Morgunblaðið - 17.01.1969, Qupperneq 15
MORG-UN’BLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 17. JANÚAR 1969
15
Dr. Sigurður Samúelsson, prófessor:
Almennar heilsufarsrann-
sóknir og gildi þeirra
Almennar heilsufarsrannsókn-
ir höfða 'til að gjörð sé sem víð-
tækust leit að einkennum sjúk-
dóma hjá þátttakendum á ýms-
um aldursskeiðum, og ræður þar
um afkastageta þeirrar stofnun-
aæ, hve stór hópur er rannsak-
aður hverju sinni. Hér á landi
er ö'llum kunnar rannsóknir á
sérsitökum sjúkdómum, svo sem
lungnaberklum, sem náðu um
land allt. Einnig rannsóknir
Krabbameinsfélagsins varðandi
krabbamein í leghálsi kvenna.
Þá er og haldið uppi eftirliti
á barnshafandi konum og ung-
barnaeftirlilti, svo að drepið sé
á nokkra þætti sjúkdómsvarna
í þjóðféllaigi voru.
Þegar hugsað er til sjúkdóma
eða sjúklinga og lækna, kemur
spítalinn þar strax inn til að
fylla þrenninguna. Sem sé sjúkl-
ingur er kominn með einkenni
sjúkdómsins, er hann kemur und
ir læknishendur, en lækningin
reynist þeim mun erfiðari, sem
sjúkdómurinn er lengra geng-
inn, heldur en ef einkenni hans
fyndust á leynda stiginu, eða
áður en einkenni koma í ljós.
Hér erum við strax komin að
aðalatriði þess, sem átt er við
þegar talað er um hóprannsóknir
á svóköl'luðu hrausitu fólki eða
almennar heilsufarsrannsóknir.
Þessháttar rannsóknum var byrj
að á fyrir um tuttugu árum í
Bandaríkjunum, en hafa nú ver-
ið teknar upp í ýmsum löndum
Evrópu, ekki sízt fyrir atbeina
Alþjóða Heilbrigðismálastofnun-
arinnar.
Siíkar faraldsfræðilegar hóp-
ránnsóknir á heilbrigði manna
beinast aðallega að langvinnum
kvillum í þeim tilgangi að ná
til þeirra á byrjunarstigi, og áð-
ur en greinileg einkenni sjúk-
dóms koma í ljós. — Óhjákvæmi
lega þarf slík rannsókn að ná
til sem flestra í þessum hópi,
svo að rannsóknarniðurstöðurn-
ar verði tö'lfræðilegar séð sem
öruggastar.
Þessari grein heilbrigðismál-
anna hefir vaxið svo fiskur um
hrygg á síðari árum að hún skip
ar orðið fastan sess í sumum
löndum. Má þar til nefna að í
Svíþjóð hefir á s.l. ári þetta
mál Verið tekið til athugunar af
„kjaramálastofnun sænska ríkis-
ins“, (Statens Avtalsverk), sem
boðaði til ráðstefnu um hagnýtt
gildi almennra hóprannsókna í
sambandi við ráðningu á fólki
á vinnumarkaði þjóðfélagsins. Síð
an hafa umræður spunnist um
þetta mál þannig, að ákveðnir
hópar verkalýðsins þar í landi fái
kerfLsbundnar heilsufarsrannsókn
ir gegn tilsvarandi ti'lslökunEir
á kaupkröfum. Virðist mér því
málið vera orðið stjórnmálalegs
eðlis og það með ánægjulegum
hætti, bg msetti íslenzk alþýða
þar af læra. Um þetta mál hafa
birzt greinar, sem ég veiit um
í sænska dagblaðinu „Dagens
Nyheter" og einnig í sænska
læknabilaðinu (Svenska Lákar-
tidningen).
Aðalmarkmið slíkra almennra
heilsufarslegra hóprannsókna er
fjórþætt:
1) Leit að sjúkdómum og for-
stiguim þeirra.
