Morgunblaðið - 05.11.1966, Blaðsíða 19

Laugardagur 5. nóv. 1966
MORGUNBLAÐIÐ
19
Jóhann Hannesson prófessor:
Nokkrir þættir í hugsun Asíumanna
i.
Saga mannréttindanna ætti að
vera öllum kunn. Nú er ætlast
til að sérhver unglingur hjá oss.
læri að þekkja Mannréttindayfir
lýsingu S.Þ. og stjórnarskrá lýð
veldis vors, en sennilega er
hvorttveggja kennt á því aldurs
skeiði að unglingarnir læra
(hvorki að skilja né meta þessi
gögn. En forsaga þeirra er mik-
ið hugsjónasögulegt viðfangs-
efni, allt frá upptökum mann-
úðarstefnu hjá spámönnum ísra
els, spekingum Stóu og forn-
kristni. Væri það lærdómsríkt
og jafnvel nauðsynlegt öllum
blaðamönnum og gagnrýnend-
wm.
Sá er einn meginmunur á vest
rænni hugsun og austrænni að
það sem í vestri er verndað með
lögum, er í austri verndað með
venjum. Gildi venjunnar hefir
þar Sdum saman verið miklu
meira en hjá oss. Það forna nor-
ræna kjörorð: Með lögum skal
land byggja, en ekki með ólög
um eyða, en óhugsandi með Kín-
verjum. Indverjar vitna líka
stöðugt til venjunnar: Daslur
hai, það er venja. Þegar Mencius
deilir á einn konunginn í kín-
versku lénsríki á 4. öld f. Kr., þá
er það fyrst og fremst ásökun
á hann fyrir að brjóta forna
venju, þar sem vér hefðum sagt
að konungur væri að ganga á
ifornan rétt almennings. En þar
var um að ræða rétt fátæklinga
til að safna eldiviði í skógum
það er öllum brotnum og fúnum
greinum, er menn fundu. Að
berjast gegn gömlum venjum í
Austurlöndum jafngildir því í
mörgum tilfellum því að afnema
fornan rétt. Venjan hefir einnig
réttargildi í sumum tilfellum hjá
oss, en ekki neitt í líkingu við
það sem hún hefir eystra.
Vegna þess aö venjurnar voru
mönnum til verndar í ótal til-
fellum, var almenningur mjög
konservatívur í hugsun, og gerði
ekki greinarmun á gagnlegum
venjum og skaðlegum, en þenn-
an greinarmun hafa menn á vest
urlöndum reynt að læra gegn
um náttúruréttinn. Þegar menn
ingarbyltingin snýr sér gegn
fornum venjum, þá þýðir það
tæpitungulaust í mörgum tilfell
um að hún snýr sér gegn forn-
nm rétti, þar á meðal ýmsu því.
sem vér teljum tii mannréttinda.
n.
Austrænir menn hafa allt aðr
ar hugmyndir en vér um sam
skipti einstaklinga og ríkisvalds.
Það er einn megin tilgangur
stjórnarskrár að setja ríkisvaid-
Énu takmörk fyrir því sem það
má leyfa sér gagnvart einstakl-
ingunum, og þess vegna er svo
náið samband á milli mannrétt-
indaskrár og stjórnarskrár. Að
einstaklingur skuli geta farið í
mál við ríkið og unmð það,
finnst mörgum austrænum
mönnum ganga guðlasti næst,
Að broti gegn ríkinu sé rsfsað
þunglegar en broti gegn einstakl
ingi, eins og gert er samkvæmt
rússneskum nútímarétti, finnst
austrænum mönnum mjög eðii-
legt. Að réttur bónda gegn kon-
ungi sé varinn, eins og í biblíu
sögunni um Akab konung og
Nabot, finnst mönnum furðulegi
en þó að ýmsu leyti gott.
