Morgunblaðið - 13.05.1967, Blaðsíða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 13. MAÍ 1967.
Bragi Jósepsson, M. A:
UM SKOLARANNSÓKNIR
FYRIR tíu árum voru stofnuð
alþjóðasamtök um skólarann-
sóknir á alþjóðavettvangi. Sam-
tök þessi, Comparative Edu-
cation Society, hafa nú innan
vébanda sinna um eitt þúsund
Jiáskólaprófessora og aðra ein-
etaklinga, sem vinna við skóla-
irannsóknir og málefni tengd al-
þjóðasamvinnu tnn fræðslumál.
Tilgangurinn með stofnun þess-
era samtaka var meðal annars
sá að samhæfa krafta og þekk-
ángu sérfræðinga á hinum ýmsu
sviðum vísinda og fræðimennsku
til að leggja grundvöll að al-
þjóðlegu rannsóknarstarfi, er
fjiallaði um skólanám og fræðslu
almennt. Auk uppeldisfræðinga
eru samtök þessi skipuð ýmsum
öðrum lærdómsmönnum, svo sem
Ihagfræðingum, sagnfræðingum,
þjóðfélagsfræðingum, mann-
fræðingum og sálfræðingum
Bvo eitthvað sé nefnt. Eitt af
mikilvægustu verkefnum sam-
takanna hefur verið að leggja
jjrundvöll að fræðigreininni
^skólarannsóknir" sem sjálf-
Btæðri námsgrein við háskólana.
Árangurinn af þessari viðleytni
Ihefur verið sá, að um fimmtíu
Iháskólar veita nú nokkra fræðslu
f skólarannsóknum og um það
bil tíu háskólar í Bandaríkjunum
veita nú þegar þriggja til fjög-
urra ára sérnám í skólarann-
Bóknum og alþjóðafræðslumálum
eð loknu B.A.-prófi. Enda þótt
undirtektir bandarískra háskóla-
tnanna hafi verið mun almennari
og ákveðnari en greina mátti
f háskólum austan hafs, þá verð-
ur því ekki neitað, að ýmsir
evrópskir háskólamenn hafa lagt
ef mörkum ýmsa veigamestu
þætti í uppbyggingu þessarar
íiýju vísindagreinar.
Árið 1961 stofnuðu evrópskir
báskólamenn sérsamtök Com-
parative Education Society of
Europe, en þau samtök eru ein-
kum styrkt af Lundúnaháskóla
Og Fræðs lustofnun UNESCO,
vsem aðsetur hefur í Hamborg.
IRannsóknarstarf það, sem fram-
kvæmt hefur verið á vegum
UNESGO hefur haft mjög örv-
andi áhrif á þróun skólarann-
sókna. Aðstaða UNESCO sem al-
þjóðlegrar fræðslu- og rannsókn-
arstofnunar hefur aukið á mögu-
leika og árangur þessa merka
vísindastarfs. Með tilliti til
„skólarannsókna” sem háskóla-
greinar er það athyglisvert, að
„alþjóðafræðslumál“ eru yfir-
leitt talin með sem nauðsyn-
legur þáttur eða liður í mennt-
un þeirra, sem nú leggja stund
á skólarannsóknir. Það sem átt
er við með hugtakinu „alþjóða-
fræðslumál" er hin fjölþætta og
margbrotna starfsemi, sem unn-
in er á alþjóðavettvangi með
samvinnu milli einstakra þjóða,
stofnana og samtaka og fjallar
um fræðslu- og menningarmál
almennt. Höfuðástæðan fyrir því,
að „alþjóðafræðslumál“ sem
fræðigrein hefur verið sameinuð
„skólarannsókpum“, liggur í
eðli samanburðaraðferðarinnar,
eins og heitið „Comparative Edu-
cation" ber með sér.
Hér er um að ræða megin-
stefnu, sem átti upptök sín í
ýmsum fræðigreinum í upphafi
19. aldar, svo sem í líffræði,
lögfræði, þjóðfélagsfræði, guð-
fræði og listum. — Upphafsmað-
ur samanburðarrannsókna í
fræðslumálum er nú venjulega
talinn Frakkinn Marc-Antoine
Jullien (1775—1848), sem gaf út
mjög merkilegt rit um saman-
burð á fræðslumálum hinna
ýmsu þjóða árið 1817. í bók
sinni Esquisse Et Vues Prélimi-
naires D’un Ouvrage Sur L’édu-
cation Comparée, setur hann
fram hina fyrstu vísindalegu
flokkun á fræðslumálum, með
það fyrir augum að bera saman
fræðslumál hinna ýmsu þjóða.
