Morgunblaðið - 20.01.1966, Blaðsíða 15

Fimmtudagur 20. janúar 1966
MORGUNBLAÐIÐ
15
LANDAMERKI, SEM BER AD FLYTJA
eftir
fv. skrifstofustjóra Leif J. Wilhelmsen, Oslo
ÞAÐ ER nauðsynlegt að flytja til nokkra merkisteina í
skilningnum á því, hvar mörkin liggja milli þjóðlegra og
norrænna viðfangsefna, skrifar formaður menningarnefnd-
ar Noregs, Leif J. Wilhelmsen, fyrrverandi deildarstjóri í
kirkju- og kennslumálaráðuneytinu, og er það önnur grein-
in í flokknum um menningarsamstarf Norðurlanda. Hinn
nýstofnaði Norræni menningarsjóður, sem nú er að hefja
starfsemi sína, ætti að geta veitt þessari samvinnu fram-
kvæmdamátt og skilning á stærð viðfangsefnanna, sem nú
er af frekar skornum skammti, ritar greinarhöfundur.
Hinu skipulagða menningar-
samstarfi á Norðurlöndum má
líkja við sýnilega hlutann af
borgarísjaka. Það er aðeins brot
af miklu stærri heild, sem sé
Iheildarsamskiptum norrænna
þjóða á menningarsviðinu. Því
hefur verið haldið fram í seinni
tíð, að minnsta kosti af Norð-
manna hálfu, að hinn frjálsi
hluti þessara mertningarsam-
skipta sé í rénun. Sé þetta rétt
álitið er ástæða til að vera
svartsýnn á horfurnar, einnig
fyrir opinberum samskiptum,
Stjórnmálaleg aðstoð, getur
ekki komið i staðinn fyrir
minnkandi þátttöku frá þeim
menningarsviðum, sem saman
eiga að vinna.
Sem betur fer, er — almennt
tekið — ekki ástæða til að
halda því fram, að norrænu
löndin, séu að fjarlægjast hvert
annað. Á vissum sviðum hafa
fjarlægðirnar að vísu aukizt.
Þannig voru danskar bókmennt
ir meira lesnar á dönsku í Nor-
egi á 19. öldinni en nú gerist,
og norsk skáld þeirra tíma voru
jafnt heima hjá sér í Kaup-
mannahöfn og í Kristjaníu. En
hitt má ekki láta sér sjást yfir,
að þetta voru leifar af því að
Norðmenn voru (af sögulegum
ástæðum) meira háðir Dönum
menningarlega, og engin von
til þess, að svo héldi fram, eftir
það þeir höfðu verið óháðir um
skeið. Nokkuð svipað á sér
stað með Finnum og Svíum, ís-
lendingum og Dönum.
Það mikilvægasta, sem kem-
ur í staðinn fyrir þessa slökun
á tengslunum, sem átt hefur
sér stað milli sögulega tengdra
norrænna nágrannaþjóða, er
fólgið í dýrkun þjóðlegra menn
ingarverðmæta, sem komið
hafa í staðinn, og má telja til
ábata, frá norrænu sjónarmiði
séð. En afleiðingin hefur einnig
verið aukin snerting við hin
norrænu löndin. í dag er miklu
meira jafnvægi í norrænni
FYRIR skömmu afhentu börn
Guttorms Pálssonar, fyrrum skóg
arvarðar á Hallormsstað, 50 þús-
und króna fjárhæð að gjöf til
fainnar nýju skógtilraunastöðvar
Skógræktar ríkisins að Mógilsá.
Gjöfinni skal verja til þess að
koma upp bókasafni við tilrauna-
stöðina á Mógilsá, sem tekur til
starfa innan skamms. Vildu börn
Guttorms minnast föður síns og
starfa hans á þennan smekklega
og gagnlega hátt.
Guttormur Pálsson var skógar-
vörður á Hallormsstað í sam-
fleytt 46 ár. Hann tók við starfi
árið 1909 og gegndi því til 1955.
menningarafstöðu vorri en átti
sér stað í þá góðu, gömlu daga.
Breidd og dýpt menningarsam-
skiptanna er auk þess allt önn-
ur en hún var fyrir einum
þrjátíu árum. Þau spor, sem
þetta markar, er að finna ekki
einasta í bókmenntúm og mynd
list, heldur og í skólamálum,
byggingarlist, stjórnun, híbýla-
prýði og matargerð. Sem mót-
vægi gegn alþjóðaáhrifum,
sem fara vaxandi í menningar-
lífi voru, ekki sízt hjá almenn-
ingi, leita margir ekki til hins
þjóðlega, sem þeim finnst of
þröngt, heldur til kunnasta
hluta hins almenna, sem sé hins
samnorræna.
