Morgunblaðið - 18.02.1971, Síða 18

18
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 18. FEBRÚAR 1971
Árni G. Eylands:
Árinni kennir
illur ræðari
Sáðslétta - Tímótei
Varla er minnzt svo á kal,
grasbrest og aðra óáran í bú-
skap bænda, að ekki sé klykkt
út með því að kalla á auknar
rannsóknir á sviði túnræktar-
innar og nauðsyn þess að finna
og framleiða stofna af túngrös-
um og öðrum fóðurjurtum, sem
þola betur harðæri og áföll.
Ekki skal úr þessum áköllum
dregið, en þó er þar margt með
þeim hætti að fleire ber að at-
huga í því sambandi. Rannsókn-
irnar og framleiðsla harðgerari
fóðurjurta er langt léreft að
bleikja og þarf raunar ekki um
það að efast að allvel er að
þessum málum unnið, þótt hægt
virðist miða. En hitt er hörmu-
legt, þegar óskir og vonir um
skjótan ■ árangur eru notaðar
sem værðarvoðir til að hvílast
við — þangað til úr rætist, og
jafnframt því er vanrækt að
gera það, sem hægt er að gera
og jafnvel auðvelt að gera, til
úrbóta gegn kali og töðubresti,
og það án allra rannsókna, ef
menn aðeins vilja nota sér þá
reynsiu og þekkingu sem fyrir
hendi er, og fara að lögum við
náttúru landsins, en á því vill
verða mikill misbrestur að svo
sé gert. Yfirleitt gera menn sér
langt of litla grein fyrir því, að
það er ekki minna um vert,
hvernig er að þeim gróðri búið
sem upp af góðu og gjaldlegu
grasfræi vex, heldur en hitt
hvort grasfræið er af ofurlítið
meira eða minna hc.rðgerum
stofni, sem oft getur verið erfitt
að skilgreina.
— ★ —
Allt frá því fyrst var farið
að rækta sáðsléttur eða sáðtún
hér á landi hefir val og útveg-
un grasfræs verið nokkurt
vandamál. Ávallt hefir verið til
þess seiizt að kaupa og nota
fræ af norrænum uppruna. Á
striðsárunum fóru þau inn-
kaup auðvitað mjög úr skorðum.
Venjulega hafa bændur fengið
fræið í hendur biandað sem
grasfræblöndur, nokkuð mis-
munandi að samsetningu, en
sjaldan keypt fræ óblandað,
einstakar tegundir.
Ef litið er til þess hvernig
grasfræblöndur þær sem bænd-
um hafa verið seldar hafa ver-
ið settar saman kemur í ljós, að
tvær tegundir fræs hafa löng-
um verið mest áberandi í
blöndunum: Vallarfoxgras eða
Tímótei eins og það kallast víð-
ast um lönd (Phleum pratensis)
og Háliðagras (Alopecurus prat
ensis). Hið fyrr nefnda er, svo
sem kunnugt er, ágætt fóður-
gras og ræktað víða um heim.
Þannig er það mest ræktaða
grasið á sáðtúnum um öll
Norðurlönd og miklu víðar. Það
er ekki snemmsprottið og þarf
nokkuð langan sprettutima til
að ná fullum þroska.
Fræ af Tímótei er auðfengið,
þar eð tegundin er ræktuð til
fræs víðs vegar um Norðurlönd,
og fræið er fremur ódýrt saman-
borið við aðrar tegundir gras-
fræs.
Háliðagrasið er aftur á móti
lítið ræktað á Norðurlöndum,
nema helzt í Finnlandi, og
Finniand mun vera eina landið
hér í álfu þar sem framleitt er
fræ af Háliðagrasi. Þó mun sú
framleiðsla hafa dregizt saman
hin síðari ár. Helzt fæst nú fræ
af Háliðagrasi frá Bandaríkjun-
um, fjallahéruðum i ríkinu
Oregon. Fræið er æði dýrt, og
þó í reyndinni enn dýrara en
verð bendir til, þar eð gróður-
magn fræsins er alia jafna
minna en æskilegt væri og fræ-
ið oft miður hreint.
Háliðagrasið er mjög snemm-
sprottið gras og allgóð fóður-
jurt, ef það er slegið snemma,
en jafnast þó ekki á við Timótei.