Með tilliti til fræðslumála má
segja, að 19. öldin hafi markað
upphaf þeirrar þróunar, sem
leiddi til skipulagningar á skóla-
málum hinna ýmsu þjóða eða
þess, sem við köllum venjulega
skólakerfi. Enda þótt hver ein-
stök þjóð hafi átt stærstan þátt
í mótun síns eigin skólakerfis,
var mjög áberandi, einkum um
miðja nítjándu öld, hve mjög
skólamenn lögðu áherzlu á að
kynna sér hætti annarra þjóða.
Hinar fjölmörgu skýrslur og rit-
gerðir, sem samdar voru á þessu
tímabili gefa glögga mynd af
þeim vinnubrögðum, sem höfð
voru við skipulagningu skóla-
mála. Tilhneygingin til samian-
burðar á skólamálum var mjög
áberandi. Þessi samanburðarað-
ferð var vissulega laus í reipum
og byggðist að verulegu leyti á
glöggskyggni og perisónulegu
Bragi Jósepsson
mati viðkomandi manraa. Aber-
andi var þó, hversu mismunur
á þjóðfélagslegum og efraahags-
legum sérkennum hverrar ein-
stakrar þjóðar var vanmetinn,
og þar af leiðandi voru nýjung-
ar, sem vel reyndust í skólamál-
um einnar þjóðar taldar heppi-
legar annarsstaðar, sem oft
reyndist þó rangt.
Samt sem áður má telja, að
þessi hreyfing hafi haft veru-
lega jákvæð og gagnleg á'hrif í
þá átt að glæða skilning manna
á mikilvægi vel skipulagðrar
fræðslu og sömuleiðis á hagnýtu
gildi vel skipulagðrar oaenntun-
ar í samræmi við eðli og fjöl-
breytileika viðkomandi þjóðfé-
laga.
Islendingar létu ekki sinn hlut
eftir liggja í þessum málum,
enda þótt sjálflstæðisbaráttan
hafi þá, fremur en allt annað
tekið hugi íslenzkra mennta-
manna og reyndar allrar alþýðu
í landinu. Samt sem áður fléttast
íslenzk skólasaga mjög inn í
sjálfstæðisbaráttu þjóðarinnar.
Margar merkar ritgerðir og
greinar voru skrifaðar um skóla-
mál annarra þjóða, um saman-
burð á íslenzkum og prlendum
skólamálum, og margvíslegar
hugsanlegar úrbætur á íslenzk-
um skólaháttum og uppeldis-
málum.
Fyrsta meiri háttar skólarann-
sókn, sem gerð var á íslandi,
var framkvæmd um miðja 18.
öld undir stjórn Ludvigs Harboe
og Jóns Þorkelssonar skólameist-
ara í Skálholti. Þessar rannsókn-
ir voru fyrst og fremst söfnun
frumheimilda um ástand þjóð-
arinnar í fræðslumálum, og þá
sérstaklega með tilliti til lestr-
arkunnáttu og kristilegrar upp-
fræðslu. Að rannsóknunum lokn-
um gerðu þeir Harboe og Jón
Þorkelsson allvíðtækar tillögur
til umbóta. Öruggar heimildir
benda til þess, að um verulegan
árangur hafi verið að ræða af
þeim umbótum, sem gerðar voru
í samræmi við tillögur þeirra
félaga.
Rétt eftir aldamótin gerði svo
Guðmundur Finnbogason mjög
merkar athuganir á skólamálum
í landinu, sem að verulegu leyti
voru lagðar til grundvallar
fræðslulöggjöfinni frá 1907. Við
upphaf 20. aldar hófst mjög al-
mennur áhugi skólamanna fyrir
aukinni alþjóðlegri samvinnu á
sviði fræðslumála og annarra
menningarmála og verður það
mál ekki rakið hér nánar.
Eftir fyrri heimsstyrjöldina
voru sett á stofn ýmis mikilvæg
samtök um alþjóðasamvinnu í
fræðslu- og menningarmálum.
