Morgunblaðið - 29.03.1969, Blaðsíða 23

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 29. MARZ 1969
19
TAKN
Spjallað við Einar Pálsson
um hugarheim Asatrúar
ÞESS hefur áður verið getið
í Mbl. að Einar Pálsson, B.A.,
forstöðumaður Málaskólans
Mímis, hefði í hyggju að
leggja fram kenningar um
hugarheim Ásatrúar, sem
mjög væru frábrugðnar ríkj-
andi skoðunum í þeim efnum.
Einar hefur rannsakað tákn-
mál íslenzkra fornsagna og á
grundvelli þeirra leggur hann
fram 60 vinnutilgátur, sem
hann mun fjalla um í 8 fyrir-
lestrum, sem hann flytur í
Norræna húsinu um páskana.
Mbl. átti viðtal við Einar um
þessar ransóknir. í fyrstu
spurðum við hvenær hann
hefði hafið þær og Einar svar-
aði:
— Ég byrjaði á þessu strax
eftir stúdentspróf — innritað-
ist að hausti í norrænudeild-
ina og hafði þá þegar mikinn
áhuga á fornum trúarbrögð-
um og mannfræði. En námið
í norrænudeildinni var mér
lítt að skapi. Tímanum var
eytt í flest annað en ég hafði
áhuga á, auk þess sem þá ríkti
sá andi meðal margra norr-
ænufræðinga, að það sem
unnt væri að rannsaka í trú-
arbrögðum heiðni, væri þá
þegar að fullu kunnugt og
vart hugsanlegt, að komast
öllu lengra í þeirri grein nema
ný gögn kæmu til sögunnar,
t.d. við fornleifafundi eða
þess háttar. Því fór ég til
Englands og lagði þar stund á
miðaldabókmenntir, las
Shakespeare og þau ensku
leikskáldin og kynnti mér
eins vel og ég gat grísku
harmleikina.
— Kemur þetta beinlínis
þesium_ rannsóknum við?
— Já, leiklist Grikkjanna
var grundvölluð á goðsögnum
og trúrænum athöfnum, svo
að þekking á þessum bók-
menntum hefur sitt að segja
í þessu sambandi.
— Þú varst formaður Leik-
félags Reykjavíkur og endur-
reistir það eftir að Þjóðleik-
húsið tók til starfa. Ertu
hættur öllu slíku?
— Þetta voru aðeins nokk-
ur ár, að mörgu leyti- mjög
skemmtileg, en allt of tíma-
frek. Áhugi minn hefur allt-
af beinzt að hugmyndafræði
og heimspeki öðru fremur og
sérstaklega að manninum og
stöðu hans í tilverunni. Við
íslendingar eigum ómetanleg-
ar heimildir um forna hugs-
un og fornt mál mannsins, og
það ætti að vera okkur frum-
skylda, að túlka og skýra
þann arf.
— Er málið annað nú en
það var að fornu?
— Já. Það hefur mikið
breytzt. Það ,sem ég á við
með því, er ekki breyting
máls í venjulegri merkingu
orðsins frá „danskri tungu“ í
nútíðar íslenzku, heldur mál
goðsagnanna, sem mikið er af
í fornum ritum íslenzkum, en
nú er að mestu glatað.
— Hvað er mál goðsagnar?
— Goðsagnir byggjast yfir-
leitt á myndrænni framsetn-
ingu og fela í sér margvíslega
reynslu frumstæðra sam-
félaga, tjáningu hins æðsta og
merkasta, þess, sem vart verð-
ur sagt með orðum. Allt um
það fela allar raunverulegar
goðsagnir í sér mál sem er
unnt að túlka og er hver
mynd goðsagnarinnar hlaðin
orku ,ef svo mætti segja —
margskonar merkingu, eða
efri tónum hugtaka, sem eng-
inn skilur, nema sá, sem þekk
ir kerfi þeirra trúarbragða,
sem goðsögnin byggiit á. Mál
goðsagnarinnar er yfirleitt
nefnt táknmál. „Tákn“ er þá
notað um mynd sem felur í
sér merkingu handan og ofan
við það, sem venjulegur mað-
ur skilur með myndinni ef
honum er ekki kunnur hug-
arheimur táknmálsins.
