Morgunblaðið - 07.07.1968, Blaðsíða 12

12
MORGUNBLAÐŒ), SUNNUDAGUR 7. JÚLÍ 1906
Islenzkar uppfyndingar
varðandi sjávarútveginn
eftir Asgeir Jakobsson
FYRRI HLUTI
HÉR verður lítið eitt sagt frá
íslenzkum uppfinningum eða
uppgötvunum í þágu íslenzks
sjávarútvegs og er greinin
skrifuð með hliðsjón af hinni
miklu sýningu „íslendingar
og hafið.“ sem var sjávarút-
vegsmönnum og fulltrúum
þeirra til mikils sóma.
Munurinn á að finna eitt-
hvað upp og því að uppgötva
eitthvað er sá, að hann, sem
„finnur upp,“ býr til það, sem
ekki var til í neinni mynd
áður en hinn, sem uppgötvar,
býr til eitthvað nýtt úr því,
sem var í rauninni til fyrir
en óþekkt. Menn uppgötvuðu
rafmagnið, en fundu upp raf-
alinn. Menn fundu upp gufu-
vélina og síðan diesilvélina,
en uppgötvuðu síðar að hægt
var að breyta þessum vélum
á marga vegu og hagnýta
þær til margvíslegra nota,
það verður aldrei talað um
nema eina uppfinningu í sam
bandi við hvora vélina um
sig. Oft virtist manni þarna
á sýningunni, að fremur hefði
átt að tala um uppgötvun,
breytingu eða nýsmíði, held-
ur en uppfinningu, en þó
verður það orðalag notað hér
með sama hætti og þar var
gert. Lítið eitt verður drepið
hér á eldri uppfinningar eða
uppgötvanir, sem mér eru
minnisstæðar, þó að þeirra
hafi ekki verið getið á sýn-
ingunni.
Ef einhverjum finnst sinn
hlutur lítill hér, þá er hann
ekkert ofgóður til að þenja
sig yfir því í næstu blöðum.
Gunnlaugrur Magnússon og róðr
, arkarlarnir.
Gurmlaugur Magnússon var
uppi 1747-1821 og kenndur við
BÍergsstaði á Vatnsnesi, en bjó
þóá ýmsum stöðum í Húnaþingi.
Hann var faðir Björns Gunn-
laugssonar, stjarnfræðings og
Njóluhöfundar. Gunnlaugur
kvað hafa glímt við ýmsarþraut
ir, t.d., smíðað sér vængi, sem
eftir sögnum að dæma, hafa ver-
ið í líkingu við svifflugur nú-
tímans. Sagan segir, að hann
hafi svifið á þeim ofan af fja'lli,
en talið sig þá hafa komizt í
hann svo krappann að hann batt
' enda á þær tilraunir.
í ' Gunnlaugur fann upp róðrar-
karla og voru það eins konar
hjól, sem snerust fyrir vindi og
voru spaðar á, sem gengu í sjó
niður. Gunnlaugur virðist ekki
hafa fundið ráð til að stilla
lóðrinum í hóf, og því gerðist
það, að eftir því, sem hvesti
meir, reru karlarnir sterklegar,
f en slíkt háttalag þoldi ekki kæn
| an og sá Gunnlaugur þann kost
vænstan að mölbrjóta þessa
karla sína áður en þeir reru
hann í kaf. Þannig bjargaðist
Gunnlaugur að sögn nauðulega
frá uppfinningum sínum.
Það var að vonum heldur lít-
ið um uppfjnningar eða uppgötv
anir á hörmungaröldunum, en
strax og lifnar yfir og þjóðin
kemst í kynni við nýja atvinnu-
hætti og véltækni, fara mennað
Ibrjóta heilann um eitt og annað,
eem til hagræðis megi verða.
Á fyrstu árum vélbátanna
störfuðu margir hagleiksvélsmið
ir, sem björguðu mönnum frá
vandræðum oft af ótrúlegri hug
kvæmni, en þó er auðvitað. ekki
hægt að kalla þ‘á alla uppfinn-
ingamenn. Einn slíkra ómetan-
legra bjargvætta og reyndar
uppfinningamaður líka er:
Guðmundur J. Sigurðsson áÞing
eyri.
