Morgunblaðið - 28.07.1966, Blaðsíða 17

Fimmtudagur 28. júlí 196«
MORGU NBLAÐIÐ
17
Um framsýni í fram-
leiðslu sjávarafurða
Eftir Guðmund H. Garðarsson,
viðskiptafræðing
1 dagblaðinu Vísi birtist á for
síðu 2. júlí sl. eftirfarandi fyrir-
sögn: „Hörð gagnrýni á fiski-
málastefnu Islendinga: Gera
skepnufóðuT úr síldinni í stað
matar fyrir hungraðan heim. —
Kunnur prófessor telur skorta
ímyndunarafl og framsýni i ís-
lenzkum fiskiðnaði —“. Á eftir
fyrirsögninni er síðan vitnað í
bók eftir fiskhagfræðinginn, Ge-
org Borgström, „Revolution í
Várldfisket”, sem er nýkomin út,
en í bókinni birtist m.a. gagnrýni
prófessorsins á því háttalagi Is-
lendinga að setja verulegan
hluta sildaraflans í bræðslu og
framleiða þannig síldarmjöl til
skepnufóðurs í stað þess að fram
leiða úr sildinni neyzluhæfa
vöru til manneldis.
Allir geta tekið undir og ver-
ið prófessornum sammála um, að
æskilegast væri að framleiða úr
síldarhráefninu sem mest full-
unna vöru, sem gæfi framleið-
endum — íslendingum — meira
í aðra hönd, samtímis því sem
stuðlað væri að útrýmingu hupg
ursins í heiminum. íslendingar
eru stórir framleiðendur sjávar-
afurða, þrátt fyrir fámenni þjóð
arinnar, og hafa náð ótrúlega
mikilli tækni í síldveiðum síð-
ustu árin. Má því með nokkru
sanni segja, að ekki hafi verið
í samræmi annars vegar þróun
veiðitækninnar og hins vegar
frekari fullvinnsla síldarinnar í
landi, nema í bræðslu. Orsakir
þess skulu raktar síðar í grein-
inni.
Um þá fullyrðingu prófessors-
ins, sem dagblaðið Vísir undir-
strikar með feitletraðri milli-
fyrirsögn á forsíðu, að það skorti
imyndunarafl og framsýni í ís-
lenzkum fiskiðnaði, skal hér vik
ið nokkrum orðum, vegna þess
að þessi fullyrðing er mjög ó-
réttmæt, ef ekki beinlínis röng.
Stuttur þróunartími.
Hafa íslenzkir fiskframleið-
endur verið framtakslausir eða
hefur þá skort framsýni frá því
að þær kringumstæður tóku að
skapast í íslenzku atvinnu- og
þjóðlífi, að unnt væri að efna
hér á landi til fiskiðnaðar, sem
gæti keppt á erlendum mörk-
uðum við aðra fiskmatvælafram
leiðendur? f>að tímabil, sem raun
verulega er um að ræða í þess-
um efnum, tekur aðeins yfir
20-30 ár, eða frá byrjun seinni
heimsstyrjaldarinnar.
Fyrir þann tíma grundvallað-
ist sjávarútvegurinn fyrst og
fremst á togaraútgerð og tiltölu-
lega hægfara vaxandi bátaút-
gerð. Búið var að halda sjávar-
útvegnum í kreppuástandi í
rúnian áratug með rangri geng-
isskráningu og fleiri óhagstæð-
um rekstraraðstæðum. Á styrj-
aldarárunum byrjaði almennt
góðæri hjá sjávarútvegnum og
allri þjóðinni, en þá voru ís-
lendingar um 121.000 talsins.
