Morgunblaðið - 07.10.1970, Blaðsíða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 7. OKTÓBER 1970
Góðir gestir frá
Skotlandi
Tvær óperur Benjamins Britten
fluttar í Þjóðleikhúsinu
Chatherbie Wilson og; Timothy Oldham í hlutverkum sínum í
„The Turn of the Screw“.
skyldi birtur söigiuiþráðiur þeæ-
FRÓÐLEGT væri að vita, hve
margar þær eru óperurnar, sem
samdar hafa verið frá því að
Claudio Monteverdi var og hét
á fyrra helmingi 17. aldar. Vafa-
laust skipta þær mörgum þús-
undum, ef til vill tugum þús-
unda, og miklum tíma, hugviti
og orku hefur verið til þeirra
varið. Fátt erfiði hefur þó bor-
ið óvissarii árangur. Mörg þessi
verk hafa aldrei heyrzt opinber-
lega, önnur í nokkur skipti, síð-
an var ævi þeirra öll. Aðeins
sárfáar óperur, kannski 50—60,
eru fluttar að staðaldri í óperu-
húsum henms, hinar sömu í sí-
fellu, langflestar af uppskeru 19.
aldar. Eldri verk eru að sönnu
grafin úr gleymsku öðru hverju,
og víst kemur það líka fyrir, að
nýrri verk sjái um skeið dagsins
ljós á leiksviðinu. En viðburður
er, að slíkir „aðskotahlutir" nái
þar fótfestu til frambúðar eða
teljandi útbreiðslu.
Fyrir þessu eru að sjálfsögðu
eðlilegar eða að minnsta kosti
skiljanlegar ástæður. Mörg nú-
tímaverk eru erfið viðfangs,
bæði fyrir flytjendur og áheyr-
endur, en að minnsta kosti hinir
síðarnefndu íhaldssamir að eðl-
isfari og lítt nýjungagjarnir,
vilja heizt láta segja sér aftur
söguna þá í gær. Óperuhús eru
ttltölulega fá og mjög misvel
fjáð, en sviðsetning nýrrar
óperu mikið fyrirtæki og afar
dýrt. Áhættan er því mikil, en
vinmingsvon lít'il, nema verkið
fimni þegar í stað mikinn hljóm-
grunn meðal almennings. Þeir,
sem kynnu að vilja stuðla að
framgangi nýrrar óperu — og
sama gildir raunar um m'ikið af
nýrri tónlist — þyrftu því að
haf a sex skilningarvit, mikið
áræði og helzt traustan fjárhags
legan bakgrunn. Það er því mið-
ur sjaldgæft, að þetta fari allt
saman.
Enska tónskáldið Benjamin
Britten (fæddur 1913) er einn
þeirra fáu núlifandi óperuhöf-
unda, sem hafa sigrað það
tregðulögmál, sem hér er við að
etja. Þegar fyrsta ópera hans,
Peter Grimes, kom fram 1945,
vakti hún "þegar heimsathygli,
vafalaust meiri en nokkurt sam-
bærilegt verk síðan fyrir fyrri
heimsstyrjöldina. Innan fárra
ára hafði hún verið sviðsett í
öllum helztu óperuhúsum ver-
aldar, fyrsta enska óperan, sem
slíkur heiður hlotnaðist, og á
svipstundu var höfundurinn
heimsfrægur maður. Öllum kom
saman um, að hann hefði með
þessu eina verki endurreist
enska óperu, sem sumiir töldu
raunar varla til, og hafði alls
ekki borið sitt barr, síðan Pur-
cell leið, nákvæmlega hálfri
þriðju öld fyrr. Britten hafði
bætt Bnglandi á landabréf þessa
listforms.
Síðan hefur hann látið skammt
stórra högga á milli, og eru
óperur hans nú ekki færri en
tíu talsins, að barnaóperum með-
töldum, auk fjölda tónverka í
öðrum formum. Ekki er því að
leyna, að sumir telja Peter
Grimes enn merkasta verk tón-
skáldains, en ekki verður dómur
lagður á það hér. Hvað sem um
það er, hafa síðari óperur Britt-
ens farið víða, í kjölfar hinnar
fyrstu, og mun hann án alls efa
vera frægasti óperuhöfundur,
sem nú er uppi.