Áhrifa þessara samtaka gætti
verulega á árum síðari heims-
styrjaldarinnar og sérstaklega að
henni lokinni með stofnun UN-
ESCO-samtakanna. Það kom æ
greinilegar í ljós eftir heims-
styrjöldina, að frekari þörf var
á að skapa alþjóðlegan grund-
völl fyrir mælingum, mati og
öðrum rannsóknum á fræðslu-
málum hinna ýmsu þjóða. Það
hefur nú orðið eitt af aðalverk-
efnum Alþjóðasiambands skóla-
rannsóknamanna að móta fastan
grundvöll að rannsóknarstarfi á
sviði fræðslumála. Það er vitað
mál, að fjölmargt er það í skóla-
málum hverrar þjóðar, sem ekki
verður vegið eða metið. Á hinn
bóginn er það mikilvægt, að það,
sem unnt er að meta sé metið og
ennfremur, að mælikvarðinn sé
alþjóðlegur. Hinn mikli ávinn-
ingur af alþjóðlegri samvinnu
krefst þess, að vísindalegar nið-
urstöður verði settar þannig
fram, að þær megi nýtast á al-
þjóðlegum vettvangi, og jafn-
framt að hverjar einstakar nið-
urstöður megi styrkja með því,
sem þegar hefur áunnizt og sett
hefur verið fram í „alþjóðlega
nýtu“ formi. Menntastofnun
Sameinuðu þjóðanna, UNESCO,
hefur þegar leyst af hendi mdk-
ilvægt grundvallarstarf á sviði
alþjóðlegra skólarannsókna. Há-
skólar þeir og rannsóknarstofn-
anir, sem vinna að þessum mál-
um, hafa á mjög áhrifamikinn
hátt lagt sig fram um það að
nýta fullkomnustu vísindatækni
við heimildasöfnun, töflugerð,
linurita- og kortagerð og hafa
þá sérstaklega lagt á það áherzlu,
að niðurstöður séu settar fram á
„samanburðarhæfum“ grund-
velli.
Með samhæfingu alþjóðaskóla-
rannsókraa er hverju einstöku
þjóðfélagi nauðsynlegt að halda
uppi fullkominni heimildasöfnun,
sem að mörgu leyti er frábrugð-
in þeirri skýrslugerð, sem víða
hefur tíðkazt. Hið hagkvæma
gildi þess að láta í té „saman-
burðarhæfar heimildir" kemur
sérstaklega fram í gildi saman-
burðarrannsóknanna og ábend-
ingum. sem slíkar rannsóknir
geta veitt hverju þjóðfélagi.
Ýmsar þjóðir í Evrópu og ann-
ars staðar í heiminum hafa ekki
nýtt að fullu þá þjónustu, sem
UNESCO og aðrar alþjóðlegar
stofnanir láta í té í sambandi við
skólarannsóknir. Hér er þó ekki
um það að ræða, að viljann
skorti, heldur það, að nokkum
tíma tekur fyrir hverja einstaka
þjóð að endurskipuleggja heim-
ildasöfnun og skýrslugerð í sam-
ræmi við það form og þær regl-
ur, sem lagðar eru til grund-
vallar við samningu alþjóðlegra
samanburðarheimilda í skólamál-
um.
fslendingar eru, tiltölulega ný-
komnir í UNESCO, og má mik-
ils góðs vænta af þátttöku þjóð-
arinnar í þeim samtökum. Það
verður þó að viðurkenna, að
mjög langt er í land, að þvi er
virðist, að þjóð okkar geti nýtt
til fullnustu þær leiðbeiningar
og þá þjónustu, sem alþjóðlegar
skólarannsóknir veita. Það sem
virðist sérstaklega skorta af
hálfu íslendinga, er viðuraandi
heimildasöfnun, sem er ein höf-
uðundirstaða undir vísindalegum
skólarannsóknum. Það er mjög
áberandi, hve mjög ísland hefur
verið undanskilið í samanburðar-
skýrslum og öðrum samanburð-
arrannsóknum um skólamál.
Astæðan fyrir því mim liggja
fyrst og fremst í því, að skýrslur
þær, sem sendar eru héðan til
úrvinnslu, meðal annars, til Un-
ESCO, eru ófullnægjandi og að
því er virðist einstaklega óná-
kvæmar og villandi. Hér er um
að ræða verulega vöntun á sam-
ræmingu í notkun einstakra hug-
taka og sömuleiðis misflokkun
og ófullnægjandi skýringar á
einstökum og sérstökum atriðum
íslenzkra skólamála.