Þetta góðæri gerði það að verk-
um, að fjármagn myndast, sem
gerir ýmsum útvegsmönnum
kleift að ráðast í fjárfestingu í
fiskiðnaðarfyrirtækjum. — Auk
innlendra kringumstæðna, sem
útilokuðu svo til alveg, að ráð-
izt væri í uppbyggingu öflugra
fiskiðnaðarfyrirtækja til fram-
leiðslu vara til manneldis, bætt-
ist það við, að fyrir seirtíT*neims
ítyrjöldina var ekki kominn
nægilegur markaðsgrundvöllur
erlendis fyrir frekar unnar fisk-
afurðir, eins og t.d. frystar sjáv-
arafurðir, sem gæfi tilefni til
stórátaka í uppbyggingu slíks
iðnaðar. Neytendur á þýðingar-
mestu mörkuðum fslendinga
vildu fá fiskinn í sínu hefð-
budna formi, sem tíðkazt hafði
í áratugi, þ.e.a.s. ýmist ferskan
fisk úr is, saltaðan eða hertan
fisk. Undirstrika má það, hve
íslenzka þjóðin var fámenn fyr-
ir 1040 og var ekki enn komin
á iðnaðarþróunarstig né skipu-
lagslega þannig, að hún gæti á
örfáum árum ráðizt í fjölbreyti-
legan og öflugan iðnað, sem
byggði tilveru sína á harðri sam
keppni við háiðnþróaðar þjóðir
á erlendum mörkuðum.
Öflugur hraðfrystiiðnaður.
í upphafi þessa tímabils,
kringum árið 1040, hefst hér-
lendis hraðfrysting sjávaraf-
urða, sem nokkru nemur. Frarn-
leiðslugrein þessi hefur síðan
vaxið hröðum skrefum, og er
nú svo komið, að hraðfrystiiðn-
aðurinn er eini stóriðnaður lands
manna, sem nær yfir hina
dreifðu byggð í formi 00 hrað-
frystihúsa. Árleg framleiðsla
þeirra af frystum sjávarafurðum
er nú um 100.000 smál. sl. ár var
að útflutningsverðmæti sl. ár um
1600 milljónir króna. Árangur ís-
lendinga í framleiðslu og sölu
frystra sjávarafurða hefur verið
fullkomlega sambærilegur við
það, sem þekkist hjá öðrum auð
ugri og fjölmennari þjóðum. Öll
framleiðsla hraðfrystihúsanna
er matvæli til manneldis. Að-
eins úrgangur, — bein, hausar
o.þ.ih., er fryst sem dýrafóður.
Síðustu árin hefur síldarfryst-
ing til manneldis aukizt mikið
og ársframleiðsla komizt upp
30-40.000 smálestir, en eftirspurn
arteygni 'þessarar vöru er
mikil á hinum erlendu mörkuð-
um.
Framsýni og stórhugur.
í upbyggingu hraðfrystiiðnað
arins hafa íslenzkir fiskframleið
endur verið mjög framsýnir,
djarfir og stórhuga, bæði innan-
lands og erlendis. Myndarleg og
vel uppbyggð hraðfrystihús eru
víðs vegar um landið. Fyrir-
tæki, sem framleiða afurðir fyr-
ir hundruð milljóna króna,
skapa íbúum sjávarplássa góðar
árvissar tekjur. í Bandaríkjun-
um, einum aðalmarkaðinum fyr-
ir hraðfrystar sjávarafurðir, hafa
tvö stærstu útflutningsfyrirtæk-
in, S.H. og SfS komið sér upp
öflugri framleiðsluaðstöðu á til-
reiddum fiskréttum og dreifing
arkerfi í samræmi við það, og
nemur velta erlendra dótturfyr-
irtækja hundruðum milljóna
króna. Hraðfrystihúsaeigendur
væru án efa komnir mun lengra
í þessum efnum og hefðu aukið
fjölbreytni framleiðslunnar, ef
réttur skilningur hefði jafnan
verið fyrir hendi um, að fram-
leiðslugrein, sem keppa þarf í
sölu afurða á erlendum mörkuð-
um, verður að hafa svipaðar
rekstursaðstæður og keppinaut-
amir, ef vel á að fara. Miklar
sveiflur frá ári til árs hafa ó-
æskileg áhrif á uppbyggingu
slíkra fyrirtækja. Hérlendis hef-
ur geisað mun meiri verðbólga
en i öðrum helztu framleiðslu-
löndum frystra sjávarafurða, t.d.
í Noregi. A þetta ekki aðeins
við um síðustu ár, heldur síð-
ustu tvo áratugi. Stöðugt hækk-
andi reksturskostnaður, oft á
tíðum umfram eðlilega tekju-
aukningu, vegna aukinnar hag-
ræðingar eða hækkandi mark-
aðsverðs, húir vextir, reksturs-
truflanir vegna vinnustöðvana,
takmarkaðir möguleikar til hag
kvæmra fjárfestingalána o.s.frv.,
hafa hrjáð hraðfrystiiðnaðinn
svo að segja frá upphafi, en þrátt
fyrir það hefur tekizt vel um
uppbyggingu hans. Það er deg-
inum ljósara.