Ákærður maður skal sekur
teljast unz sakleysi hans sannast
Samkvæmt austrænni hugsun,
en samkvæmt vestrænni skai
hann saklaus teljast þar til sekt
hans hefir verið sönnuð. Hér
verður ekki hægt að samræma
austræna hugsun og vestræn;
Önnur hvor verður að teljast
rétt, og þá er hin um léið röng,
Að skipa ákærðum manni verj
anda er vestræn hugmynd, sem
að vísu hefir á síðustu tímum
víða verið tekin upp í Austur-
löndum, en sú gamla venja var
að dómarinn einn yfirheyrði
menn. Mildur dómari gat hins
vegar kallað til fjölda vitna, ef
hann féllst á beiðni ákærða. En
kerfið verkaði þannig í Kína
mörgum tilfellum að kapphlaup
mútugjöfum hófst milli að-
standenda hins ákærða og fjand
manna hans. Á meðan sat hinn
ákærði á eigin kostnað í varð-
haldi, og mútuþægur dómari dró
málið á langinn þar til séð varð
hvor aðilinn gæfist fyrr upp.
Gallarnir við kerfið eru augljós-
ir, en kostir voru einnig til:
Kostnaðurinn óx mönnum svo í
augum að þeir leituðu ekki til
dómstóla nema aðrar leiðir til
samkomulags væru lokaðar,
enda var Kínverjum við brugðið
þunglamalegar, þéttskipaðar
fylkingar vopnaðra manna, sem
ryðjast hvor gegn annarri. Þetta
hélst lengi, einnig eftir að ridd-
aralið kom til sögunnar. Napó-
leon breytti um og tók upp allt
aðra skipan, hagnýtti landslagið,
lét menn hlaupa í „línum“ o.s.
frv. svo að herir hans urðu mjög
sigursælir. — Skotgrafahernað-
inn þekkja menn frá sögum
fyrra stórstríðs. En í hinu síð-
ara taka menn upp vélvæddan
hernað í stórum stíl með bryn-
drekum, flugvélum p.fl. Mao
Tze Tung hafði lítið sem ekkert
af þessu, en hann sá nýja mögu-
leika, það sem vér nefnum
fyrir snilld í að finna leiðir, sem ! skæruhernað, og í því er fólg-
andstaeðir aðilar gátu sætt sig
við, og sanngirni og réttsýni var
útbreidd dyggð meðal alls þorra
manna. Hins vegar gátu auðug-
ir kverulantar miklu til vegar
komið af alls konar rangindum
ef þeir vildu svo við hafa.
Eftir tilkomu alþýðudómstól-
anna hefir ákærður maður enga
von um að verða sýkn fundinn,
því ákærandinn ákærir ekki
nema að hann sé viss í sinni
sök. Hins vegar er mikill munur
á refsingum, og fara þær eftir
stéttum þeim, sem menn eru
komnir af. Sérstakar undanþág-
ur gilda þó ef menn hafa barizt
með rauða hernum. Þá eiga þeir
tilverurétt, jafnvel þótt forfeð-
ur þeirra hafi verið arðræningj
ar, jarðherrar eða stórkapítalist-
ar.
III.
I hernaði hefir austræn hugs-
un og vestræn farið eftir ólík-
um leiðum í margar aldir. Vest
rænir menn kynntust innrásum
Húna á þjóðflutningatímunum
og urðu skelfingu lostnir, og síð
ar kynntust Evrópumenn, eink-
um þó Rússar, innrásum Mongól
anna. Mongólaveldið á 13. og
14. öld á sér ekki hliðstæður í
sögunni, og hernaðaraðferðir
þeirra voru mjög sérstæðar.
Mikill hluti Rússlands, öll Mið-
Asía, Vestur-Asía nálega öll, og
síðar einnig Kína, komst undir
þetta heimsveldi á 13. öld. Þetta
heimsveldi gat þanið sig út á
þann hátt, sem nútímamönnum
er nálega óskiljanlegur. Rússar
hafa fyrir löngu bundið endi á
þær fordensur, sem voru fyrir
innrásum Mongóla og heims-
veldasmíð þeirra. Mongólaþjóð-
in, sem áður var ein kraftmesta
og harðsnúnasta þjóð veraldar,
er nú kraftlítil og úrkynjuð, og
hefir fremur fækkað en fjölgað
á síðari öldum, ef þetta hefir
ekki tekið breytingum á allra
síðustu árum. Mörg hjónabönd
voru alveg ófrjó, og algengt að
hjónum fæddist aðeins eitt barn.
