Morgunblaðið - 15.11.1969, Page 17

MOBiGUNlBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 115. NÖVEMBER H9Ö9
17
z
3
burt þessa einkunin við söguna
í síðari útgáfunni. Saimt segir
hann í formálanum að það
hljóti að vera einhver misSkiln
ingur, þegair Barn náttúrunnax
er kölluð ástarsaga. „Má vera“,
segir hann, „að það sé eitthvert
strákapar í aaiglýsíngamemisku
til að laða fóllk að bókinni —
einisog þegar Eirífcur rauði
skírði jökulinn Grænland".
Ástarsaga? „Þetta eru róman-
tígfcar hugieiðingar uim pilt og
stúlfcu, eins og siðuæ var að
skrtilfa fyrir kynslóðina á undan
oklkur", segir Skáldið þegar ég
inni hanin eftir þessu. „betta er
ekki í neinum skilningi ástar-
saga, helduir unglingshugleið-
ingar uim ást, skrifað-ar atf sak-
lausuim og reynslulausum dreng
uppi í sveit. Ef við berum Barn
náttúrunnar saman við Viktoríu
Hamsunis er mlkiUl muniur á
þesisum tveimur ritverkum.
Viktoría er ástainsaga eins og
siður var að Skrifa þær í þá
daga Slkáldið katfar djúpt í til-
finningalítf persónanina og lýsir
þeim á dramatískan og áhrifa-
mjkinn hátt. En Hamisun var
ékfci einungis fullveðja maður,
þegar hann sikrifaða Viktoríu,
'heldnjr einnig fullveðja rithöf-
undur. Þegar ég skrifaði Biam
nátbúrunnar voru aðeinis liðin
tvö ár frá því ég var fenmdur".
Halldór kvaðst hafa nefnt
Viktoiríu „til þess einis að sýna
þann himinhrópandi mun sem
er á ástarsögu og að ýmsu leyti
geðslegum hugmyndum mín-
um, þegar ég var 16 áæa“.
Bn hvað uim ástarsögur nú á
dögum? Sfcáldið segir að ástax
sögur séu efclki iengur sfcrifaðar.
„Nú eru dbrdifaðar kynfærasög-
ur og klámbókmenntir", segir
hann. „Ég var mjög nærtri róm-
antíkinni þegar ég Skrifaði
Bam náttúrunnar, en það eru
menn eklki lengur".
Hann segist ekki gera ráð fyr
ir að æsikuifólk nú á dögum
salkmi bóka eins og Bams nátt-
úrunnar. Það sseki kraft sinn í
annað umhverfi, ailt annað upp
eldi og aðra heimsmynd. I
Barni náttúrunnar er „heil-
brigður hugsunarháttur", eins
og hann gerðist snemma á þess
ari öld. „Margt í þessum hugs-
unanhætti finnst æskunmi vafa-
laust heldur bamalegt flramlaig
til nútímialífs, og lílklega hlægi
legt. Það væri isairnt verðugt
verkefni alð kanna hvernig
æskufólki nú á dögum geðjast
að Barni náttúrunnar — raun-
ar merkilegt rannisóknarefni að
að fá úr því slkorið hvoæt því
þýki sá boðskapuir athyglisverð
ur að leita guðs í náttúrunni og
vinnunni og hvort það hatfnar
þeim siðferðil'egu undirstöðum
siem ganga í berhögg við þessar
skoðanir".
Halldóri Laxness var innrætt
ur hugsunairhátturinn í Barni
náttúrunnar í því umhverf.
sem hann ólst upp í, en þessi
aflstaða var aldrei prédiikuð yf-
ir honum. „Faðir minn var lúth
ersfcur og hélt sig við það, en
móðir min áhugalítisl um trú-
mál, þótt hún væri trúuð
kona“.
Ég spurði hvað hann ætti við
mieð oriðuimum „ihélllt isiig við það“.