2) Leit að orsökum sjúkdóma.
3) Heilsuvernd og lækning
sjúkdóma.
4) Athugun á því, hvaða þýð-
ingu uppgötvun sjúkdóms-
ins hefur fyrir einsatkling-
inn og þjóðfélagið.
í öllum þeim vísindagreinum
sem mikil grózka er í, er ætíð
beitt nýjum rannsóknaraðferðum
fil að reyna að ná betri árangri
árangri og öryggi í starfi. Hér
er um að ræða að flytja leit
að einkennum almennra sjúk-
dóma frá lækningastofu og sjúkra
húsinu í sérstakar stofnanir þar
til gerðar og útbúnar. Þar eru
notaðir sérstakir spurningalistar
gjörðar ýmískonar rannsóknir,
rannsóknir, engu síður en á
sjúkrahúsi væri. Sýni niðurstöð-
ur eitthvað athugavert er þátt-
takenda tilkynnt það af lækni
stofnunarinnar og honum ráð-
'lagt að leita sér lækninga.
Slíkar hóprannsóknir þurfa að
vera kerfisbundnar þannig, að
hópurinn sé rannsakaður t.d. á
vissu árabili, svo að hægt sé að
hafa hópinn til sjálfsviðmiðunar.
Á þann hátt fæst gleggsit sjúk-
dómsmynd til langframa og raun
hæfari vitneskju um þróun og
orsakir sjúkdóma, einkum lang-
vinnra, meðal þessara þátttak-
enda, heildur en í þeim hópi er
sækir heim sjúkrahús og lækn-
ingastofur.
Þeir sjúkdómar, sem slík hóp-
rannsókn beinist að eru helztir:
1. Kransæðasjúkdóimar.
2. Háþrýstingur.
3. Sykursýki.
4. Blóðleysi.
5. Blöðrubólga og nýrnaskála-
bólga.
6. G'láka.
7. Ymsir lungnasjúkdómar
(berklar og fleira).
8. Liðagigt.
9. Krabbamein (t.d. krabbi í
leghálsi)
10. Ymsir meðfæddir gallar.
Eins og gefur að skilja, spyrja
valdhafarnir fyrst um hve kositn
aðarsamar silikar rannsóknir séu.
Ekki á ég þess kost að gera
hér nánari grein fyrir þeirri hlið
málsins, en er þess fullviss að
slík heilsufarsrannsókn muni
sanna gildi sitt. Það sem á vant-
ar er, að framhaldsrannsóknir
eru svo fáar í flestum löndum,
að viðmiðúnargrundvöllur er enn
ekki nægur til raunhæfs mats.
Ég vil þó geta um almenna
hóprannsókn á 500 konum og
500 körlum á aldrinum 45—65
ára í Eskilstuna í Svíþjóð árið
1964. Var þessi hópur rannsak-
aður aftur þrem árum síðar
(1967).
Niðurstöður leiddu í ljós að
200 eða 20 prs. af 1000 manns
höfðu haft verulegt gagn af rann
sókninni, vegna þess að þeir
höfðu fengið:
1) Lækningu k alvarlegum
sjúkdómi.
2) Veruleiga bót á einhverjum
sjúkdómi, samfara betri líð-
an.
Þess ber einnig að geta, að
þriðjungur til helmingur þeirra
sjúkdómstilfe'lla, sem finnast við
hóprannsóknir, sem hér um ræð-
ir, voru áður óþekkt.
77 prs. af þessum 1000 manns
álitu að rannsóknin hefði orðið
þeim til gagns og yfir 80 prs.
þátttakenda fannst, að almenn-
ingur ætti rétt á að fá reglu-
lega læknisskoðun a.m.k. árlega.
Tilsvarandi tölur hafa fundist
við fyrirspurn hérlendis meðal
þátttakenda í ^ hóprannsókn
Hjartaverndar. f þessu sam-
bandi er rétt að minna á gamla
enska orðtakið: Betri er vörn
en læknihg (Prevention is bett-
er than cure).