Úrval kynstofnsins virðist fyrir
löngu runnið inn í þær þjóðir,
sem þeir fornu Mongólar lögðu
undir sig.
Hernaðaraðferðir þeirra verð-
skulda hins vegar að þeim sé
gaumur gefinn. Nú á dögum dett
ur mönnum fyrst af öllu í hug
sá ægilegi kostnaður, sem hern-
aði ar samfara. Sérfróður maður
um Vesturheimsmál telur að
stríðið í Suður-Vietnam kosti
álíka mikið árlega og að útrýma
öllum fátæktarbælum og léleg-
um húsum í sex milljónaborg-
um. Mongólar þurftu enga
banka að baki sér og engan her
kostnað að greiða, það gerðu
þeir sem herjað var á. Þeir
lögðu sjálfir fram menn og
hross og saumuðu tjöld eftir
þörfum, höfðu með sér konur
og börn og lifðu á þeim lönd-
um, sem þeir fóru yfir. Þegar
allt ætilegt var upp urið á ein-
um stað, þá fluttu þeir sig á ann
an. En stjórnkænsku kunnu
þeir, þótt flestir væru ólæsir
og óskrifandi. Menningarríkin
og herir þeirra stóðust þeim
ekki snúning.
Þegar vér sjáum myndir af
fornum hernaði, gefur að líta
Jóhann Hannesson.
in snilld hans. Það sem aðrir
töldu -ómögulegt, taldi hann
mögulegt, og hann færði sönn-
ur á sitt mál. Svo mikla trölla-
trú hafa menn á þessari aðferð,
sem m.a. Viet Cong beitir nú,
að þeir halda að hermenn þess-
ir séu ósigrandi. Það hefir þó
sannast á einum stað að svo þarf
ekki að vera, en það mál skal
ekki rætt hér.
IV.
Virðum nú fyrir oss þá miklu
snilld, sem felst í hernaðarlegri
hugsun Mao formanns. Ef hern
aður verður rekinn hér á landi,
má búast við einhverju sem lík-
ist aðferðum skæruliða. En á
hvaða hugsun er hér byggt?
Til þess að bylting takist,
verða tilteknar forséndur að
vera fyrir hendi, og Kínafræð-
ingurinn Fritzgerald og ýmsir
með honum telja að þær hafi í
Kína jafnan þurft að vera tvær.
1) Að bændur framkvæmdu
byltinguna, en þeir hafa jafnan
verið 80—90 af hundraði meðal
þjóðarinnar. 2) Að menntamenn
styddu hana, því að öðrum
kosti vantaði kunnáttu til að
stjórna. Þessar forsendur hafa
tvisvar verið fyrir hendi í Kína,
og tvær byltingar hafa verið
sigursælár, Ming-byltingin og
Mao-byltingin. En fjöldi ann-
arra byltinga hafa mistekizt,
ekki af því að kraftinn vantaði,
heldur af því að vitið vantaði
til að stjórna.
Bylting gegn ríkjandi þjóð-
félagi þarf að gerast í áföngum,
og er fýrsti áfangi að lama
stjórnir í ríkjandi þjóðfélagi unz
menntamenn segja: Þeir geta
ekki stjórnað, og almenningur
fellst á það. En til þess þarf
áþreifanlegar sannanir. Þessar
sannanir færa skemmdarverka-
menn með ýmsu móti. Hugsum
oss skæruhernaðinn settan á ís-
lenzkt svið hér í næsta nágrenni.
Vér höfum dæmi um tvö verk
sem unnin hafa verið á þann
hátt, sem skæruherforingi vill
að skemmdarverk séu unnin.
Annað var sprenging hafmeyj-
arinnar, hitt bruni tollskýlisins
við Hafnarfjarðarveginn. Oss
hafa engin tíðindi borizt af því
að nokkur maður hafi sætt
ábyrgð fyrir þá verknaði, en
vera má að ákærur hafi verið
felldar niður gegn þessum
skemmdarverkamönnum, vera
má að þeir hafi ekki fundizt. Er
það síðara æskilegra í skæru-
hernað’i, að þeir sem verkin
vinna, „hverfi“ gersamlega og
haldist horfnir. En enginn
menntamaður hefir mælt þessu
bót.