Mest af þessum margvíslegu
menningarsamskiptum á Norð-
urlöndum, fer fram eins og ó-
sjálfrátt og skoðast sem mark-
mið í sjálfu sér. En í öllum
löndunum finnast þeir menn,
sem telja það mikilvægt mark-
mið að koma á norrænni menn-
ingarsameiningu. Ástæðurnar
til slíks nútíma-skandínavisma
geta verið rómantísk norrænu-
hyggja eða hreint stjórnmála-
legar og svo allt þar í milli, en
höfuðmarkmiðið er þó senni-
lega- sú auðgun, sem sameigin-
leg menning hefur að bjóða,
hverju einstöku landanna. Og á
þessum síðastnefnda grundvelli
byggir félagið NORDEN starf-
semi sína.
Með upplýsingastarfsemi sinni
og eins með raunhæfum fram-
kvæmdum hefur félagið NORD-
EN gert mikið gagn. En á seinni
árum hefur það komið æ greini
legar í ljós, að þungamiðja
hinna raunhæfu framkvæmda
hefur flutzt frá sjálfboðafélög-
um til ríkisstofnana. Líklega
stafar þetta að nokkru leyti af
hinni almennu tilhneigingu til
að láta hið opinbera taka að sér
fleiri og fleiri verkefni, sem
sameiginleg mega teljast. En
líklega er hitt þó mikilvægara,
að norræn samvinna, ekki sízt
Guttormur var borinn og barn-
fæddur á Hallormsstað. Faðir
hans var Páll Vigfússon, stúdent,
ritstjóri og bóndi á Hallormsstað,
en móðir hans var Elísabet Sig-
urðardóttir prests Gunnarssonar
á Hallormsstað. Páll andaðist fyr
ir aldur fram 1885, þegar Gutt-
ormur einn, sem valinn
upp með móður sinni og systur
á Hallormsstað, og þegar leitað
var eftir ungum mönnum til skóg
arvarðarnáms árið 1905 var Gutt-
ormur einn af þeim, sem valinn
var til námsins. Var þetta í sama
mund og Hallormsstaðaskógur
var friðaður en Elísabet móðir
menningarleg, er orðin raunhæf
stjórnmálastarfsemi.
Mörg menningarleg sam-
vinnuverkefni má leysa á þjóð-
legum grundvelli, til dæmis á
þann hátt, að á fjárlögum séu
veittar fjárupphæðir sém á-
hugastofnanir geti sótt um
styrk af, til sameiginlegra af-
nota fyrir Norðurlönd. Öll
löndin hafa haft slíkar fjárupp-
hæðir á sínum fjárlögum. En
verði einhver framkvæmd ekki
gerð að veruleika nema með
samvinnu landanna, þarf strax
einhver samhæfing að koma til
sögunnar. Hleztu stofnanir, sem
hér koma til greina, með sjálf-
stæðum ríkjum, eru utanríkis-
ráðuneytin, en venjulega eru
þau ekki heppileg til þeirra
hluta og hafa lítil skilyrði til
að framkvæma þau mál, sem
upa er að ræða. Hin auknu
menningarsamskipti Norður-
landa, eftir styrjöldina, hafa
því fætt af sér stofnanir, sem
eru algjör nýjung.
Það eru kennslumála- og
menningarmálaráðuneytin, sem
í hverju landi bera ábyrgðina á
stjórn hinna opinberu menn-
ingarstofnana, sem samvinnan
verður að byggjast á, og um-
ráðin yfir hinum sérstöku fjár-
upphæðum, sem áður eru nefnd
ar. Reglulegir fundir með ráð-
herrunum og þeirra nánustu
embættismanna, sem í seinni
tíð eru orðnir regluleg stað-
reynd, er því mjög mikilvægur
þáttur samvinnunnar. En með
því að ekki stendur neitt raun-
verulegt norrænt ráð að baki
þessum fundum, hefur undir-
búningur mála orðið að fara
fram í einhverju ráðuneytinu
eða Norrænu menningarnefnd-
inni (sem stofnuð var 1947).
Þessi nefnd er í þremur deild-
um, og þar sitja menn, bæði frá
ráðuneytunum og þingunum,
háskólunum og frjálsri menn-
ingarstarfsemi. Samt hefur
þessi nefnd ekki enn getað orð-
ið sá opinberi fulltrúi á þessu
sviði, sem margir höfðu vænzt.