Lýsisherzla.
En hvað um aðrar greinar mat-
vælaframleiðslu úr sjávaraflan-
um?
Tilraunir hafa verið gerðar til
að koma upp niðursuðu- og nið-
urlangingarverksmiðjum til fram
leiðslu matvæla úr sjávaraflan-
um í þeim tilgangi að selja af-
urðirnar á erlendum mörkuðum.
í örfáum tilfellum hefur tekizt
að byggja upp allmyndarlegar
niðursuðuverksmiðjur, sem enn
eru starfræktar, en í heild hefur
ekki tekizt sem skyldi í uppbygg
ingu íslenzks niðursuðuiðnaðar.
í áratugi hafa íslendingar kald-
hreinsað þorskalýsi og selt sem
meðalalýsi. í þeim efnum voru
þeir framarlega frá byrjun. Með
alalýsi var á tímabili þýðingar-
mikil framleiðsluvara, en með
tilkomu alls kyns vítamíntafla
hefur eftirspurn eftir því farið
minnkandi. Vísir að feitmetis-
framleiðslu úr lýsi (hert feiti)
hófst hérlendis þegar árið 1949.
er Lýsissamlag íslenzkra botn-
vörpuskipaeigenda stofnaði lýsis
herzlustöð í Reykjavík, sem get-
ur framleitt árlega 1-2.000 tonn
af hertri feiti. Stöð þessi er enn
starfrækt í eigu annars fyrir-
tækis og selur feitina á inn-
lendum markaði. Þarna var haf-
in arðbær framleiðsla úr hrá-
efni, sem fslendingar hafa
gnægð af — þorsk- eða síldalýsi.
þar höfðu íslenzkir menn for-
ystu um uppbyggingu nýrrar
greinar fiskiðnaðar, sem hefði
1 átt að geta þróazt í öfluga út-
flutningsframleiðslu og margfaid
að gjaldeyristekjurnar af lýsis-
hráefninu. Að svo skyldi ekki
verða, er ekki sök brautryðjend-
anna, því öflugir erlendir feit-
metisframleiðsluhringar sem
réðu og ráða lögum og lofum
á hinum „frjálsu“ mörkuðum
heimsins, sáu svo um, að erlendu
mörkuðunum væri lokað fyrir
þessari íslenzku feitmetisfram-
leiðslu. Slíkt er unnt að gera á
margan hátt fyrir þá aðila, sem
hafa undirtökin í markaðskerf-
inu. Frá því að þessi lýsisherzlu
stöð var stofnuð á íslandi, fyrir
forystu Ásgeirs Þorsteinssonar,
verkfræðings, eru liðin 17 ár.
Nú eru þessi mál aftur komin á
dagskrá fyrir atbeina stjórnar
Síldarvcrksmiðj a ríkisins, og
hefur þekktum dugnaðarmanni
Jóni Gunnarssyni, verkfræðingi,
sem er gjörkunnugur erlendum
mörkuðum, verið falið að kanna
hvort nú sé grundvöllur fyrir
frekari lýsisherzlu með útflutn-
ing fyrir augum, og er vonandi,
að athuganir hans verði jákvæð-
ar og leiði til uppbyggingar öfl-
ugs, íslenzks lýsislherzluiðnaðar.
Nauðsyn á jákvæðri afstöðu.