Guðmundur er búinn að
koma mikið við sögu vélbátaút-
vegsins á sinni löngu og starf-
sömu ævi, hann er nú 83 ára, og
er hann þjóðkunnur völundur.
Hann, eða vélsmiðja hans, byrj-
aði að framleiða línuspil 1920 og
er örugglega fyrstur manna til
þess hér á landi. Ekki vill hann
kalla, að hann hafi fundið neitt
upp í því sambandi, heldur smíð
að sína sérstöku gerð af spilum,
sem hér hentuðu mönnum vel.
Hinsvegar er sú tilhögun á skíf-
um, sem kölluð hefur verið drátt
arkarl, nánast uppfinning. Drátt
Guðmundur J. Sigurðsson.
arkarlinn er hið mesta þarfa-
þing. Hann dregur línuna af spil
inu og hringar hana upp, eins
vel og menn gera bezt og Þing-
eyrar karlinn þreytist ekki í
bakinu, eins og þeir dráttarkarl-
ar, sem guð bjó til um árið. Nú
tekur enginn maður í mál að
stíga út í línubát, nema þar sé
dráttarkarl ættaður af Þingeyri.
Kristinn á Leirhöfn og lagn-
ingsrennan.
„Aldrei var því um Álftanes
spáð, að ættjörðin frelsaðist
þar,“ Leirhöfn á Mielrakkasléttu
kemur ekki mikið við sjávarút-
vegssögu landsmanna, en þó
verður hennar jafnan þar getið,
því að hið gagnlega sjóvinnu-
tæki, lagningsrennan er fundin
upp á þessum afskekkta stað.
Kristinn Kristjánsson rak þama
vélsmiðju til þarfa fyrir sveit-
unga sína og þá væntanlega
líka þá litlu útgerð, sem Leir-
hafnarbræður reyndu að hafa
þarna yfir sumarið. Það mun
hafa verið 1920, sem Kristni lán-
aðist að smíða lagningsrennu og
jafnframt pípukransa, sem féllu
niður í balana og héldu önglin-
um í skorðum, þannig að öruggt
væri, að hann kipptiat beint upp
þegar lagt var en drægist ekki
eftir balanum.
Kristinn reyndi árið 1921 að
fá einkaleyfi fyrir þessari upp-
finningu, en þá munu einkaleyf-
islög ekki hafa verið komin hér,
að sögn, og fékk hann ekki leyf-
isverndina. Það var árið 1924 að
höfðingjar komu að sunnan fjór-
ir að tölu, þar á meðal forseti
Fiskifélagsins, til að sannreyna
ágæti þessa tækis. Þeir fóru út
með báti og reyndu tækin, renn
una og pípumar, og gáfu síð-
an út matsvottorð, þar sem þeir
vottuðu, að tækin hefðu neynzt
vinna eins og til var ætlazt.
Næst gerðist það í málinu, að
an reikning greiddan. Það varð
ekki fyrr en tuttugu árwm
seinna, að hann fékk, fyrir at-
beina Helga heitins Pálssonar á
Akureyri, tuttugu þúsund krón-
ur, sem viðurkenningu fyrir af-
nek sitt.
Kristinn er nú 83 ára gamall
og hress í málL
Óskar Friðbergsson og austur-
patentið.
Sú sögn er til, að miklir sigl-
ingagarpar hafi átt það til, þeg-
ar þeir sigldu æsisiglingu, að
að taba negluna úr bátnium ag
og átti þá austurinn að sog
ast útum nagilagatið af hraða
bátsins. Mikil hefur sú sigling
að vera, sem þeasu fékk
áorkað, en samt er ekki vafi á
að þessi sögn er sönn.
Austurdæla Óskars Friðbergs
sonar er byggð á svipaðri for-
sendu. Af hraða skipsins sogast
austurinn úr skipinu út í gegn-
um ventil, sem síðan lokast sjálf
krafa, þegar skipið hægir á sér
eða stanzar. Austurpatentið eða
lensigræjurnar, eins og þetta
var oftast kallað, er mjög fyrir-
ferðarlítið tæki og einfalt að
gierð, en hugmyndin að baki
þess þeim mun snjallari.
Þetta var mikið þarfa þing
meðan nótabátar voru notaðir.