Nefndin hefur orðið fræðilegur
aðili, og hún hefur rannsakað
og undirbúið mörg stærri og
— aðallega — minni mál, sem
tekin hafa verið til meðferðar,
síðan styrjöldinni lauk.
f fyrstunni voru það fyrst og
fremst kennslumála- og meftn-
ingarmálaráðuneytin, sem hag-
nýttu sér menningarnefndina
(en stjórnunarlega er hún í
sambandi við utanríkisráðu-
hans lét skóginn af hendi til frið-
unsrinnar, því að hún hafði þá
ábúðarrétt á jörðinni, og mun þá
strax hafa verið gert ráð fyrir
að Guttormur settist þar að síð-
armeir.
Þegar Guttormur Pálsson hafði
lokð þriggja ára verklegu og bók
legu skógarvarðarnámi eftir dvöl
í lýðháskólanum í Askov, settist
hann að á Hallormsstað og tók
þar við búsforráðum.
Hann kvæntist Sigríði Gutt-
ormsdóttur frá Stöð skömmu
eftir heimkomu sína. Þau áttu 4
börn, Bergljótu, kennara í
Reykjavík; Pál, skógarverkstjóra
á Hallormsstað; Sigurð, bónda á
Hallormsstað, og Þórhall, kenn-
ara í Reykjavík. Sigríður Gutt-
ormsdóttir lézt árið 1930. Síðari
kona Guttorms var Guðrún Páls-
dóttir frá Þykkvabæ í Land-
broti. Þau eignuðust 5 börn, Mar-
grétu, kennara í Reykjavík;
neytin). Þegar Norðurlandaráð
var stofnað — en fyrsti fundur
þess var haldinn 1953 — kom
nýr aðili til sögunnar, sem gat
séð nefndinni fyrir verkefnum.
Fyrstu árin voru menningar-
málin þó aukaatriði á dagskrá
ráðsins. En smám saman hefur
orðið gjörbreyting á þessu.
Eftirtektarvert dæmi um þetta
er það, að fyrir tveim árum
kaus ráðið sér sjálft sérstaka
menningarmálanefnd. Eins og
skipulagi ráðsins er háttað, er
þessi nefnd ekki nema eðlilegur
liður starfseminnar. En í fram-
kvæmdinni hefur það reynzt ó-
umflýjanlegt, að af þessu leiddi
frekari skiptingu ábyrgðarinn-
ar af menningarsamstarfinu og
auk þess lítt heppileg útþurrk-
un takmarkanna milli fram-
kvæmdaraðilanna og þingaðil-
anna. Svona vandamál þekkj-
um við vel frá mörgum sviðum
millilandasamvinnu, og það
væri ekki sanngjarnt að heimta,
að við á Norðurlöndum dyttum
strax ofan á ákjósanlegustu
lausnina. En þar fyrir megum
við ekki gera okkur að góðu
þær bráðabirgðaráðstafanir,
sem við verðum nú að notast
við.
Þeir aðilar, sem hér hafa verið
ið nefndir, hafa á hendi skipu-
lagningu og áætlunargerðir.
Þeir hvorki geta né eiga að
standa fyrir þeim verkefnum,
sem framkvæmd verða. Stjórn
þeirra er sér mál, en einnig þar
rekumst við á skipulagningar-
vandamál. Engin uppskrift er
til fyrir því, hvernig svona sam-
vinnu skuli byggja upp. Það
form norrænna stofnana, sem
flestir hafa í huga, er við tölum
um menningarsamstarf í föst-
um skorðum, eru — til dæmis
að taka — Norræna eðlisfræði-
stofnunin í Kaupmannahöfn.
Hér er um að ræða stofnun, sem
staðsett er í einu landanna, en
er jafnframt kostuð af hinum
og er undir norrænni stjórn.
Þó er þetta ekki nema ein
margra hugsanlegra lausna. —
Annað og miklu sveigjanlegra
fyrirkomulag er það, sem við
erum nú að innleiða í Norræna
húsmæðraskólanum, sem sé yfir
stofnun, grundvölluð á þjóðleg-
um stofnunum, en með nor-
rænni stjórn, sem hefur aðal-
lega það hlutverk að samræma.
Þriðja lausnin er sú, að koma á
fót algjörlega þjóðlegum stofn-
unum þar sem stærðin er á-
kveðin eftir þörf allra Norður-
landa. Þá er samstarfið ekki
Gunnar, járnsmið í Reykjavík;
Hjörleif, líffræðing og kennara
í Neskaupstað; Loft, sagnfræðing
og kennara í Reykjavík, og Elísa-
betu, stúdent í Reykjavík.
Segja má með nokkrum sanni,
að Guttormur hafi verið samgró-
inn skóginum á Hallormsstað.
