernd dort
empfahn: ein Bild, das
meine Augen zu seh’n sich
nicht getrauten, von des
Tages Schein betroffen lag
mir’s da schimmernd offen.
Þarna höfðum við eitt
glöggt dæmi hvernig Furt-
wángler er meistari í því að
spanna stóran boga, frasera
breitt og tígulega og af ólýs-
anlegri göfgi og söngvarinn
með honum. Þetta fer fyrir
lítið hjá þeim Solti og Uhl.
Annað glöggt dæmi um svip-
að.er í seinasta þætti, þegar
Tristan syngur: Sie láchelt
mir Trost und sússe Ruh . . .
Blanche Thebom syngur
hlutverk Brangáne yfirleitt
all-vel einkum í öðrum þætti.
Rudolf Shock hef ég varla
heyrt betri.
Að lokum um verkið. Alec
Robertson, hinn frægi brezki
gagnrýnandi og rithöfundur
segir frá þvi, að í fyrsta sinn,
er hann heyrði óperuna
„Tristan og Isold“, hafi hann
fallið í „trans“ strax í for-
leiknum og muni eiginlega
ekkert eftir því sem síðan
hafi gerzt, nema hann hafi að
flutningi loknu.m skjögrað
heim sem ölvaður. Rotoertson
er tilfinningaríkur maður. Svo
eru aðrir, sem alls ekki þola
Wagner. Ég þekki líka fólk,
sem ekki þolir níundu sinfóníu
Beethovens. Hvað um það,
þakklæti okkar er takmarka-
laust, að til hafi verið maður
sem hafði annað eins innsæi
í verk Wagners og Wilhelm
Furtwángler og honum skuli
hafa auðnast að láta okkur í
té þennan minnisverða um
mikilleik mannsandans.
Birgir Guðgeirsson.