Það virðist sem íslenzkir ráða-
menn hafi nokkurn hug á að taka
þessi mál föstum tökum. Fyrir-
myndir erlendra þjóða og leið-
beiningar erlendra fræðimanna
eru ekki lengur fullnægjandi i
nútíma þjóðfélagi, sem óskar að
viðhalda og styrkja menningu
sína með tækni og vísindum nú-
tim. ns. íslendingar þurfa sjálf-
ir að taka virkari þátt í þessu
mikilhæfa starfi, sem ætti að
vera einn af meginþáttum í vís-
indalegri uppbyggingu þessarar
þjóðar. Það er mjög mikilvægt
fyrir okkur fslendinga að gera
okkur grein fyrir sérstöðu okk-
ar og haga uppbyggingarstarfi
þjóðfélagsins í samræmi við
tækni nútímans. Það er einnig
nauðsynlegt að gera sér grein
fyrir stöðu þjóðarinnar og meta
framlag og gildi íslenzkra
fræðslumála í samræmi við aðra
þætti þjóðféiagsins. Nútímaþjóð-
félagi er nauðsynlegt að gera
greinarmun á verkaskiptingu og
starfssviði hinna ýmsu starfs-
hópa. Það er ekki lengur í verka-
hring stjómmálamannanna einna
að leggja grundvöll að lagalegu
uppbyggingarstarfi þjóðfélagsins.
Vísindi og fræðimennska koma
hér einmitt til í mjög auknum
mæli. Því miður eru vísindaleg-
ar niðurstöður oft notaðar í þeim
tilgangi að styrkja óskyld mál-
efni. Ákveðnar staðhæfingar eru
einnig gjiarnan slitnar úr sam-
hengi og þannig notaðar til að
styrkja einhliða, óraunsæja af-
stöðu. í þessu tilefni mætti nefna
tilhneigingu okkar íslendinga til
að fegra islenzka þjóðarmenn-
ingu og afrek. Sögiunar um af-
rek okkar „miðað við fólks-
fjölda“ eru þó sennilega þekkt-
astar. Skilningur manna á merk-
ingu hinna ýmsu „miðað-við-
fólksfjölda staðhæfinga“ er
vissulega vafasamur. Flestum ís-
lendingum finnst mikið til þess
koma, að þjóð okkar skuli gefa
út fleiri bækur en aðrar þjóðir
miðað við fólksfjölda. Á hinn
bóginn hef ég aldrei heyrt því
haldið fram, sem einnig má sýna
fram á með rökum, að hvert
einstakt íslenzkt skólabarn hef-
ur aðgang að færri námsbókum,
heldur en hvert einstakt skóla-
barn nokkurrar annarrar sið-
menntaðrar þjóðar og sömuleiðis,
að íslenzkir háskólastúdentar við
nám hér á landi hafa aðgang að
færri fræðibókum en stúdentar
nokkurrar annarrar sjálfstærar
og siðmenntaðrar þjóðar. Stað-
hæfingar sem þessar hafa vissu-
lega mjög takmiarkað gildi, þegar
þær eru settar fram í þessu
formi, enda þótt sannar séu. Það
er eitt af hlutverkum þeirra, sem
vinna að skólarannsóknum, að
leggja fram grundvallarheimild-
ir, sem vega má og meta á al-
þjóðlegum grundvelli með það
fyrir augum að benda á hugsan-
legar leiðir með tilliti til orsaka
og afleiðinga.
Breytingar á skólamálum eru
því einungis hyggilegar, að þær
bæti það ástand, sem fyrir er, og
að menn geri sér einnig grein
fyrir, hverjar afleiðingar hinar
einstöku breytingar hafa í för
með sér á aðra og jafnvel
óskylda þætti heildarkerfisins.
Það er vissulega gagnlegt að
heyra álit manna á kennsluað-
ferðum, skólafyrirkomulagi,
prófum, einkunnum, réttindum
og öðru slíku, en þó mun enn
gagnlegra að kynnast afstöðu
þjóðfélagsþegnanna gagnvart til-
gangi menntunar yfirleitt og
mats þeirra á einstökum verð-
mætum, er varða einstaklinginn
sérstaklega og menningarlega
framvindu þjóðfélagsins.
Ferðasegulbönd
fyrir rafhlöður og straum
Frá kr: 4.680.—
Rafmagnssegulbönd
margar gerðir
verð frá kr.
5.950.—
Ferðatæki
með og án plötu-
spilara. Verð
frá kr. 1.800.—
Bfaupunkt
bíltæki í
flestar gerðir,
einnig segulbönd fyrir bíla. ísetning sam-
dægurs.
Sendum gegn póstkröfu.
Radióver sf.
Skólavörðustíg 8.
Sími 18525.
*