Morgunblaðið - 16.11.1966, Síða 14

14
MORCUNBLAÐIÐ
Miðvikudagur 16. nóv. 1966
UM BOKMENNTIR
Guðmundur G. Hagalin skrifar um:
Heimhugur fjarhyggja
Heiðrekur Guðmundsson:
Bókaútgáfan Sindur. —
Akureyri 1966.
FYRSTA kvæðið í þessari fjórðu
íbók Heiðreks Guðmundssonar
iheitir TÍU ÁRA. Þar er sögð
Baga hans fyrstu skólagöngu og
J>á um leið fyrstu fjarvista hans
úr foreldrahúsum.
„.. Svo byrjaði ég að beygja af
er bærinn minn
var horfinn á bak við hóla.“
Og þær 'urðu langar, vikurnar
tvær, sem hann var að heiman:
„..— Mér sýndist hver fugl, sem
flaug um geim
á ferðinni norður, á leiðinni
heim.
Og sæi ég í haganum hross eða
fé
á hnotskóg það var
í áttina álei'ðis þangað."
Loks kom að heimfarardegin-
«m:
um hans flestra þeirra þæginda,
sem nú eru L hvers manns húsi
— svo að segja jafnt í sveit og
í bæ, og snemma skipaði 'hann
sér í raðir þeirra, sem févana
voru, þótti ójafnt skipt fjármun-
um og lífsgæðum, og sér þess
enn vott í þessari bók, þar sem
hann segir ærið hnyttilega:
„Frá því ég byrjaði, barnið,
blöðunum í áð stafa,
tapað á einu og öllu
atvinnurekendur hafa.
Að Eyjólfur héðan af hressist
hættur er ég að vona.
— En hafa þeir alltaf efni
á því að tapa svona?“
En ekki virðist honum allt
fengið — með hinum bættu kjör
um og auknu lífsþægindum. Sitt-
hvað hefur og glatazt frá fyrri
tíð, og minnist hann þá hinna
menningarlegu verðmæta, sem
voru langra kvelda jólaeldur,
ekki sízt með Þingeyingum.
Hann ræðir við bjartsýnismann-
inn, aldraðan bónda, sem gengið
hefur jafnan í allri sinni fátækt
glaður og vonhýr til verka sinna,
hverju sem viðraði og hverju
sem yfirleitt var að mæta, og
hinn aldraði bóndi segir við
skáldið:
„Ég lifði bara á lífstrú minni og
vonum,
unz lét ég allt í hendur mínum
niðjum.
Þeir eiga það, sem okkur skorti
for’ðum,
en ekki hitt, sem mestu skiptir
þó“.
Og það er svo sem ekki því að
heilsa, að yfirleitt sé mönnum
þetta ljóst — að minnsta kosti
verður það ekki ráðið af breytni
þeirra:
„Við trúum í blindni og tog-
umst á.
Þó tengir oss saman til dauða
sterkasta trúin, sem til er í dag:
Trúin á málminn rauða“.
Vart mun þurfa að efa, að Heið
rekur hafi í bernsku dáð stór-
skáldið og vígamanninn Egil
Skallagrímsson, en ofsi þeirra og
blinda, sem nú falla fram fyrir
gullkálfinn, hefur breytt mati
hans. Nú dáir hann í rauninni
meira Skallagrím, sem „lúði jám
í landi elds og hríms og ljáinn
bar í safamiki'ð gras,“ heldur en
„Borgargoðann", sem „lýtur
höfði lágt og leggur það á Nor-
egskonungs vald“. Og það, sem
skáldinu svíður sárast, er, að
hann verður að taka undir með
postulanum og segja: „Það góða,
sem ég vil, það geri ég ekki, —
það vonda, sem ég vil ekki, það
geri ég“. Hann segir við trúum
í blindni, ekki þið eða þeir. Og
ekki vei'ður skýrar sagt, hve
hörmulega horfir „í vísindaheimi
gráum“, en skáldið gerir í þess-
um vísuorðum: ‘
„... . Til þess rennur dagur hver
einasti einn,
að annað sé gert en við þráurn".