„Hann fór elklki út atf líniu lúth-
ersíkis rétttrúnaðar, þótt hann
kynnti sér bækur og skoðanir,
sem gengu í aðra átt. Hann
lét alltaf lesa húslestra. Og þeg
ar hann var veikur af lungna-
bólgu eða einhverjum öðrum
fcvilla, las HaOldóra gamla Álfls-
dóttir. Mór leiddust þesis'ir lestr
ar, fór oft út þegar lesið var.
En ég ihafði mína barnatrú, þótt
ég losaði mig fljótlega við
kreddur og þröngsýni Helga-
kvers“.
En kristindómurinn var sá
grundvöllur sam á þurfti að
byggja. Jaifnvel Hulda Stefáns-
dóttir, „fegursta stúlkan í ver-
öldinni! Ástin mín! Lífið mitt!
Þú sam hefur gert kvenlhatar-
ann í mór að heitasta eiskhuga!
Þú sem heflur töfrað mig og
brifið!“ — hún ökildi þennan
boðsikap að lökum. Jaflnvel hún
sem hafði neitað „að trúlofast"
og undirgangast aðra siði
venjulegs fóiks, því að „siðir
eru e/kki annað en hnapphelda
sem ræflar og heimisfcingjar
hefta sig með“ — jatfnvel hún
slkildi þetta að loikum. Og hún,
þetta villta náttúrubarn, sem
ætlaði að selja sálu sína fyrir
nautnir og utanllandsferðir með
Ara, kaupmangara og braskara,
gerir málið upp við sig og á-
kveður að flytjast með Rand-
ver þangað sem bæir klúlka ut-
an í stórum væng þeiss vernd-
ara sem heitir guð og ísland.
Þannig verður hver niður-
staðan eða þversumman á fæt-
ur annarri á vegi okikar í Bami
náttúruninar.
—x—x—
Halldór Laxneas kvartar nú
undan því í formála að Barn
náttúrunnar haifi birzt á prenti
án þess hann hafi séð prófark-
ir, suimu jafnvel veirið breytt.
Reyndar hafi hann verið búinn
að missa áhugann á verkinu,
áður en það fcoim út, faðir hans
nýlátinn þá um sumarið og
hann stofckinn úr landi. Auk
þess átti pilturinn nýtt verk í
smíðum. En þetta áhugaleysi
varpar nolklkru ljósi á rithötf-
undarfleril Halldóris Laxness.
Hann hetfur efcki veirið við eina
fjöl feflldur. Og aldrei fest sig
í gildru neinnar séristafcrar
steifnu eða tízfculfyirirbrigðis,
svo að hann gæti eklki losnað
aftur, þegar honum sýndist.
Hamin hefur að vísu verið alæta
á kerfi og skoðanir, en aldrei
bundimn á klafa neinnar list-
stefnu eða fjötralður við neinn
hratfnalkrók.
I formiálanum segir hann að
orðið fardagaflan hatfi fcomið
fyrir hjá sér, en í prótföirk ver-
ið breytt í ferðalagaiflan. Far-
dagaifllan var gamalt orð og
gróið í munni þess fólks sem
hann kynntiist í æsfcu og sér
hver heilvita maður, hvílákur
munur er á þessum tveimur
orðum — alllir auðvitað nema
prófarlkalesarinn og ráðgjafar
hans. Nú hefux orðið komizt
inn í söguna á réttum stað fyr-
ir tilverknað Ragmasi-s í Smára.
í samtali sem ég átti við Hall
dór Laxness í útvairp fyrir
nokfcrum árum segist hann ekki
sdzt hafa numið íslenzka tungu
atf vörum ömmu sinnar, Guð-
nýjar Klængsdóttur, — „hún
hugsaði mjög mikið um mig frá
því ég var bam í reitfum“. Hún
varð 92 ára gamul og lézt efcfci
fyrr en 1924, þegar hún haíði
heimt dnenginn sinn úr útlegð.