Skæruhermenn hjá oss myndu
ganga; lengra en sem svo að
vinna svo barnaleg verk sem
þessi. Þeir myndu sprengja í
sundur olíugeyma, sprengja
brúna yfir Elliðaárnar, hitaveitu
leiðsluna á nokkrum stöðum og
kaldavatnsleiðsluna. Þétta
myndi þó ekki valda veruleg
um vandræðum fyrst í stað, en
ef þeir sprengdu líka rafleiðsl-
una að austan á nokkrum stöð-
um í senn, þá myndi hagur
margra fara að versna. Meiri
kvíðm myndi þó grípa um sig
ef þeir rændu svo sem tíu auð-
ugum mönnum og heimtuðu stór
fé í lausnargjald.
Ég sat einu sinni átveizlu með
Kínverjum, flestum ókunnum
mér, og skildi ekkert í hvers
vegna mér var boðið til hennar.
Seinna frétti ég ástæðuna.
Kristniboðið átti lóð, sem ætluð
var undir nýtt sjúkrahús, og
greiddum við af henni skatta og
skyldur lögum samkvæmt, og
þar eð framkvæmdir gátu ekki
hafizt meðan á stríðinu stóð,
fengu Kínverjar að nota lóðina
að vild til garðyrkju. Nú hafði
landið í kring verið rækilega
mælt upp, en að því loknu hafði
mælingamönnunum verið mút-
að „til að landið skyldi ekki
vera til“, þ.e. að færa það ekki
in á skýrslur, svo ríkið skyldi
ekki krefja eigendur þess um
skatt næstu áratugi, en þetla
land var álíka verðmætt og lóðir
í miðbænum hér í Reykj ivík.
Þannig voru skattsvikin þar, og
geta skattsvikarar vorir gert sér
til skemmtunar að bera saman
sín svik og þeirra.
í þessari veizlu hitti ég auð-
mann einn, og höfðu skærulið
ar rænt föður hans og haft með
sér upp í fjöll og héldu honum
þar og heimtuðu ærið lausnar-
gjald. Þeir höfðu fengið það, en
slepptu samt ekki manninum
en þá höfðu aðstandendur fengið
lögreglulið og herlið til að hafa
upp á „bandittunum". En eng-
inn árangur varð af þeim leið-
angri og kvartaði þessi höíðingi
sáran yfir því hve léleg lögregl-
an væri og herinn! Hann renndi
ekki grun í að „skæruliðarnir"
gátu hæglega verið bræður lög
reglumannanna og hermann-
anna!
Hugsum oss að samá gerðist
hér og svo sem tiu af okkar
eigin „beztu“ skattsvikurum
hefðu verið teknir og væru
haldi hjá hundrað vel vopnuð-
um bændum — og hópur af fast
launamönnum ríkisins væri send
ur á vettvang til að bjarga þess-
um mönnum, og þú værir foringi
fyrir liðinu, og meðal bænd-
anna væru bráeður þínir og
frændur, hvað myndir þú gera?
Ég myndi sjálfur ekki vera
vafa. — Mig grunar enn áð mér
hafi verið boðið í þessa veizlu
til þess eins að kynnast „rotn-
un kapítalismans" þá og þegar
á staðnum. En þetta; var í aðal-
atriðum eins um allt landið.
Á þessu stigi stefnir skæru-
hernaðurinn aðeins að lömun
þess gamla þjóðfélags, og það er
furðu lítið sem þarf til að skapa
öngþveiti. Menntamennirnir
kinka kolli við þessu, skrifa
blöð og deila á stjórnarvöld, her
og lögreglu á þessu stigi máls-
ins. •
Skemmdarverkin draga stór-
lega úr tekjum ríkisins, en auka
útgjöld þess. Framkvæmdir drag
ast saman. Og skæruhermenn
þurfa vel að vita hvað skemma
skal og hvað ekki. Þeir mega
ekki vinna þau verk, sem setja
almenning upp á móti þeim, því
það er undir almenningi komið
hvort þeim tekst að „hverfa"
eða ekki. Margir þeirra unnu
landbúnaðarstörf á daginn, en
hin verkin á nóttunni. Þegar leit
að var að „bandittum" að degi
til, fundust auðvitað engir, held
ur aðeins vinnandi menn á ökr-
um og í matjurtagörðum. Lög-
reglan gat því með góðri sa:n-
vizku sagt að hún hafi ekki
fundið neina.