Honum dettur í hug þjóðsagan
um tröllin og fjöreggið, lítur til
nútímans og segir:
„„.... Því grárri er leikur leik-
inn nú,
með líf og sál af mönnum þeim,
sem hafa náð í hjörtu vor.
Og henda þeim á milli sín“.
Hvort mundi það svo annað en
„. . . . ég hljóp út í bylinn, sem
brostinn var á
og beljandi kringum mig þyrlaði
snjá.
Og þá var ég fljótur í förinni
heim.
•— Því frostið var hlýtt
og hríðin sem vindblær á vori.“
Ekki aðeins þetta kvæði í bók
inni, heldur fjölmörg önnur,
toera því Ijóst vitni, hve römm
©r sú taug, sem tengdi og tengir
enn þetta skáld við bernskuheim
fli hans. Sú hefur orðið raunin
iMm fleiri íslenzk skáld þessarar
aldar, að þau hafa verið hálf-
gildings útlendingar í umhverfi
gerbreytinga á lífsháttum, lífs-
Ikjörum, hugsunarhætti og við-
horfum út á við og inn á við,
horft með söknuði trl þess, sem
■var — svo margt sem þá var þó
imeinið, — vitandi, áð það „kem-
ur aldrei aftur, sem einu sinni
deyr“, — og sá, sem hefur les-
jð bók Þórodds Guðmundssonar
om föður hans og bernskuheim-
íli, mundi sízt undra, þótt tengsl-
in við það heimili hafi reynzt
viðkvæmum skáldhugum órofa
og um margt örlögþnungin. Eitt
af kvæðunum í þessari nýju bók
Heiðreks heitir FJARHYGGJA.
I>að hljóðar s vo:
„Heiðan blett að baki sérðu.
Éjarma þaaðn leggur nú.
Skýin grúfa enn sem áður
yfir höfði þung og grett.
AJltaf þar, sem þú er.t staddur,
Iþér finnst glætan einna minnst,
kveikir svo á kerti og semur
ikvæði um fornan sólskinsblettt.
Ekki færðu aftur snúið,
eydd er gamla byggðin þín.
Lyfta skal því augum ofar
auka trú og bænargjörð.
Af því góður guð er fjarri
gott þú ætlar ríki hans,
það er verst, ef þú að handan
þráir syndumspillta jörð.
Og í öðru kvæði segir hann:
„Ef sat ég heima, hugur flaug á
braut
og hnípinn var ég oft og dapur
þagði.
En út í buskann þegar loks ég
þaut,
var þráð að komast heim á auga-
bragði.“
Þó að Hei'ðrekur sé aðeins
maður miðaldra, man hann
itvennna tímana hjá þjóð sinni.
Hann man, að vant var á
bernsku- og jafnvel unglingsár-
Btíkmenntir
Saga fjármálamanns
Ingólfur Jónsson frá Prests-
bakka:
LÁTTU LOGA, DRENGUR.
Skáldsaga. 157 bls. Skuggsjá,
1966.
„Þetta er skáldsaga. Hún grein-
ir frá dögum fjármálamanns og
mun mönnum vart dyljast, hver
fyrirmynd höfundar er að aðal-
persónu sögunnar. Sagan segir
frá ferð sögumanns um leiksvið
lífsins. Ganga hans er hröð og
miskunnarlaus, og hann ber
grímu kulda og tilfinningaleysi3
allt sitt líf.“
Þessi orð standa í kápuaug-
lýsingu skáldsögu Ingólfs Jóns-
sonar frá Prestsbakka, Láttu
loga, drengur. Og auglýsingin
er sönn, svo langt sem lfún
nær. Þetta er saga fjármála-
manns. — Og „hann ber grímu
kulda og tilfinningaleysis allt
sitt líf,“ segir í auglýsingunni.