Honum hefur því reynzt furðu
greið sú leið, sem flestum öðr-
um — sumum ef til vill meiri og
stórbrotnari tónskáldum — hef-
ur reynzt torfær eða ófær með
öllu. Það má vafalaust þakka
fyrst og fremst næmu skyni
hans á Íeikhúsgildi tónlistar, sér-
stakan áhrifamátt hennar í
bjarma sviðsljósanna. Það hefur
og auðveldað honum sambandið
við hinn almenna hlustanda, að
hann er enginn byltingarmaður
í tónlist sinni, styðst ósmeykur
við eldri hefðir, en á þó persónu-
legan tón og nægar byrgðir ný-
legra tæknibragða til að gefa
verkum sínum ferskan svip, þótt
áhrifameðulin séu oft einföld og
stundum næsta hversdagsleg, að
minnsta kosti á ytra borði.
Aðdáun á Britten og verkum
hans hefur ekki verið óblandin.
Honum hefur verið borið á brýn,
að hann væri „úrkynjaður“
ófrumlegur og smekkurinn
skeikull. Ef til vill má færa ein-
hver rök fyrir öllu þessu, en
hvort mundu ekki þeir, sem
þessa dóma hafa fellt, hafa vilj-
að leggja á sig nokkra „úrkynj-
un“ og jafnvel fórna einhverju
af frumleika sínum og óskeikul-
Benjamin Britten
um smekk, til þess að hljóta bá
áheyrn, sem Britten hefur not-
ið? Áhrif úr ýmsum áttum mun
mega finna í verkum hans, en
þau eru samhæfð með svo meist-
aralegum hætti og inngreypt í
hans eiginn stíl, að þar á finnist
naumast blettur né hrukka.
Það hefur enn verið sagt, að
„sköpunargáfa Brittens nærist á
orðum“, og víst er um það, að
frægustu verk hans eru óperurn-
ar, sönglögin og önnur þau verk,
sem við texta eru samin. Hér
virðist hann njóta sín bezt, orð
og tónar renna saman í órjúf-
andi heild, undiirstrika og upp-
hefja hvort annað og ná til sam-
ans — ekki sízt í sviðsljósunum
— dýpri og sterkari áhrifum en
í hvoru um sig virðast búa.
Hann á marga strengi á hörpu
sinnli, suma ljúfa og þýða, aðra
hressilega eða með kímilegum
blæ, enn aðra dramatíska og ör-
lögþrungna. Þetta er einn höf-
uðsityrkur hans í óperunum.
Með þessum litaforða málar
hann síbreytilegar myndir af per
sónum sínium, gæðir þær lífi,
gefur þeim músíkalskan per-
sónuleika, ef svo má segja, oft
stórum mannlegri en tíðast er í
óperum, og þá um leið samsett-
ari og áhugaverðari, en ef til
torskildari, ef grunnt er skoð-
að. Hér á hljómsveitin og með-
ferð hennar mikinn hlut að máli,
bæði í undirleiknum og milli-
spilum, sem eru veigamikili þátt
ur í mörgum óperum Brittens.
Hlj ómsvöitarnotkun hans er sér-
kennileg og litrík og bregður oft
skæru og stundum óvæntu ljósi
á persónur og atvik.
Árið 1945 er mikið merkisár í
sögu brezkrar óperu, og hefur
Þorsteinn Hannesson söngvari
gert því ágæt eki'l í grein í Morg-
unblaðinu nýlega. Frá þeim
degi, þegar Benjamin Britten
birtist skyndilega alskapaður í
hópi fremstu óperuskálda heims-
ins og endurreisti enska óperu
,,með einu pennastriki“, ef þamn-
ig má taka til orða um annað
eins stórvirki og Peter Grimes,
hefur þetta listform blómstrað
þar í landi, önnur tónskáld hafa
fetað í fótspor hans, áhugi al-
mennings vaknað, óperuflokkar
risið upp, eflzt og dafnað, svo
að þeir standast nú allan sarn-
anburð við það, sem bezt gerist
annars staðar. Einn þeirra er
Skozka óperain, sem undanfarna
daga hefur auðgað íslenzkt tón-
listar- og leikhúslíf með sýning-
um á tveimur verkum hins
ókrýnda konungs óperunnar á
Bretiandseyjum, Bemjamins
Brittens.
Þær tvær óperur, sem hér um
ræðir, eru Albert Herring (fyrst
sýnd 1947) og The Tum of the
Screw (fyrst sýnd 1954). Hin
fyrr nefnda hefur ekki verið tal-
in meðal merkustu verka tón-
skáldsins og er óneitanlega
nokkuð ójöfn að gæðum. Þetta
er einia gamanópera Brittens (að
barnaóperunum slepptum), og
gamanið er ósvikið, en stundum
kaniniski heldur léttkeypt. — Hin
síðar nefnda er af allt öðrum
toga spunnin og miklu merkari,
bæði sem leiksviðs- og tónverk.