Þessar tvær tegundir virðast
því ekki eiga góða samleið í
fræblöndu, önnur tegundin sein
vaxin, hin snemmvaxin. En samt
er þetta ekki eins fjarstætt
og ætla mætti. Timóteið vill
hverfa úr sléttunum eftir 5-6
ár jafnvel þótt vel sé að því
búið, hvað þá þegar afleitiega
er við það gert, eins og algeng-
ast er hér á landi, en þá heldur
Háliðagrasið áfram að þrífast
upp á sitt bezta. Það gerir hins
vegar oftast fremur lítið úr sér
á fyrsta og öðru ári en sækir
sig úr því. Háliðagras þrífst í
túnum í áratugi, jafnvel í 40-50
ár, og getur sem gamall gróður
verið vaxtarmikið og harðgert.
— ★ —
Ef við lítum á grasfræblöndur
sem mest voru notaðar á árun-
um 1920-1940 og jafnvel lengur,
voru að jafnaði allt að 40% af
Tímóteii í blöndunni og um
20-30% af Háliðagrasi, þótt oft
væri þetta nokkuð á reiki. Hinn
hái hundraðshluti af Tímóteii
mótaðist vitanlega nokkuð af
því að Tímóteifræið var ódýr-
ast, en gaf góða sprettu fyrstu
árin, unz annar gróður tók við
í sáðsléttunni, oft að verulegu
leyti hinn innlendi gróður.
En eitt er tegund fræs annað
stofn og uppruni. Tilraunabúin,
sem stunda tilraunir i jarðrækt,
hafa lengi reynt mismunandi
stofna af Tímóteifræi. Reynsla
er fyrir löngu fengin af því að
fræ frá Norður-Noregi, Norður-
Svíþjóð og frá Finnlandi, og af
stofnum sem þar eru ræktaðir,
gefast bezt, bæði til sprettu og
varanleika í túninu. Það voru
þvi eigi litil tíðindi, að kalárun-
um 1950-1952 afstöðnum, áð
fram var kominm í Norður-
Noregi nýr stofn af Tímóteii,
svokallað Engmó-Tíniótei, er
talinn var gefa stórum betri raun
heldur en þeir stofnar sem áður
voru ræktaðir norður þar. Fræ
af Engmó var reynt hér á landi
1953 og framvegis, en um sinn
var ekki um verulega fram-
leiðslu af þessu fræi að ræða,
og Norðmenn ekki aflögufærir.
En er til vannst var farið að
nota Engmó-Tímótei í grasfræ-
blöndur hér á landi. Upp úr
1960 (1963) er svo komið að
Engmó er orðið 55% af fræinu í
þeirri grasfræblöndu sem kaup-
félögin og S.í.í. seldu mest af.
Hefir svo verið síðan, unz 1970,
að sú merka breyting verður á,
að ekki eru nema 35% af Eng-
mó-Tímóteii í grasfræbiöndunni,
en jafnframt 20% af norskrækt-
uðu fræi af íslenzkum stofni,
sem nefndur er Korpa. Er þar
fram kominn árangur af margra
ára tilraunum Rannsóknastofn-
unar landbúnaðarins með rækt-
un grasfræs af íslenzkum upp-
runa. Ber mjög að fagna því, og
jafnframt að vænta þess
að fleira fari þar á eftir. Vafa-
laust má gera ráð fyrir að
Korpa hafi einhverja verulega
yfirburði fram yfir Engmó, þótt
enn hafi ekki verið gefnar ljós-
ar upplýsingar um það, né hvort
það hefir nokkra sérstæða
eiginleika sem taka ber tiliit til
við ræktun þess.
— ★ —
Jafnframt þessu hafa sem
vænta mátti orðið aðrar og fleiri
breytingar á ræktunarháttum og
að því er kemur til grasfræsins
hin síðustu 10-20 árin.
Lengi vel var algengasta sáð-
magn á ha um 40 kg af fræi
þegar sáð var til túns. Sáðmagn-
ið hefir verið minnkað smám
saman samkvæmt reynslu og til-
raunum, niður í 30 kg og jafvel
25 kg á ha.
Háliðagrasið er horfið úr
þeirri fræblöndu sem mest er
seld og notuð.