— Er mikið af heiðnu
táknmáli í fornsögunum?
— Já, leifar þess sjást víða,
enda er ekki um það deilt, að
mikið af sagnaarfi fsiendinga
er aftan úr heiðni. Og þær
rannsóknir, sem ég hef
unnið að byggjast á ein-
faidri staðreynd: Sé arf-
ur íslendinga bundinn goð-
sögnum og séu þær goðsagn-
ir tengdar táknmáli eins og
goðsagnir annarra þjóða, þá
getum við ekki skilið þessar
bókmenntir til fulls, nema
okkur takizt að túlka tákn-
málið.
— Getur þú skýrt fyrir les
endum tákn í nútíma ís-
lenzku?
— Það má reyna. Tökum
„hamar og sigð“. Ef fornleifa-
fræðingur fyndi merkið „ham
ar og sigð“ eftir 2000 ár og
allar ritaðar heimildir væru
glataðar þá gæti hann sagt
sem svo ,að hann hefði fund-
ið merka heimild um smíðar
og kornskurð. Ef allar skýr-
ing á kommúnisma væru þá
týndar, gæti fornleifafræðing
urinn ekki , gert sér neina
grein fyrir eðli þess tákns —
hann gæti vart látið sig
dreyma um byltinguna í Sov-
étríkjunum eða hugsjónina
um stéttlaust þjóðfélag, sem
sósíalistar tengdu þessu tákni
á fyrri hluta 20. aldar. Hann
hefði m.ö.o. ekki skilið neitt
TRU
af því, sem máii skiptir í
sambandinu.
Eins er þetta með forn trú-
arbrögð. Menn hafa misjafn-
ar viðmiðanir og baksvið.
Þar sem viss hópur hefur
myndað sér fart kerfi hug-
mynda og viðmiðana. sem
annar hópur ekki þekkir, og
reynir að túlka hugsanir sín-
ar án skýringa — nær málið
ekki tilgangi sínum. Ekkert
mál skilst rétt nema báðir við
mælendur leggi sama skilning
í orðin og táknin. Meðan
heiðnin er óskýrð, táknmál
hennar ótúlkað, getum við
ekki sagt, að við skiljum hug-
tökin, enda þótt við vitum
hvað þau þýða samkvæmt
orðabókum nútímans. Það er
þess vegna, sem flestum fræði
mönnum þykir Eddukvæðin
myrkur kveðskapur. Þeir eiga
hreinlega ekki kvarðann,
þekkja ekki sjálfa viðmiðun
skáldsins. _
mm
Einar Pálsson í vinnustofu
sinni. Bækurnar t.v. eru um
kenningar hans og rann-
sóknir.
— Býr táknmál í trúar-
brögðum yfirleitt?
— Já. Öll mikil trúarbrögð
eru rituð táknum. Sjálf
Kristnin er gagnskotin mynd-
um og líkingum. Þetta kemur
ekki til af orðfæð, heldur
þeirri einföldu staðreynd, að
táknin'standa af sér storma
málbreytinga. Mannfræðing-
urinn Adamson Hoebel segir
t.d. vífilengjulaust, að hug-
myndir manrisins um „hið yf-
irnáttúrulega" séu alltaf tjáð-
ar með táknum. Hann hefur
m.ö.o. engan fyrirvara á þess-
ari skoðun sinni. Óhætt er að
segja ,að mín reynsla eftir
margra ára glímu við tákn-
mál heiðni, sé svipuð og
reynsia Hoebels. Manni opn-.
ast hreinlega nýr heimur —
viðmiðanir máls og hugtaka
verða gjörólíkar því, sem
maður á að venjast. Það má
ef til vill nefna þetta þriðju
víddina — maður finnur
smátt og smátt hvað byggt
er á raunverulegum táknum
og hvað er flatur prósi.
— Hvernig hefur þú unnið
að þessum ranmóknum?