Síld hefur verið söltuð til
manneldis í marga áratugi, og
fryst allmikið síðustu árin, sem
fyrr er greint frá. Rekja msetti
mun nánar viðleitni íslendinga
fyrr og síðar til að fullvinna
síldina og fiskinn enn meir til
manneldis, og er þá komið að því
að ræða, hvers vegna skuli ekki
nú vera meira notað af þessu
ágæta hráefni í framleiðsluvöru
til manneldis. Ekki hefur vant-
að viljann né framsýnina, eins
og lítilega hefur verið drepið
á, en án nokkurs vafa hefði
mátt, og má enn, gera mun bet-
ur. 1 fjölda ára hefur verið ljós
þörfin fyrir, að síldar- og fisk-
hráefnið væri nýtt meira í mat-
vælaframleiðslu. Hefur það ým-
ist birzt í verkum fiskframleið-
enda eða viðhorfum um, hvað
gera bæri. Sjálfir hafa fiskfram-
leiðendur gert sitt bezta til að
byggja upp fiskiðnaðarfyrirtæki,
sem framleiddu matvæli, en það
er í íslenzku þjóðfélagi eins og
öðrum, að einir og einangraðir
geta einstakir framleiðendur
ekki lyft Grettistaki. Til sam-
starfs þarf einnig að koma vilji
og áhugi þeirra, sem fara með
forystuna í stjórn- og peninga-
málum, jafnframt jákvæðum við
horfum þjóðarinnar allrar, sem
geri slíka uppbygingu mögu-
lega.
Ýmsir forystumenn fiskiðnað-
arins hafa á undanförnum ár-
um í ræðu og riti lagt á það
áherzlu, að þeir vildu láta upp-
byggingu fiskiðnaðarins og frek
ari matvælaframleiðslu sitja í
fyrirrúmi í uppbyggingu ís-
lenzkra atvinnuvega í framtíð-
inni. Hafa þeir lagt áherzlu á,
að af hálfu ríkisvaldsins og for-
ystumanna peningamála yrði
unnið að því að skapa grund-
völl fyrir,. að slík uppbygging
geti átt sér stað.
Hvernig flýta má fyrir þróun-
inni.
1 upphafi hins mikla síldar-
gengistímabils, sem enn varir
hér á landi, benti einn af for-
ystumönnum íslenzks sjávarút-
vegs, Finnbogi Guðmundsson
Guömundur H. Garð'arsson
þessa máls. Tekna til hans mætti
meðal annars afla með því að
viðkomandi þjóðir legðu ein-
hverja litla prósentu á útflutn-
ing síldar.
Stofnað yrði hlutafélag með
nokkuð stórum höfuðstól, sem
aflað væri með niutafjárútboði
í öllum viðkomandi löndum.
Félag þetta ætti að annast mark
aðsöflunarframkvæmdir á við-
skiptalegum grundvelli.
v Til þess að hlutafjársöfnun
yrði auðveldari, væri eðlilegt,
að starfseminni fylgdu nokkur
sérréttindi, t.d. einkasöluaðstaða
um nokkurra ára bil á mörk-
uðum, sem algjörlega væru
byggðir upp frá grunni. Einnig
einhver styrkur úr markaðsöfl-
unarsjóði. Félag þetta ætti að
koma upp vinnslustöðvum og
dreifingarkerfum til vinnslu á
síld til manneldis víðs vegar um
heim, t.d. meðfram Suðurströnd
Evrópu, allt frá Spáni til Svarta
hafsstrandar Sovéríkjanna; einn
ig víða við strendur Afríku,
Asíu, Norður- og Suður-Ame-
ríku. Síldveiðiþjóðirnar flyttu
síldina til þessara stöðva í verk
unarástandi, sem hentuðu hverj
um stað. Síldin yrði flutt til
vinnslustöðvanna söltuð, fryst
eða niðursoðin, eftir því sem
heppilegast þætti fyrir hvern
markað. Það er mjög líklegt, að
þjóðirnar, sem búa í Suður-
Evrópu, Afríku, Asíu og Ame-
ríku, myndu margar hverjar
vilja nota síld til maneldis á
svipaðan hátt og nú er gert i
Norður-Evrópu, ef þær ættu
kost á því.
Sennilega má búast við, að
ymsar þjóðir eða þjóðflokkar
búi við svo mikla fátækt, að
þær hafi ekki greiðslugetu til
að kaupa, þótt þær hefðu mikla
þörf fyrir, til þess að bægja nær
ingarskorti frá dyrum sínum. í
slíkum tilfellum væri hugsanlegt
að ráða fram úr því vándamáli
með því að útvega fjármagn og
tækniþekkingu til þess að nýta
ónotaða verðmætisöflunarmögu-
leika í löndum viðkomandi
þjóða til þess, á þann hátt, að
skapa þeim greiðslugetu til
kaupa á þessari næringarríku
fæðu.
frá Gerðum, á nauðsyn þess, að
síldarhráefnið væri meira nýtt í
vöru til manneldis, og í mál-
gagni S.H, Frosti, sem gefið var
út í janúar-febrúar 1963, ræðir
hann um ákveðnar leiðir, sem
gætu flýtt fyrir þessari þróun.