Þetta þrennt: Atikið magn af
Tímóteii í fræblöndum upp
í 55%, Háliðagrasinu vikið rtr
blöndunni sem mest er notnð, og
sáðmagnið niinnkað úr 40 kg og
niður í 25 kg á ha, allt hefir
þetta getað orðið vatn á millu
kals og dauða hin siðustu ár, og
hefir vafalaust orðið það að
nokkru, sérstaklega á árunum
1965-1970. Ég veit ekki hvort
bændum er þetta ljóst, en tel
fulla ástæðu til að þess að ræða
um það og benda á veilumar í
því sem nú fer fram, um val og
notkun grasfræs, að minnsta
kosti að því er tekur til Tímó-
teisins og Háliðagrassins. Marg-
ur mun spyrja: Hvers vegna er
svona að unnið og um breytt, ef
þetta greiðir götu kals og dauða
og er bændum til ófamaðar?
Fyrst er þvi til að svara að
tilraunamenn og vísindamenn
gera vitanlega það sem þeir telja
ráðlegast og réttast, en niður-
stöður þeirra eru komnar fram
við reynslu og tilraunir á góð-
viðrisárunum fyrir 1960. Eng-
inn bjóst þá við svo stórversn-
andi tíðarfari, sem raun er á
orðin hin síðustu ár. Allt hefði
þetta farið allvel ef hið góða
árferði hefði haldizt. Þá hefði
mikil notkun Tímóteis í fræ-
blönduna verið réttmætt, og ef
til vill mátt verja það að hætta
að nota Háliðagras -— það held
ég pó ekki. En hér kemur fleira
til og hefir komið hin siðustu
ár, sem ekki virðist tekið með
í reikninginn, þegar bændum er
selt grasfræ til notkunar í sáð-
sléttur sínar. Vel má skjóta þvi
hér inn, að þótt bændur ráði
því strangt tekið auðvitað sjálf-
ir hvaða grasfræ eða grasfræ-
blöndur þeir kaupia -— eða ekki
kaupa — þá er það nú svo, að
þeirra vilji og þeirra val kemur
tiltölulega lítið til greina. Bænd-
ur lúta um þetta mest forsjá
annarra, án þess að gera
sér fulla grein fyrir hvað þeir
eru að gera og hvernig það
hentar þeim í búskapnum, þeirri
grein framkvæmda sem þeir eru
að fást við, nýræktinni.
Mér er fyllilega ljóst, er ég
skrifa um þetta, að ég geri það
að nokkru leyti út frá þeim
miður góðu forsendum, að það
er auðvelt að vera hygginn eft-
ir á. En að verulegu leyti hefi
ég fastari grunn undir fótum, ég
hefi sem sé vikið að þvi sama
áður, 1968, í grein minni í Árs-
riti Ræktunarfl. Norður.l: Kal-
inu boðið heim, og raunar oftar
og víðar. Hér er þvi um annað
meira en eftir-á-klókindi ein
að ræða.
Enn er kalinu boðið heim,
gata þess greidd á margan hátt,
umfram það kal sem ekki verð-
ur við ráðið, og eitt í þvi máli
er grasfræið, val þess og notk-
un, og aðbúnaðurinn við þann
gróður sem upp af því vex á
túnunum.
— ★ —
Fyrst nefni ég þá ráðstöfun
að stórminnka sáðmagnið þegar
sáð er til túna. Það hefir þann
rétt á sér, að fræið er dýrt og
því freistandi að reyna að kom-
ast af með sem minnst af fræi.
Samt tel ég þann spamað vafa-
saman eins og nú árar, þegar
öllu þarf til að tjalda til að
komast hjá áföllum í túnrækt-
inni.
Annað er, að útrýma Háliða-
grasinu úr fræblöndunni sem
mest er notuð, það tel ég alveg
fráleitt. Ég fæ ekki skilið að
rétt hafi verið að gera það þeg-
ar sáð er i mýrlendi — mýrar-
jarðveg — jafnvel þótt allt hefði
leikið í lyndi með veðurfarið og
túnræktina. Eins og nú hefir
gengið um hríð, virðist mér það
vera hreinasta fásinna að ganga
fram hjá Háliðagrasinu í frje-
blöndunum. Sú ráðstöfun hefir
áreiðanlega kostað margan
bóndann margan kalblettinn i
sáðsléttunum, orðið meðvaldur
kals í mörgum túnum.
Og loks er það Tímóteiið, 55%
Tímótei í grasfræblöndunni sem
mest er notuð. Ef til vill er þar
mest alvara á ferðum, og má þó
varla verra vera en að sleppa
Háliðagrasinu, eins og nú árar.