— Ég hef reynt að bera
saman 'notkun tákna í okkar
eigin bókmenntum og í bók-
menntum annarra menningar
samfélaga. Þannig hef ég
reynt að komest að hinum
efri tónum hugtakanna.
— Hvað átt’ þú við með
„efri tonum“?
— Taktu einfaldan hlut
eins og græna litinn. Heim-
dallur gekk grænar brauvr í
árdaga. Hvaða brautir voru
þetta og hví voru þær græn-
ar? Ef þú spyrð Reykvíking
nútímans að því hvað græni
liturinn merki, þá mun hann
vafáldaust svara þér tii að
hann tákni, að leyfilegt sé að
ganga yfir akbraut. Græni lit-
urinn er þannig eitt gleggsta
dæmið um tákn á okkar dög-
um. Fornmaður, sem ekki
þekkti umferðarreglur, gæti
ekki haft hugmynd um þessa
merkingu græna litarins af
þeirri einföldu ástæðu, að
honum hefur aldrei verið
kennd hún. Náttúrufræðingur
mundi kannski segja að græni
liturinn táknaði chlorophyl,
og skólastjóri mundi kannski
segja að liturinn ætti við
tossa bekkjarins. Hver um sig
hefur sérstakan skilning á
græna litnum og til þess að
finna merkingu græna litar-
ins í hverju tilviki þurfum
við að þekkja sambandið.
Efri tónar hins græna hug-
taks eru þarna þrír — leyfi
til að halda áfram, vinnsla
vissra efna úr andrúmsloft-
inu og heimska eða vanþroski.
Græni liturinn býr þannig yf-
ir fjölda efri tóna, sem við
verðum að komast að, ef við
ætlum að reyna að túlka
hann.
— Þú hefur eytt í þetta
geysimiklum tíma?
— Já, ég vil ekki. ráðleggja
neinum að stunda slíkar rann-
sóknir, nema hann hafi all
rriiklu fleiri frístundir en nú-
tíma íslendingar yfirleitt.
— Þú hefur rannsakað
Njáls-sögu?
— Á vissan hátt. Ég hef
rannsakað flest þau atriði,
sem ætla má tengd táknmáli
goðsagna í Njálu.
— Hvers hefur þú orðið
vísari?
— Ég ætla að tala seinna
um Njálu, því að þar er geysi
lega langt mál og spennandi.
í fyrirlestrunum 8, sem ég
ætla að halda að þessu sinni,
legg ég eingöngu fram vissa
heimsmynd, sem komið hefur
í ljós við rannsókn táknmáls-
ins. Ég hef greint þessa mynd
í sundur í 60 þætti og set allt
efnið fram sem kenningu,
studda 60 vinnutilgátum.
Heimsmynd þessi er nokkurn
veginn örugglega tengd
Skjöldungum — ekki í
Hleiðru á Sjálandi, heldur
í Jelling á Jótlandi. Þetta er
megin atriði eins og á stend-
ur, vegna þess, að heimsmynd
in sýnir náin tengsl við hug-
myndafræði annarra menning
arsamfélaga fornaldar og
vegna þess að unnt er að
tímasetja hana af nokkurri ná
kvæmni. Margt í þessari
heimsmynd varpar ljósi á
gerð Njálssögu, enda verður
það ljóst af sögunni, að höf-
undur Njálu hefur þekkt
þessa heimsmynd Skjöldunga.
— Hve margir íslendingar
hafa kynnt sér táknmál?
— Ja, satt að segja er mér
ekki kunnugt um neinn ís-
lending, sem hefur lagt það
fyrir sig sérstaklega. Reikna
ég því með að ýmsir verði
mjög undrandi, þegar þeir sjá,
hvert táknmálið bendir.
— Þetta er þá eins og að
ráða tungumál, sem gleymt
hefur verið um aldir?
— Á vissan hátt má segja
það. Munurinn er aðeins sá
að hérlendis virðast fáir sem
engir hafa gert sér ljóst, að
í sumum merkustu verkun-
um væri nokkur sá hlutur,
sem ekki væri sæmilega vel
túlkaður.