Að lýsa hinum stigunúm
tveim.valdatökustiginu og stjórn
unarstiginu, yrði hér of langt
mál. Það liggur í augum uppi
að svona skæruhernað er að-
eins hægt að reka í eigin landi
eða hjá mjög náskyldri þjóð,
og helzt í þéttbýli, því að þar
er auðveldara að „hverfa" og
einnig auðveldara að ávinna
nýja fylgismenn. En hér við bæt
ast flóknari íþróttir, t.d. að ná
vopnum frá her og lögreglu,
halda uppi samböndum milli
smáflokkanna og ná samræmi í
aðgerðunum.
Þótt byrjað hafi verið á að
telja upp tvær aðalforsendur
Kína (og þær eru svipaðar í
öðrum löndum Asíu), þá eru
forsendurnar miklu fleiri, marg-
ar sálfræðilegs eðlis, aðrar þjóð
félagslegar. Allsherjar upplaun
er komin inn í þjóðfélögin, og
flest gömul bönd hafa losnað.
Margar Asíuþjóðir eiga ekki
neitt sameiginlegt tungumál,
sem téngir alla þjóðina saman,
og engin allsherjar trúarbrögð
heldur samræmt siðgæði,
sem öllum er kennt. Hjá oss
er ekki fjölmenni til nema á
einum stað í landinu. Hjálpfýsi
er frá fornu fari rótgróin hjá
oss, og það nýja velferðarkerfi,
sem skapað hefir verið á síðarí
áratugum, er öflugt sameiningar
band, sem menn vilja ekki
missa. Flest félög vor eru til
orðin af þörf eða nauðsyn, marn
félagið er kunningjaþjóðfélag,
með kost rm þess og göllum.
Menn eru nátengdir og finni til
ábyrgðar hver á öðrum, eins og
einn góður læknir sagði fyrir
nokkrum dögum. Vér öfundum
ekki aðra af því að þeim geng-
ur vel, en finnum til samúðar
með þeim, sem verða fyrir sorg-
um og mótlæti. Margir gera sér
ljóst að ofbeldiskenndar bylt-
ingar myndu ekki bæta lífslcjör
vor, heldur spilla þeim stórlega.
Vera má að lesandinn segi sem
svo að hér ræði ég um veröld
sem var á íslandi og liti of
björtum augum á ástandið. Og
það er að nokkru leyti rétt.
Mörg af þessúm böndum eru
einmitt um þessar mundir að
losna, ekki sízt í uppeldinu, og
suiús staðar í pólitíkinni. Sum-
ir foreldrar eru furðanlega
ábyrgðarlausir um afkvæmi sin,
og sumir stjórnmálamenn vilja
temja sér tungutak harðstjór-
anna og skapa ótta meðal lands-
manna — og ef á oss væri ráð-
ist, myndu þeir skríða undir
brynjufald óvinarins og herja á
frændur og forna vini í skjóli
hans. Ofbeldisaðferðir höfum
í vér einnig lært, svo framarlega
sem kvikmyndir og sjónvarp
eru góð kennslutæki. Og það er
einróma álit manna úr mörgum
flokkum, að skattsvik séu hjá
oss orðin óeðlilega útbreidd
þjóðarsynd og mein, sem þarf að
uppræta. Vel má vera að veik-
ustu blettir vorir séu þar og á
sviði uppeldismálanna, sem ekki
megna að ávaxta það bezta í
fornum arfi. Þess vegna er það
ekki fánýtt að setja sig fordóms
laust inn í það sem gerir blóð-
ugar byltingar að raunveruleika,
og athuga, ekki af óskhyggju,
heldur af raunsæi hvort þjóð-
félag vort er að taka þá sótt-
kveikju, er veldur „Sygdomm-
en til Döden" eins og Sören
Kierkegaard segir — þann sjúk-
dóm, sem dregur til dauða.