Göngum við út frá því að Vs
hluti eða 20 prs. þátttakenda
hljóti verulegt gagn eða lækn-
ingu við dlíkar heilsufarsrann-
sóknir, þá er hér í senn um að
ræða heilsufarslegan og fjár-
fjárhagslegan ávinning fyrir ein
staklinga og þjóðfélag, sem að
trauðla verður metið til fjár, að
ógleymdri þeirri lífshamingju, er
slík rannsókn hefir í för með sér
með ráðleggingum, lækningum og
auknum hollustuháttum.
Fyrsti vísir að slíkum almenn-
um heilsufarsrannsóknum, sem
hér er lýst, fer nú fram hér á
landi á vegum Rannsóknarstöðv
ar Hjartaverndar í Reykjavík.
Frumrannsókninni á 3000 körlum
í 16 aldursflokkum 33—60 ára
lauk í haust og byrjaði þá strax
kvennarannsókn í tilsvarandi ald
ursflokkum, sem vonast er til
að verði lokið í sumarbyrjun.
Till gamans og raunar til heið-
urs íslenzkum konum skal ég
geta þess að svo virðist, sem þær
séu vel á vegi að setja heims-
met í því, hve vel þær mæta
til skoðunar eftir bréflegri inn
köllun og bregðast þar mun bet-
ur við en karlar. Fari svo sem
hórfir, má búast við yfir 90 prs.
þátttöku kvenna, en um 85 prs.
karla mætttu. Til samanburðar er
rétt að geta þess, að 70 prs.
tala er sú hæsta sem um getur
í Bandaríkjunum í þessháttar
rannsókn.
Um bráðabirgðaniðurstöður
karlarannsóknarinnar á Rann-
sóknarstöð Hjartaverndar er
þetta helzt að segja:
Þriðjungur þátttakenda hefir
aukma líkamsþyngd, sem þýðir,
einn fimmta hluta (20 prs.) eða
meira fram yfir það sem talin
er eðlileg líkamsþyngd. Við sam
anburð á sænskum körlum í sömu
aldursflokkum eru þeir íslenzku
5 kg þyngri að jafnaði, en
yngstu íslenzku aldursflokkarn-
ir 33—39 ára voru þó hlutfalls-
'lega þyngstir.
Hjartasjúkdómar þ. e. krans-
æðasjúkdómur og háþrýstingur
fundust meðal fimmtahluta (20
prs.) þáttttakenda, og skiptust
svo til jafnt þannig að einkenni
kransæðasjúkdóms fundust hjá
10 prs. og háþrýstingur í 10 prs.
tilfellánna. Er það svipuð tíðni
og í Svíþjóð og öðrum nágranna
löndum okkar.
Gláka, sem er alvarlegur augn
sjúkdómur, fannst meðal 2 prs.
þátttakenda, og er það lík tala
og búist hafði verið við, en er
hærri en í nágrannalöndunum,
þar sem þessu augnsjúkdómur
er tíðari norðantil á norðurhveli
jarðar.
Sykursýki, aðallega á leynda
stiginu, fannst hjá 5 prs. þátt-
takenda.
Þessar bráðabirgðaniðurstöður
vekja mann tfl umhugsunar um
margt og skal ég þá byrja á
aukinni líkamsþyngd eða offitu
íslenzkra karla. Það hefir löng-
um ljóst verið þeim, sem hafa
hugsað um og athugað íslenzkt
mataræði, að það hefir breyzt
mjög til hins verra hvað viðvík
ur auknu fitumagni síðustu ára-
tugina. Næringarsérfræðingar eru
sammála um að óheppilegt sé að
meira en 30 prs. af hitaeiningum
fæðunnar komi frá fitu. Um 1940
var þessi tala álitin um 40 prs.
hérlendis, en á síðari árum þætti
mér ekki ólíklegt að hún væri
nær 50 prs. Með bættum lífs-
kjörum á alla lund, h'lýrri fatn
aði, heitum húsakynnum og sér-
lega feiítum mat, en ekki að furða
þótt sigi á ógæfuhliðina í þessu
efni, og hlaðist spik á fólk.