Tilbrigðaformið, sem hér er beitt
af mikilli snilld, mun vera eins-
dæmi í óperu, og verkið allt er
svo þéttriðið og hnlitmiðað, að
það heldur huganum föngnum
frá byrjun til enda. Leikstjóri í
báðum verkunum var Anthony
Besch og hljómsveitarstjóri
Roderick Brydon, og leystu báð-
ir verkefni sín af hendi með slík-
um ágætum, að lærdómsríkt var
að heyra og sjá.
Hér eru ebki tök á að telja
upp eiinistaka þáitttakenidiur í
hvorri sýnimgu. Bf til vill eru
eklki miargar stórar stjöænur með
aá þeirria — gúði sé lof, liggur
mér við að sagjia — ein floktour-
iirnn er þeim mun be>tur saim-
hæfður, sýininigaimiar þedm mun
hedlsiteyptari og listrænini. Þetta
Skozka óperan, sem hér dvald
ist í nokkra daga, hefur vakið
verðskuldaða athygli og lof
þeirra, er heyrðu og sáu. Hér
var um sérstakan og merk
an menningarviðburð að ræða,
sem lengi mun i minnum hafður.
Að vísu er ekki ætlunin að gera
óperuna að umtalsefni hér, þó
vissulega væri ástæða til, held
ur minnast á sérstæðan og á
mæigjuleigiam konstert, er baldinm
var í Austurbæjarbíói s.l. laug
ardag á vegum Tónlistarfélags
ins. Þar komu fram tvær söng
konur úr fyrrnefndum óperu
flokki, þær Patricia Clark sópr
an og Johanna Peters alt, og
sungu tvísöngva eftir ýmsa höf
unda. Áhugaverðast var að
heyra þær flytja lítt þekkt verk
eftir Monteverdi, Purchell og
Handel með viðeigandi sembai
undirleik. Söngur þeirra var svo
vel samæfður, fágaður og kúltí
veraður að með fádæmum var,
enda dyggilega studdar af ágæt
um undirleikara, sem lék af hlé
drægni, en festu og öryggi. Svo
klaufalega vildi til, að hans var
hvergi getið í efnisskránni, og
ekki var hann heldur kynntur
á tónleikunum. En hvert svo
sem nafn hans er, lék hann af
prýði hvort sem var á sembaló
ið eða flygilinn. Þetta var „mús
isering“ af fyrstu gráðu, og hafi
þau þökk fyrir komuna.
Síðustu tveir áratugir hafa
orðið einhverjir þeir róstusöm-
ustu á sviði lista sem um getur
er siaigt meB það í hiuigia, að
„stjörnudýrltouniin“, ásiaimit bætt-
uim samgönigiuim ag þar af leið-
aindi breyttuim sta.rfsháttuim, er á
síðusbu tíimum að stofna listræmu
starfi sumra himnia beztu óperu-
húsia í bráðam voða. „Stjömurn-
ar“ toomia óg fara, eru viJtou hér
ag hálfain mánuð þar, æfinigar
eru aldrei haldiniar, oig þeigar til
sýninigar kemiur, geisast þessiar
höfuðsitoepmur hver gagn annarri,
en allar saimeiiginlega geign
stjórmanidamum, höfunidinium og
verkiniu, s©m þæ-r eigia að flytja
og á allit undir samlhiuig þeirra
og s'amstillinigu. Magi góðir vætt
ir sem lenigist forða Skoztou óper-
uruni frá sttífcri niðurlæiginigiu!
Soirglegt var að sjá hálfsetna
batoki eða illa það á frumisýnimgu
þeirrar óperiunmiar, sem stórum
meiri femgur var að, oig atlhyg’li
hlaiut þatð a@ vetojia, að erngir af
fyrirmiönnium sjálfis Þjóiðleik-
hússins voru þar sýnileigir. Galli
var það á etfnisskráininii, að ekki
í langri sögu mannkyns.
Glöggir menn hafa leitazt við
að skýra þessi ósköp, og benda
á rótleysi eftirstríðsáranna,
skuggann af sprengjunni í Hiro
sima, yfirvofandi ógnir og skelf
ingar, mengun og gereyðingu.