„Hún var fædd 1832 og var
átjándualdair kona vegna þess
að fólkið sem ól hana upp var
átjándualdar fólk. Hún haíðU
milkið af minningum þjóðarinn
ar frá öldinni á undan í sáillarlífi
sínu“. Og hún haflði sterkt, gott
og nofckiuð fornyrt tungutak.
En það áttu fleiri. „Allt þetta
gamla fólk átti sterkt tungutak,
þótt það væri að öðru leyti
hvorlkí slkáld né gátfumenn. Það
talaði skært og skínandi fagurt
mál. Á því var hvoirki blettur
né hruklka. Að Laxnesii kom
fólk úr öllum landahornum.
Það lagði á borð með sér sitt
sérstalka mál. Það haflði ólíkan
talanda og mjög ólikt orðavaL
En ég tófc sneimima eftir mál-
fari þess og hafði gaman atf að
hatfa það eftir. Tungutafc þessa
fólks festist í minni mér. Hall
dóra gamla Álfsdóttir sagði mér
líka ákaflega mlkið af sögum
og ævintýrum, gömlum og ein-
kennilegum, hún var ættuð flrá
Bár, ég helld í Hreppum. Hún
sagði mér söguna atf Slkyrpoka-
lat. Ég hef aldrei hitt svo lærð-
an mann, að hann hatfi getað
tfrætt miiig á því, hvaðan sú
saga er upprunin".
Halldór Laxness hatfði geng-
ið í háslkóla þessa fólbs, þegar
hann slkritfaði Barn náttúrunn-
ar, þess sér stað í bólkinni. Nátt-
úrubar'niið frá Hólum er meira
að segja efclki óllkt sumum stall
systrum sínum í fornum sö'gum
íslenzlkum, og má þar til nietfna
Hallgerði langbrók. — Einiar
bóndaisonur sem fyrst verður
ástfanginn af Huldu fremur
sjálfsmorð. Randver fer í hund-
ana meöan Hulda gengur til
fOE:
ásta við Ara, og loks fer Ari
sér og það á engan venjulegan
hátt, „Ari sat þar í stóli, dauð-
ut, með kníf í hjarta, annað
augað útá kiinn, hitt sært“. í
lífi Huldu er hanmsögulegt stef
eins og við kynnumst því meff
hvað hrikalegustum hætti í ís-
lendinga sögum.
En svo er annað.
„Die Sonne war noch nicht
aufgeganigen —“ segir í upphafi
eiinnar frægustu sögu þýzfcra
bókmiennta, L’Arabbíata eftir
Paul Heyse. Heyse dkrifaði sög
ur frá Ítalíu og Alpafjöllum, en
þeklktust er L’Arabbíata, sem
meirfcir: sú villta. Ég innti sfcáld
ið eftíir, hvort Hulda ættá sér
ekki fyrinmynd í L’Arabbíata.
Það var eins og eitthvað valkn-
alði í honum, eins og minningin
kæmi til hams og hann hatfði
gaman atf að rifja upp þessa
sögu. „Ég varð fyrir mjög
sterkum áhrifum frá L’Arabbí-
ata“, sagði hainn, „og ég geymdi
áhriflin flrá henni í mörig ár, þau
'komu meira að segja tfram í
Sölku Völku.
L’Artabbíata var í kennslubók
Jóns Ófeigssonar, sem var fram
úrákairandi góð kennslubók í
þýzku hainda ungum ákáildum.
Hann valdi í þessa keninslubók
sína gullvæga hluti, sem maður
igl'eymir alldriei, t.d. Die Grenad
iere eftir Heine, og Der Hands-
ohuh, eð>a HanZkinn etftir Schill
er. Það er ótrúlegt hvað svona
fcennslubók getur hatft sterk á-
hrlf á hrifnsemt sfcáldageð í
æsku. Kennslubók Jóns Óféigs-
Sonar opnaðii mamni hinar og
þessar dyr inn í það bezta í
þýzkuim böfcmenntuim. Þegax ég
kom til Þýzlkalands, fór ég að
lesa sögur Heyses eins og margt
annað í þýzfcum bóifcmienntum,
en fann afckert sem komst í
'hálflkvist við L’Arabbíata. Hún
er óvenju vel skritfuð og töfr-
andi smásaga. Og óhikað tek
ég svo sterkt til orða að segja
að hún sé frábært list'averk“.