Þar hafði hann lifað bernsku- og
æskuár sín, og þegar honum er
falin umsjón skógarins var hann
nýlega friðaður. Hann átti því
láni að fagna að sjá kræklótt
kjarr breytast í fallegan birki-
skóg og stór rjóður, móa og mela
skrýðast skógi á ný. Jafnframt
því uxu upp margar tegundir
erlendra barrtrjáa, er sumár
hverjar hafa unnið sér þegnrétt
í gróðurríki .slands, undir hand-
leiðslu Guttorms. Hallormsstaða-
skógur er nú orðinn einhver dýr-
mætasti staður á öllu fslandi.
Allur hugur Guttorms Pálsson-
ar var bundinn skóginum á Hall-
ormsstað og skógræktinni í land-
fólgið í fjárframlögum til stofn-
ananna, ef til vill heldur ekki
í skipulagi stjórnarinnar, held-
ur í því, að löndin skipta með
sér verkefnum. Raunhæft dæmi
um þetta er Stofhunin fyrir
afrísk fræði í Svíþjóð.
Mörg þeirra viðfangsefna,
sem krefjast norrænnar sam-
vinnu eru þó ekki þannig vax-
in, að hægt sé að leysa þau með
því að koma á fót stofnunum.
Að vísu getur þörfin verið til
frambúðar, en raunhæfar ráð-
stafanir, sem nauðsynlegar
kunna að reynast, geta verið
breytilegar. Sem nærtækt dæmi
má nefna sýningar, gestaleiki,
námsheimsóknir og sameigin-
lega norræna fundi af hvers-
kyns tagi.
Ef einstakt land hefur tjáð
sig fúst til að taka á sig kostn-
aðinn við eitthvert fyrirtæki,
hefur ekki verið nema eðlilegt,
að það sé framkvæmt með
nokkrum styrk frá fjárveiting-
um þjóðanna, sem áður eru
nefndar. En krefjist fyrirtækið
styrks frá sumum eða öllum
hinna landanna, samtímis, veld-
ur kostnaðarbyrði einstakrar
þjóðar miklum erfiðleikum, að
minnsta kosti hvað snertir fyrir
tæki, sem bráðra framkvæmda
krefjast.
Það hefur þegar sýnt sig, að
það er til mikils hagræðis fyrir
þjóðirnar, ef styrkur til menn-
ingarframkvæmda er ekki veitt
ur á venjulegan hátt í fjárlög-
um, heldur af sjóðum, sem
stofnaðir hafa verið. Nægir hér
að benda á hina ýmsu rann-
sóknasjóði: Menningarsjóðinn í
Noregi og Listasjóðinn í Dan-
mörku. Það væri ekki ótrúlegt
að sjóðstofnanir gætu gert enn
meira gagn, Norðurlöndunum í
heild, og þetta hefur einmitt
gerzt með stofnun Norræna
menningarsjóðsins. Fyrir hrein-
raunhæfa samvinnu innan nú-
verandi takmarka, er þetta
greinilega mikil framför. Enn
er eftir að sjá, hvort það getur
áorkað öðru, sem er enn nauð-
synlegra, sem sé, hvort það get-
ur veitt skipulagningunni á nor-
rænni menningarsamvinnu þann
kraft og þá tilfinningu fyrir
stærð verkefnanna, sem nú
skortir oft um of. Smáatriðin
hafa auðvitað sína þýðingu, en
meiru skiptir þó að flytja til
merkisteinana í skilningnum á
þvi, hvar mörkin eru milli þjóð
Iegra og norrænna viðfangs-
efna.
inu. Aí reynslu sinni sá hann
hilla undir betra og fagurra
land í framtíðinni, og hafði hann
oft orð á því að honum þætti ís-
lendingar seinir til skilnings.
Fyrir því var það einstaklega
vel til fundið af börnum hans að
minnast hans á þennan hátt. Til-
raunastöðin á Mógiisá á að verða
sá hornsteinn, sem skógrækt á fs
landi hlýtur að byggja á í fram-
tíðinni. Veltur því á öllu, að
undirstaðan sé traust. Með slíkri
gjöf og þessari er stefnt að því að
vanda undirstöðuna.
Fyrir hönd Skógræktar ríkis-
ins vil ég færa börnum Guttorms
Pálssonar hjartanlegar þakkir
fyrir þessa ágætu gjöf og þann
góða hug, sem að baki liggur.
Reykjavík á þrettándanum 1966.
Hákon Bjarnason,
Höfðingleg gjöf til
skógtilraunastöðvarinnar
á Mógilsá