Finnbogi kemst m.a. svo að orði
í umræddrj grein:
„Síld mun lítið hafa verið
notuð til manneldis, ef haft er
í huga mannkynið í heild. Ástæð
ur til þess, að síld hefur ekki
orðið almennari til manneldis
neyzlu, er vitanlega sú, að ekki
hafa verið þekktar heppilegar
aðferðir til þess að koma síld-
inni óskemmdri til fjarlægra
staða frá veiðistöðunum. Með
þeirri miklu tækni, sem við ráð
um nú yfir, er auðvelt að geyma
síldina í mismunandi verkunar-
ástandi mjög lengi og flytja svo
til hvert á land sem er.
Þær þjóðir, sem mest n*ta af
síld til manneldis, framreiða
hana á fjölbreytilegan hátt. Mik
ið er framleitt sem ódýr matvæli
og er notað til daglegrar neyzlu
af almenningi. Einnig er nokkuð
framleitt af dýrum og eftirsótt-
um veizlumat og svo margs kon
ar fjölbreytni þar á milli. En
ávallt er um að ræða holla og
næringarríka fæðu. Markaðsöfl-
un í stórum stíl á heimsmæli-
kvarða er svo stórt fyrirtæki,
að ég tel nauðsynlegt að sam-
eina um það margar þjóðir, sem
hagsmuna hafa að gæta og ávinn
ing mundu hafa af aukinni eft
irspurn eftir síld til manneld-
is.
Það, sem ég legg til, að reynt
verði að fá fram, gæti verið eitt-
hvað á þessa leið:
íslendingar, Færeyingar, Dan
ir, Norðmenn og Svíar geri með
sér samtök til þess að vinna að
markaðsöflun fyrir síld til mann
eldis. Komið verði á sérstakri
stjórn eða ráði til þess að fara
með yfirstjórn þessara mála.
Myndaður verði markaðsöflun
arsjóður til nota fyrir framgang
Komið gæti til mála að hafa
samstarf við alþjóðasamtök eða
stofnanir, sem vinna að því að
útrýma næringarskorti í heimin-
um.“
Framanskráðar hugmyndir
Finnboga Guðmundssonar um
hugsanlegt skipulagsform á
framleiðslu og sölu síldarafurða
eru ekki smáar í sniðum né
bera vott um skort á frarnsýni.
Umrædd grein vakti athygli
forystumanna í sjávarútvegsmál
um á Norðurlöndum og mun
m.a. hafa verið rædd á furvdum
samstarfsnefndar Norðurland-
anna í fiskimálum. Nefndi i taldi
að þetta mál þyrfti að takast
upp af samtökum sjávarútvegs-
ins við ríkisstjórnir viðkomandi
landa. Frekar hefur ekki gerzt
í málinu.
Einhver kann að spyrja, hvers
vegna íslenzkir fiskframleiðend
ur og útvegsmenn reyni ekki að
byggja verksmiðjur, sem fram-
leiði matvæli úr síldinni, í stað
þess að byggja síldarmjölsverk-
smiðjur. í stuttu máli er þessu
til að svara.
Hér er um það mikið mál að
ræða, að án samstarfs við ríkis-
valdið og pæningastofnanir er
fiskframleiðendum ókleift að
gera stórt átak í uppbyggingu
nýrrar, veigamikillar .fiskiðn-
greinar, sem gæti fullunnið síld
arhráefnið. Það krefst mikillar
fjárfestingar í vélum og fram-
leiðslutækjum, og ekki hvað
sízt í mikilli markaðsuppbygg-
ingu.
Auk þess er um að ræða fram
leiðslu matvæla fyrir neytendur,
sem hafa takmarkaða kaupgetu
og þurfa að venjast neyzbi
þeirra vörutegunda, sem um er
að ræða, og mörg ár geta liðið,
áður en framkvæmdin sem slík
skilar nægilegum arði. Samstarf
fleiri þjóða gæti flýtt fyrir æski-
legum árangri, þar sem átakið
yrði stærra í sniðum, auk þess
sem hér er um alþjóðlegt vanda-
Framhald á bls. 23.
!