Frá læknisfræðilegu sjónar-
miði er þó langalvarlegast að
ungu mennirnir skuli vera þeir
feitustu. Það er tölfræðilega sann
að að fitni ungt fólk svo um mun
ar og haldist feitt, er sjúkdóms-
hættan mörgum sinnum meiri
t.d. af kransæðasjúkdómi, en með
al þeirra sem haldast grannir
fram yfir 50 ára áldur.
Þess ber að geta, að í mörg
um löndum hafa sérfróðir lækn
ar gegnurn læknafé’lögin — og heil
brigðisyfirvöldin haft forgöngu
um að ráðleggja almenningi að
minnka fituinnihald fæðunnar
niður í 30 prs. Riðu Bandaríkin
hér á vaðið, fyrir þó nokkrum
árum, en síðan bættust í hópinn
England, Holiland, Þýzkaland o.
fl. og síðastliðið sumar kom út
sameiginleg yfirlýsing frá Sví-
þjóð, Noregi, Danmörk og Finn
landi um samskonar aðgerðir.
Ég get ekki komist hjá að
ræða íslenzkt mataræði eins og
mér kemur það fyrir sjónir. Ég
man tímana tvenna, þegar flest-
ir borðuðu fisk sex sinnum í
viku og kjöt aðeins á sunnu-
dögum. Þessu er nú snúið við
víðast hvar í þjóðfélagi voru,
með því að borða fisk einu sinni
til tvisvar í viku, en hina dag-
ana kjötmeti. Eins var þá mjólk
af skornum skammti a. m. k.
í kaupstöðum. Samkvæmt hag-
skýrslum drekkur hver einasti
Reykvíkinigur um einn lítra af
mjólk daglega, og er það áreið-
anlega heimsmet í mjólkurþambi
Stuttlega skal ég reyna að
gjöra grein fyrir, hvað mér virð
ist valda aukinni fitu í fæðu
okkar.
Fyrst og fremst má þar til
nefna sykur og öll sætindi, sem
við innbyrðum í óhófi. Sam-
kvæmt hagskýrslum borðar hvert
af okkur um 1 kg. sykurs á viku
og slík neyzla jaðrar einnig við
heimsmet. Ein er sú venja meðal
íslenzkra húsmæðra til óþurftar
hollustuháttum í mataræði, að
gefa gestum sínum fjölda tegund
af sætum kökum. f baráttunni
gegn sykrinum bættist okkru ó-
væntur liðsmaður, sem er No-
belsskáld okkar, Halldór Kiljan
LaXnes, sem í nýjustu bók sinni
„Kristnihald undir Jökili“ segir
með sinni alkunnu kaldhæðni —■
áþessaleið:
.... „Meðan frökenin var úti
gat umboðsmaður biskups varla
haft augun af stríðstertunum
þrem útbelgdum af kruðeríi og
voru samtals 60 cm. í þvermál.
Ég svitnaði dálítið á enninu" ...
„Gesturinn sárbændi hana að
skera ekki nema af einni, he'lzt
þessari með sykurskáninni, því
hún var ekki eins blaut og hin-
ar og valil ekki útúr henni eins
mikið af saft og dósaávöxtum.