Þau orð eru líka sönn að því
leyti, að mikið er af grímu
þeirri látið í sögunni. Að öðru
leyti verður lesandinn lítt var
við hana. Því fjármálamaðurinn
er ekki — sem persóna — látinn
koma fram sem neins konar
kleifhugi. Þvert á móti birtist
hann á sögusviðinu sem opin-
skár og einlægur maður, að vísu
óánægður vegna mannvonzkunn
ar í heiminum, en þó bezti dreng
ur í raun; hjálpsamur, greiðvik-
inn, stundum úr hófi fram, ráð-
hollur, vinfastur og — engan
veginn vinalaus.
Gríman, sem hann á að bera,
sést því ekki. Það er einungis
frá henni sagt. Þar sem fjár-
málamaðurinn lýsir sér með eig
in orðum og athöfnum, má frem
ur segja, að hann sé óeðlilega
opinskár og einlægur. Hann seg
ir hug sin allan, flettir ofan af
hugrenningum sinum.
Og víst er um það, að hann
er ekki sniðinn eftir þeim dæmi
gerða, harðsvíraða fjármála-
manni, sem einskis svifst í við-
skiptum, eins og almenningi er
tamt að ímynda sér þá tegund
manna.
Fjármálamaður Ingólfs Jóns-
sonar er, þvert á móti, fíngerð-
ur, listelskur og listfengur hug-
sjónamaður. Hann er svarinn
andstæðingur ranglætis, en boð
beri réttlætis. Hann er verka-
lýðssinni. Ein æðsta hugsjón
hans er bætt kjör til handa al-
þýðunni. Hann styrkir verka-
menn í verkföllum, en dylur þá
hins vegar, hvaðan hjálpin berst.
Sá er ekki aldeilis að guma af
góðverkum sínum:
„Hnífa-Bergur sagði aldrei
frá því, sem honum var trúað
fyrir, og hann fór ófá skipti með
fé í verkfallssjóði. Þeir hlógu
báðir, þegar Bergur kom aftur
úttroðinn af þakklæti, sem þeir
höfðu auðsýnt honum, þessum
fórnfúsa verkamanni.“
Andspænis fjármálamannin-
um situr söguþulur. Þegar fjár-
málamaðurinn hefur trúað hon-
um fyrir ævisögu sinni, spyr
hann söguþui:
„Segðu mér, lærðirðu nokkuð
á þessari ferð okkar til fyrri
daga mínna?“
Og söguþulur svarar af
bragði:
„— Já, ég lærði margt, en
þó fyrst og fremst það að ljúga
sjálfsvitund okkar í dá með því
að ýfa stöðugt upp gömul og ný
sár, sem við eða aðrir hafa veitt
okkur, er það versta, sem við
getum gert okkur sjálfum.
Við verðum að vera vakandi
menn og vera menn til að rísa
gegn því, sem stefnir sálum okk
ar í voða, hvort sem það er
Ingólfur Jónsson
girnd eða gull, því að höfum
við ekki vald yfir þeim og öðr-
um hvötum okkar, þá geta þær
orðið að ófreskjum, sem við ráð
um ekkert við.
Fyrst og fremst verðum við
að vera trúir okkur sjálfum,
heimilum okkar og hugsjónum
okkar. Við eigum að berjast fyr
ir rétti okkar fyrir opnum tjöld-
um, ganga í lið peirra, sem berj
ast gegn andlegri og veraldlegrí
kúgun, gegn arðræningjum og
valdníðingum, hverjir sem það
eru, og eins þótt það séu menn,
sem fólkið hefur talið fulltrúa
sína, ef þeir misnota vald sitt
og snúast gegn þeim, sem fól
þeim það.“
Fleira segir sóguþulur í svip
uðum dúr; predikun hans er
æðilöng og minnir á ræðuhöld,
eins og þau gerðust í verkalýðs-
bókménntum millistríðsáranna.