Það væri allt í lagi, að nota
grasfræblöndu með 55% magni
af Tímóteii og jafnvel meira en
það, ef allt færi vel úr hendi með
ræktunina og meðferð túnanna
hjá bændum. Ef svo væri, væri
mikil notkun Tímóteis blátt
áfram æskileg. Leggja verður
áherzlu á, að málið horfir þann-
ig við þeim góðu og vel settu
bændum sem ekki beita nýju
túnin sín, og slá þau á réttum
tíma, og sem eru yfirleitt snjall-
ir ræktunarmenn, óbeygðir af
grasbresti og heyleysi. Hér er
um það að ræða, að bændumir
séu þess umkomnir að rækta
Tímóteitún til slægna, án þess
að blanda ræktun til beitar of
mikið þar inn í, eða túnbeit yfir-
leitt. Því miður eru það ekki
nema tiltölulega fáir bænd-
ur sem eru svo vel á vegi stadd-
ir, en vonandi fer þeim brátt
íjölgandi, án þess er vá fyrir
dyrum.
— ★ —
Hin síðari ár og samtímis því
að grasfræblöndur þær sem not-
aðar eru, hafa breytzt svo sem
raun er á orðin, hafa
túnræktarhættir bænda þokazt
meira og meira í þá átt að beita
túnin, oft og tíðum æði harka-
lega. Yfirleitt hafa bændur
ekki ræk*að sérstök beitartún,
en í þess stað beitt tún sín öll
meira og minna, bæði gömul og
ný tún. Hér hefir harðærið ýtt
undir óheillaþróun: Of litil hey,
töðuskortur, mikil vorbeit á tún,
allt frá því túnin taka
að grænka. Af því leiðir svo
aftur: lítið töðufall, illa leikin
tún, oft haustbeit, sem svo end-
ar í kali og arfa. Er þá oft fleira
kallað kal en raunverulega á
það nafn skilið, því fleira getur
grandað gróðri á túnum en kal-
ið eitt, það er hægt að drepa
gróðurinn með illum aðbúnaði,
ofbeit og öðru harðræði. Bænd-
urnir í kalsveitunum karin-
ast við þessi vandræði öll.
Þeim bændum sem ekki geta
enn rifið sig úr þessum vita-
hring, og þeir eru því miður
mjög margir, hentar alls ekki að
sá til túns fræblöndu sem að
meira en hálfu magni er
Tímóteifræ. Þeim hentar bet-
ur fræblanda með langtum
minna Tímóteii, 25-30%, og í þess
stað meira magni af fræi af beit-
ar-túnjurtum, svo sem Vallar-
sveifgrasi (Poa praténsis) og
Túnvingli (Festuca rubra), að
Háliðagrasinu ógleymdu. Hinum
sem geta gert að öllu leyti vel
við tún sín og varið þau beit,
hentar svo sem fyrr var sagt vel
fræblanda með miklu Tímó
teifræi. En til þess að svo megi
verða þarf þó margt að breytast
til hins betra í ræktunarmálun-
um.
— ★ —
Hér skal engum getum að því
leitt hvem hlut óheppilegt fræ-
val og notkun kann að hafa átt
í kali á sáðsléttum undanfarin
ár, en það fer ekki hjá því að
þar er eitt af því sem hefir greitt
götu kalsins og það í ekki litl-
um mæli. Það er naumast tilvilj-
un ein hvernig fer saman eftir
1963, sífellt kal í sáðsléttum
bænda, nýjum og nýlegum, og
stóraukinn hlutur Tímóteis, við
illa aðbúð, i sléttunum.
Hin góða fóðurjurt Tímóteiið,
sem þrífst hér með ágætum ef
rétt er að henni búið, krefst þess
fyrst og fremst að henni sé séð
fyrir nægri næringu, svo er
raunar um túngrösin öll. Tímó-
teiið nýtir mjög vel búfjáráburð
og kann vel að meta hann
plægðan hæfilega djúpt í jörð
niður eða blandaðan moldinni
vel á annan hátt. Tímóteitún,
eða tún sem að miklum hluta
gróðurs er Tímóteitún, þolir alls
ekki beit fyrsta og annað ár og
helzt ekki þriðja ár heldur. Það
þolir heldur ekki að snemma sé
slegið. Tímóteigrasið þarf að fá
að vaxa til mikils þroska áður
en slegið er. Hér er því ekki við
góðu að búast: Efnt er til túna
þar sem Tímótei er mjög mikill
hluti gróðursins, þótt ekki séu
það hrein Timóteitún. Þegar á
Frnnihald á bls. 20.