Ungir reiðir menn geystust fram
og gerðu uppreisn gegn eldri
hugmyndum um listir. Menn
urðu að breyta eða a.m.k. end
urskoða afstöðu sína til hug
taka eins og fegurðar og forms,
ef þeir ætluðu að fylgjast með.
Frelsi var lausnarorðið. Frelsi
til að tjá sig á hvern þann hátt
sem hverjum sýndist. Alls konar
ismar og stefnur komu fram, og
upphófst nú æðisgengið kapp
hlaup um frumleika. Það verk
þótti ekki mikils virði sem bar
keim af öðru. Far vel fornu
dyggðir — nýtt skal það verða.
Tónlistin fór ekki varhluta af
þessu fremur en annað. Elektron
ikin kom fram. Farið var að
reyna að laða fram úr gömlum
hljóðfærum ný hljóð. Nú var
spilað á „undirbúið" píanó, fiðlu
kassinn barinn og bankaður. Öll
um viðteknum og hefðbundnum
reglum var kastað fyrir borð.
Sá, sem varð fyrir því að semja
sönghæfa laglínu, var álitinn
sem fúaspýta I aldingarði. Sum
ar af þessum frumleikatilraun
um gengu út í hreinar öfgar. En
hvað hófst svo upp úr öllu óða
gotinu? Algjör ringulreið og
upplausn eða hvað? Langt frá
þvi, sumar af þessum nýjunga
tilraunum virðast ætla að bera
arar óperu, siem mumdi hafa
fcomið möi-gum vel, þótt fram-
burðiur flestra sömgviararnna væri
rauniar frábærlega skýr. Og það
hefði eikki siatoað að geba þess,
að ve-rkið er bygigt á söigu eftir
Heinry Jamies, siem mörtgium er að
góðu kuinmiur af sijónivarpsmynd-
imni „Mynd af kaniu“ (Poirtrait of
a Lady), aem ísilenzkia sjónvarp-
ið befur nýloikið að flytja og
-gerð er eftir amnarri sikáldsögu
hanis. Hver veiit, nema það hefði
hresist eittbvað upp á aðsóikmimia?
Þessi heiimsókn Stoozku óper-
unnar var hdið miasta fagniaðar-
efnd. Þjóðledikhúsið á þakikir
skildiar fyrir að hafa veiitt við-
tötou þesisium góðu giestuim, þedr
aðrir, siem að hieáimsókmimni
kuninia áð hafa sitaðið, fyrir siína
hliuitdeild, em fynsit og fremst
gesitirnir sjálfir fyrir komumia.
Meigi Slkozku ópeirummii vel farm-
ríkulegan ávöxt. Ef til vill veð
ur undirritaður villu og reyk þeg
ar þeirri skoðun er haldið fram,
að nú sé í vændum einhvers kon
ar úrvinnslutímabil, þar sem spil
in verða stokkuð upp og þær
fersku hugmyndir nýttar og þró
aðar, sem skotið hafa upp koli
inum á undanförnum árum. Ef til
vill er hér aðeins um að ræða
hugarfarsbreytingu og endur
mat hins almenna áheyranda.
Fleiri og fleiri meðtaka þá stað
reynd að aðskiljanlegir ,effektar‘
geta allt eins verið formgjafar
ekki síður en t.d. laglína, eða
ákveðinn hljómagangur, og tví-
undin verkar ekki ómstríð, ef
hún heyrist nóg og oft. Áður
nefnd úrvinnslueinkenni virðast
mér augljós í strengjakvartetti
Leifs Þórarinssonar, sem kenn
arar Tónlistarskólans fluttu á
tónleikum Musica nova í Nor
ræna húsinu s.l. sunnudag.
Verk þetta kemur mér fyrir
sjónir (eyru) sem heiðarleg vel
unnin tónsmíði, með allt að því
ljóðrænu yfirbragði, krydduð
hörðum innskotum. „Trixin" (t.
d. igliisisisundo oig ýmiiisis komar gæl-
ur við strengina) sem hér var
mjög í hóf stillt, kornu ekki eins
og skrattinn úr sauðaleggnum
og virkuðu ekki sem afkáraskap
ur, heldur sem eðlilegur og sjálf
sagður hluti verksins. Svipaða
sögu mætti einnig segja um
kvartett Þorkels Sigurbjörns
sonar, þó þessi tvö verk séu um
margt mjög ólík. Það vakti at
Framhald á bls 34
aist.
Jón Þórarinsson.
Tvennir tónleikar