— Þú sagðir í viðtalinú á
þriðjudaginn að þú álitir
táknmáli Kristni náskylt tákn
máli Ásatrúar?
— Já, það er rétt og er
áríðandi, að menn blandi því
ekki saman við inntak trúar-
innar. Táknmálið myndast á
mörg þúsund árum og miðast
við vissa heimsmynd. Ef ætl-
að er að svipuð rót sé undir
Ásatrú og arfsögnum Gyð-
inga, svo og Kristni, þá er
engin furða, þótt stuðlar hug-
arheimsins séu líkir. Og þar
sem ljóst er, að mikill hluti
þeirrar byggingar sem ég kýs
að nefna Heimsmynd Skjöld-
unga á sér hliðstæðu bæði í
Egyptalandi og Súmer — og,
þar sem Kristni er sögð á
máli því, sem menn skildu
sem nærst höfðu við þá menn
ingu, þá verður að telja þetta
mjög eðlilegt.
flgnar Þórðarson í Short
Stories International
NÚ í vetur kom út hjá Mufflin
Hougton í Boston all stórt safn
smásagna og bókarkafla frá
mörgum löndum heims og nefn-
ist smásagnasafnið Short Stories
International.
Meðal höfunda sem elga sögur
í bókinni eru t.d.: Isak Dinesen
frá Danmörku, Graham Greene
og V. S. Prittehett frá Bretlandi,
Alain Robbe, Grillet og J. P.
Sartre frá Frakklandi, Heinrich
Böll frá Þýzkalandi, A. Moravia
frá Ítalíu, Hemingway og margir
fleiri m.a. frá Sovétríkjunum,
Japan og Suður-Afríku.
Frá íslandi á Agnar Þórðar-
son þar sögukafla úr skáldsög-
unni „Ef sverð þitt er“.
Hverri sögu fylgir smá pistill
um höfuðatriðin í hverju verki
auk þess sem ritstjórinn E. W.
Jones varpar fram nokkrum
spurningum varðandi hverja
'sögu, sem geta vakið lesandann
til umhugsunar. Bókin er yfir
400 bls. í allstóru broti.
Agnar Þórðarson
- UTAN ÚR HEIMI
Framhald af bls. 14
stjórnmálasamband hefur verið
unlidritaður, annars vegar
Kína og hins vegar af Ítalíu og
Canada og munu samskiptin hefj
ast eftir nokkra mánuði. Kín-
verjum finnst því að viðræður
við Bandaríkin geti beðið betri
tíma. Bandaríkjamenn eru „fast-
ir“ í styrjöldinni í Viet-nam og
löngun þeirra til að sjá fyrir
endann á henni vex með hverj-
um degi. Vonir þeirra um að Kín
verjar yrðu fáanlegir til að ger
ast „milligöngumenn“ hafa því
brostið í bili.
Það myndi ekki koma svo mjög
á óvart þó að Kína tæki aftur
upp þráðinn við Bandaríkin
næsta vor að loknu þingi kín-
verskra kommúnista, en á því
þingi er búizt við að Mao Tse-
toung hafi í hyggju að fá sam-
þykktar breytingar á mönnum í
æðstu stöður. Ákvörðun hans,
að rjúfa viðra'ður nú, er miklu
líklegri að vera kænskubragð
heldur en algjör sambandsslit
við Bandaríkin. Stefna Kína í
samskipt'un við umheiminn er
herská á yfirborðinu en s-kynsam
leg undir niðri. Kína hefur ekki
brennt allar brýr að baki sér.
Sérfróðir menn telja að Nixon
megi búast við að heyra frá Kín
verjum aftur eftir svo sem 12—
15 mánuði. Bandaríkjaforseti get
ur þvi ekkert gert annað en beð
ið átekta. f samskiptum við Kín-
verja verður fyrst og fremst að
sýna þolinmæði. Ef til vill skeð-
ur eitthvað í Varsjá næsta ár.
Algort Paul Lentin.