Þegar Halldór Laxness skrif-
aði Barn náttúrunnar var hann
einnig þauilkunnugur samtíma
bókmenntum Norðurlanda,
enda eru á víð og dreif í sög-
unni skamdinavísk áhiritf. „Á
þessu áihrifasvæði, sam ég þá
var farinn að nálgast, voru
sJkáld eins og I. P. Jacobsen sem
að vísu var raunsæisslkáld, en
ljóðrænn realisti, Obsttftelder
sem ég hafði einnig. lesið og
áreiðainlega hægt að finna ein-
hver áhrif frá honiuim í sögunni,
Hamsun — Pan og Viktoría; en
þó efcki Gróður jarðar, því að
hún ’koim efcki út fyirr en 1918,
eða um það leyti sem ég var að
semja Barn náttúrunnar".
í sfcáldsögu Hafllldórs má
fiirma hér og hvar tilraunir til
að Mkja efltir stíl Hamsuns. Þó
er engan veginn hægt að segja
að Barn náttúrunnar sé stæling
á honum. En Haimisun átti eftir
að hafa afdrifarík áhritf á rit-
höfundasrtferil Halldórs. Sjálif-
stætt fólk er jatfnvel skritfað
„■stern mótmæli gegn sveitaróm-
antíkimini . . . Og þegar ég las
Gróður jarðar famnist mér spurn
ing bókarinnar röng og svar-
ilð einnig rangt . . . þó að verfcið
sé á miairigain hátt mijög merki-
legt . . . og að rnörgu leyti
ágætt“, svo að aftur sé lausflega
vitnað í fyrrnefnt útvarpssiam-
tal oifckar. Og í ritdómi í Morg-
unblaðinu haustið 1921 segir
hamn að áhrifl Hamsums á hamm
hafi verið miðuir holl: „Mér
fannst ég hatfa staðið mig að
því að vera í vondum félaigs-
sfcap". Þessi orð eru vafalaust
sprottin af því elfcki siízt að með
auknum þroska hefur slkáldið
fenigið löngun til — að vera
hann sjáltfur. Um það þurfti
m.a. að heyja baráttu við Ham-
sun!
Þá teluir Halldór að hainn hatfi
efcki sízt orðið fyrir áhrifum
flrá ver'kuim Björnstjermes Bjöm
sons, t.d. Á Guðesvegum, —
„sem ég las í þýðiinigu Bjarna
frá Vogi með afskaplega mikillli
aðdáun — og haflði sú bók efcki
minni áhrif á mig en bækur
Hamsums". Loks höflðu íslenzk
rit áhrilf á Barn náttúrunnar
eins og ymt er að hér á undan.
Hulda þylur álfasögur og ævin-
týr, enda er hún sjállf álifabarn
í aðra rcndina — „álfaminnin
í Barni náttúrunnar eru senni-
lega komin úr Nýársnóttinni
eftir Indriða Einarsson, sem ég
hafði séð“.
—x—x—
En — aðalatriðið var að losa
sig við isfcáldsöguna, flýta sér út
í heiim, leilka á nauman tíma.
„Ég hélt að ég mundi deyja, áð
ur en ég yrði seytján áia, og
varð þar af leiðandi að fllýta
mér með hitt og annað“, segir
Halldór enn í útvarp9samtalinu.
Samt er bókin ekki flausturs-
lega gerið eða af hroðvirkni sem
er versti löstur slkritfandi
manna. Auk þess þurfti
Skáldið að flýta sér að
bæta miannfélagið, því að til
þess stóð hugur hanis mest,
Framhald á bls. 18