Raunar ber sagan í heild svip
af bókmenntum þeirra tíma, þó
eðlilegt, að honum verði að efast
um, hve holl hún sé, leiðsögn
hinna langlærðu og fjölvisu
spekinga:
„Hið næma skyn er dýru námi
drýgra,
því dulda hættu skynjar sá,
sem heyrir blómin anda og fræin
falla
og finnur landsins hjarta slá“.
Og ennfremur:
„Og kannski er litli mælikvarð-
inn minn,
sem mér var gefinn fyrst,
eins réttur þó — og þessi, sem
í dag
öll þróin miðast við“.
En Heiðrekur svlpast ekki að-
eins um hið næsta sér. Hann
skyggnist einnig til valdamanna
í landi sínu og í veröldinni — og
í rauninni eru viðhorf hans til
þess, sem gerzt hefur og gerist
hjá valdhöfum Lands hans og
hinnar stóru veraldar honum
jafneðlileg og þær skoðanir, sem
fram koma í þeim kvæðum, sem
nú hefur verið skírskotað til. Afi
hans, faðir og margir fleirLmerk
ir menn og vitrir í átthögum
hans urðu einna fyrstir til að
fylkja sér um þá menn, sem hófu
baráttu fyrir dýra- og náttúru-
vernd hér á landi. Heima lærði
hann að viLða líf fuglsins í
hrauninu, á tjörnunum og við
sandinn og dá öfl gróandans,
hvar sem þau birtust — allt
skyldi friðað, sem friðað varð.
Framhald á bls. 25
með þeirri undantekning, að
„hetjan" í þeim bókmenntum
var sjaldan fjármálamaður.
Hins vegar var algengt, að
„þrjóturinn“ í þeim bókmennt-
um væri einhvers konar fjár-
málamaður.
í annan stað má segja, að sag
an sé undirbyggð líkt þvi, sem
tíðkast um barnasögur: hún er
mjög stutt, gerist hins vegar á
löngum tíma; frásögn og lýs-
ingar taka til yfirborðs, en skír-
skota hvergi til hins ósegjan-
lega; og svo er farið hratt yfir
sögu, að ekki er lýst sumum
þeim atburðum, sem þó hefðí
mátt ætla, að áhrif hefðu á til-
finningar söguhetjunnar. Til
dæmis er lesandanum færður
heim sanninn um það í upphafi
áttunda kafla, að fjármálamað-
urinn sé kvæntur og meira að
segja orðinn faðir, án þess að
því hafi verið vikið einu orð,
fyrr í sögunni, hvernig slíkt
mætt gerast.
Lesa má í bókaskrá höfundar-
ins, að hann hefur áður sent frá
sér þrjár barnabækur. Enda
þó ég sé þeim alókunnur, þykist
ég mega ráða af þeirri bók
einni, sem hér um ræðir, að
honum láti betur að skrifa fyrir
börn en fullorðna. Þannig þykja
mér einna beztir fyrstu kaflar
Láttu loga, drengur, þar sem
greinir frá bernsku og æsku
söguhetjunnar. Eru þeir kaElar
þó langt frá að vera barnales-
efni. Beiskja söguhetju og sögu
þular logar þar heitar en svo,
að talizt geti barnagaman. Og
víst má segja hið sama um alla
bókina.
Virðist mér sem höfundi sé
mjög hugleikið að láta svipuna
ganga á þeim aðilum þjóðfélags
ins, sem hann telur sitja yfir
hlut lítilmagnans. Þær skoðanir
lætur hann í ljós tæpitungu- og
umbúðalaust og flytur mál sitt
af eldmóði. Hitt er svo álita-
mál, hvort Skáldsöguformið hef
ur reynzt honum heppilegt til
að koma á framfæri þeim skoð-
unum sínum. Ég fyrir mitt leyti
tel að svo hafi ekki verið.
Annars þykist ég sjá, að höf-
undur hafi vandað sig við verk-
ið — innan sinna þröngu tak-
marka.
Skuggsjá hefur — ef prent-
villur eru undanskildar — gert
bókina vel úr garði. Meðal
annars prýða hana nokkrar
myndir, teiknaðar af Atla Má.
Erlendur Jónsson.