Þegar keyrt var með nótabáta,
var sífellt verið að stanza og
hala þá að og senda menn útí þá
til að ausa og var þetta bæði
tafsamt og hættulegt verk, ef
eitthvað var að veðri. Menn
höfðu á þeim árum annað betra
við frítíma sinn frá veiðunum að
gera, en standa útí bátum við
austur. Óskar Friðbergsson var
vélstjóri á togara, þegar hann
fékk þessa hugmynd um austur-
patentið, ef hann hefur þá ekki
dreymt það, því að maðurinn er
draumspakur og forvitri eins og
Njáll. Óskar hiefur ekki síðan
fengist við uppfinningu véla.
Hann er harðvítugur guð-
spekingur og vellærður í Bhaga
vadgita og álíka indverskum
fræðum. Ekki kann ég að meta
það sálarbrask, en hitt veit ég,
að hann var mikið blessaður fyr
ir austurpatentið á sínum tíma.
Norðmenn og Svíar tóku þeasa
Humarflokkunar-
garnaúr tökusamstæðan.
Kristinn sendi tæki sitt suður til
Fiskifélagsins og það segist
hann hafa heyrt síðast frá því
um árs bil eða svo. Kristinn
sendi tvær rennur og tuttugu
kransasett í bala. Árilð 1926 f-rétt
ir hann norður, að á vertíðinni
það ár hafi bátar verið tekn-
ir að nota rennuna, en ekki
pípukranasettin. Nú er að geta
þess, að sjómenn segja, að
fyrstu rennuna, sem þeir muna
eftir um borð í báti hér við
Faxaflóa, hafi Björn Hans-
son, þá skjjpötjóri á Alden, smáð-
að, við annan mann, þegar hann
an var
syn.
því afleiðing af nauð-
Kristinn á Leirhöfn telur víst,
að þegar tekið var til við að
smíða lagningsrennur almennt
1927 hafi sinni fyrirmynd Vierið
fylgt. Enginn dómur skal á það
lagður hér. Hugkvæmni Krist-
ins og framtak er jafnlofsvert,
hvort heldur hans fyrirmynd
hefur verið fylgt eða norskri
fyrirmynd, og í annan stað er
ekkert, sem mælir gegn því sér-
staklega, að Norðmennirnir hafi
komizt á snoðir um smíði Krist-
Hún var búin að veltast
lág undir Stapa á saiu'ða.ustan roki var buln a° veltaf a
milli manna svo arum skipti.
á vertíðinni 1926 og hafi hann
fylgt norskri fyrirmynd.
Það er sem sé öruggt, að 1926
eru Norðmenn komnir með renn
una, og til eru menn, sem telja
sig örugglega minnast hennar
um borð í norskum skipum fyrir
þann tíma, a.m.k., árið 1925. En
hins vegar má telja nokkurn
veginn víst að Kristinn hafi orð-
ið all-langt á undan Norðmönn-
um, hvort sem rennan hefur hér
almennt verið tekin upp eftir
rennu Kristins eða norskri
rennu.
Það er gjarnan svo með upp-
finningar að tíminn knefst
þeirra, og þá verða þær tíðum
til á mörgum stöðum um líkt
leyti og því oft vandséð, hver
fyrstur geti kallazt. Þegar véla-
kraftur jókst og skipin stækk-
uðu, varð auðvitað knýjandi
nauðsyn að koma línunni út
hraðar en hægt var með hönd-
um eða prikum. Lagningsrenn-
Kristinn segist hafa sent Fiski-
félaginu sex hundruð króna
rteikning, þegar hann frétti að
tekið væri að nota lagningsrenn
una hans. Hann hafði orðið fyr-
ir nokkrum fjárútlátum af til-
raunum sínum og smíði, fyrir ut-
an, náttúrulega, óhemju tíma,
sem hann hafði varið í uppfinn-
ingu sína. Ekki fékk hann þenn-
Óskar Friðbergsson.
íslenzku uppfinningu trausta-
taki, og þó að tækið væri notað
í hundruðum íslenzkra snurpu-
báta og enn fleiri útlenda báta,
fitnaði uppfinningamaðurinn
ekki á uppfinningu sinni. Hann
hlaut hvorki fé né frægð.
Vestmannaeyja-Edison og vélar
hans.
Sigmund Jóhannsson í Vest-
mannaeyjum gerir fleira en
teikna skrípamyndir í Morgun-
Framh. á bls. 20
Steinbítsflokkunarvél.