Síðan skar hún mér geira sem
var hæfilegur skammtur handa
sjö manns og lét á kökudiskinn
hjá mér.“
„Frk. Hnallþóra: Það hefir ekki
verið siður hér undir Jökli að
bera heldra fólki fisk. Ég ætla
ekki að verða fyrst til að bjóða
lærðum manni fisk. Ég mundi
verða úthrópuð um alla sýsl-
una. . ..“
„Hér er ekkert fínt undir sey-
tján sortum.. ..“
„Frk. Hnallþóra: Og nú er
doktorprófessorinn kominn lítoa,
kanski eigi niú að 'láta hann tönl-
ast á grjótharðri skreið.... Ef
hann klappar upp á fer ég ekki
einu sinni til dyra, dettur það
ekki í hug nema ég eigi að
minnsta kosti 35 sortir .. ..“
Mig langar till að benda á eitt
dæmi um hve sykur er mikill
hitaeininga- og fitugjafi, og um
leið lúmskur till að auka líkams-
þyngd. Mörg okkar drekka t.d.
10 bolla af kaffi á dag, þ.e. 4
bolla á morgnana og fyrri hluta
dags, 4 bolla milli hádegis- og
kve'ldverðar, og 2 bolla að kvelidi
Tel ég þar ekki mikið í lagt.
Margir borða 3 sykurmola með
hverjum bolla og þar sem hver
sykurmoli inniheldur um 20 hita
einingar, fær viðkomandi persóna
um 600 hitaeiningar úr þessu syk
uráti. Nú er þessi sykur borð-
aður aukalega, sem sé ofaná-
lag á fullt dagsfæði. Gerum ráð
fyrir að viðkomandi stundi kyr-
setusitörf og þurfi því sem kona
um 1800 hitaeiningar á dag og
sem karl um 2000. — Hér er því
um aukningu um þriðjung á hita
einingar fram yfir það sem nauð
synlegt er, og því varla von að
vel fari, þegar til lengdar læt-
ur.
Þá kem ég að hinni eiginlegu
fitu í fæðunni og verður þá
feita 'lambakjötið okkar fyrst fyr
ir. Það er ömurlegt mat á kjöti
hér á landi, sem telur feitasita
kjötið í mesta gæðaflokknum. Ég
hika ekki við að mæla með II
og III flokks lambakjöti til mann
eldis.
Neysla á tólg og mör hafa sem
betur fer minnkað mjög á seinni
árum og ætti alveg að hverfa,
enda mjög tormelt og næringar-
legt gildi þessara matvæla er að
eins fita.
Samkvæmt hagskýrslum jókst
smjörneyzla landsmanna um 75
prs. á áratugnum 1953—62. Von-
andi hefir aukningin verið hæg-
ari á síðari árunum, bæði vegna
hækkaðs verðlags og athyigli
fólks beinist meira að bættum
fcei/lbrigðisháttum í mataræði. Það
er aivarlegt að smyrja brauð sitt
þykkt með smjöri, enda algjör
óþarfi og hættulegur ávani. Mik
11 smjörneyzla er ósiður, sém
þarf að leggjást niður. Ég þekki
fjölda fólks meðal ýmissa þjóða,
sem tekið hefir þann sið upp til
bættra hollustuhátta.
Ekki skal svo skiljast við
þetta spjall að ekki sé minnst á
hina óhóflegu mjólkurneyzlu. Ég
hefi oftlega séð bvernig húsmæð
ur raða upp fullum mjólkurglös-
um á matborðið. Hefst svo mál-
tíðin með að þau eru tæmd, ann-
að glás drukkið með matnum og
loks það þriðja í lok máltíðar,
— auk mjólkur út á grauta, sem
er eðlilegt. Hvað börnum við-
víkur er þetta alvarlegt, þar eð
mjólkurdrykkja slævir eðlilega
matariyst barnsins, en hjá full-
orðnum er mjólkin aukalegur
hitaeiningargjafi ofan á almenna
fituríka máltíð. — Eins og áður
hefur verið getið drekkur hver
reykvíkingur að jafnaði einn
lítra mjólkur á dag, sem inni-
heldur 630 hitaeiningar, sem er
um þriðjungur af daglegum hita-
einingarskammt kyrrsetumanns.
Slíkt er með einsdæmum og því
miður orðin rótgróinn vani víðá.
Framhald á bls. 21