Morgunblaðið - 09.02.1973, Síða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 9. FEBRÚAR 1973
Hrím-
hvíta
móðir
Kaupmannahöfn. — Johannes V.
Jensen hefði orðið hundrað ára í
þessum mánuði, ef hann hefði lifað.
Þess var minnzt í blöðum, útvarpi
og sjónvarpi, enda telja margir Dan-
ir hann mesta skáld á danska tungu
á þessari öld. Tom Kristensen, eitt
helzta ljóðskáld Dana núlifandi, seg-
ir að Johs. V. Jensen hafi sömu
stöðu í dönskum bókmenntum á þess-
ari öld og Oehlenschlæger á þeirri
siðustu. Hann sé sem sagt: höfuð-
skáld. Auðvitað má alltaf deila urn
skáld og verk þeirra og er vafalaust
að Tom Kristensen á við að J. V. Jen-
sen hafi verið dönskum bókmenntum
og menningarlifi jafnmikilvægur á
þessari öld og Oehlenschlæger á
þeirri síðustu. Hvort sem mönnum lík
ar betur eða ver við -rómantískan
skáldskap hins síðarnefnda, var hann
áhrifamestur allra danskra skálda á
síðustu öld a. m. k. meðan hann lifði:
eins konar skáldkonungur. En það
sem er merkilegast fyrir okkuæ og
mest íhugunarefni er sú staðreynd,
að íslenzkar fornbókmenntir og
menning forfeðra vorra var báðum
þessum skáldum ólæknandi ástriða
og hafði gífurleg áhrif á verk þeirra
og afstöðu alla. Raunar er ég þeirr-
ar skoðunar að Norræna menningar-
málastofnunin hér í Kaupmanna-
höfn, sem er hin merkasta í alla staði,
ætti að verja stórfé til að láta kanna
þessi áhrif, og þá ekki síður áhrif
fornrar íslenzkrar menningar á and-
legt líf á öðrum Norðurlöndum, ekki
sízt í Noregi, þar sem íslenzkar bók-
menntir fyrri alda eru undirstaða
fiestra þeirra sérkenna norsks hugs-
unarháttar og þjóðlífs og menning-
ar sem forsætisráðherra þeirra lagði
sérstaka áherzlu á í ræðu sinni ný-
lega hér á Friðriksbergi eins og ég
hef áður bent á: hvað væri Noregur
í dag án Snorra eða Eddu? Skyldi
það ekki vera eldfjallið í brjósti
islenzku fornskáldanna sem færði líf
i tuskurnar á endu-rreisnarskeiði
norskrar menningar á sínum tíma?
Það eldfjall stráði ekki vikri og ösku
yfir fólk og byggðir, né kaffærði
mannlíf undir svörtu hraimi. Það
kveikti elda, lýsti upp. Án þessara
elda væru a. m. k. Danmörk og Nor-
egur önnur lönd en þau eru í dag, og
jafnvel Svíþjóð, þótt ég þekki þar
minna til. Þetta skulum við hafa í
huga á þessum síðustu og verstu tím-
um. Og á þetta skulum við leggja
áherzlu og líta upplitsdjarfir fram-
an í heiminn. Það er frá landinu
sjálfu sem við höfum fengið eldinn.
Þorskurinn er nauðsynleg efna-
Frá Vestma nnaeyjum.
hagsleg undlrstaða, en hann fór allt-
af illa í skjaldarmerki íslands. Það
er áreiðanlega einsdæmii að þjóð hafi
gefið annarri sögu sina. En hvað væri
saga Norðmanna án Snorra og kon-
ungasagna? Annáll sem enginn hefði
áhuga á. Þjóð án sögu, án endur-
minningar, er ekki þjóð. Hér er þvi
mikið verk að vinna, að bera þessari
fornu íslenzbu menningu og bók-
mennt vitni altts staðar þar sem því
verður við komið. Þeir eldar mættu
aukast, þótt aðrir dæju út. ívar Eske-
land, sá góði túlkandi íslands og fom-
menningar vorrar, mætti vel minna
á þetta í Norrænu menningarmála-
stofnuninni.
XXX
Johannes V. Jensen sneri m.a.
Sonatorreki á gullaklardönsku. Það
minnti mig á hlutverk listar. Jörgen
Schleimann, sem á marga vini frá
íslandsdvöl sinni og kann skil á
mönnum og málefnum á íslandi, svo
að undrum sætir, minnti mig um dag-
inn á kjarnann í kenningum Mal-
raux, franska skáldsins og fyrrum
menntamáiaráðherra de Gauiles
(hann kunni að velja menn í kring-
um sig), en hann er sá, að listin er
eins koinar andörlög, ef svo mætti að
orði komast: menningarheimspeki
Malraux birtist okkur í Sonatorreki
Egils; að það er í listinni sem við
lifum af, vinnum bug á harmsögu-
legri upplifun, sigrumst á örlögun-
um. Egill treysti sér ekki til að liía
eftir dauða sonar síns fyrr en hann
hafði ort ljóðið. Einmitt: það er í
listimni sem maðurinn sigrar jafnvel
grimmustu örlög. Kannski er þetta
ástæðan til þess að íslendingar hafa
aldrei getað án bókmennta verið.
Þar unnu þeir bug á raunum sinum
eins og Egill. Og þar munu þeir
halda áfram að sigra. Þær eru andör-
lög fslendinga. úr ösku Vestmanna-
eyja á eftir að rísa nýr Egill. Og hann
á eftir að gefa fólki sinu þess „sona-
torrek“, svo að það geti sigrazt á erf-
iðleikum sínum og vonbrigðum, þó
að ekki séu þau neitt sambærileg við
harm Egils og óbætanlegt örlagaslys,
sonarmissi. En hann lifði af. Sölin
í munni Egils eru lykillinn að list-
heimspeki Malraux. Schleimann lét
son sinn heita Egil, þvi að hann átti
að verða „kjammikilll knaftakarl",
eins og raun hefur orðið á. „Egill
Skallagrímsson er mesta ljóðskáld
allra tíma,“ segir þessi áhrifamikli
„gistivinur Morgunblaðsins" eins og
Jörgen var einu sinni kallaður í blaði
sem nú er málgagn Alþýðubandalags-
ins, þá hétu aðstandendur þess
flokks kommúnistar, enda höfðu
þeir kjark til að vera þeir sjálfir.
Þórbergur og Kristinn Andrésson
hafa aldrei villt á sér heimildir.
XXX
Við byggjum erfitt land. Og æ.gi-
fagurt. Það gerði jafnvel nokkra út-
lenda blaðamenn að skáldum í tvo
sólarhringa, eins og ég hef áður
minnzt á. Upplifuin Vestmannaeyja
opnaði æð sem engum datt í hug að
þeir ættu til. Stundum er sagt að ís-
land sé á mörkum hins byggilega
heims. Ég held það sé aðallega á
mörkum veruleika og draums, skáld-
skapar og raunveruleika. Það er eins
og íslendingasögurnar sjálfar, hetj-
urnar og goðin sem sagt er fira i
Eddunum. ísland er goðsögn. Og ég
hef aldrei skilið að nokkur maður
geti alizt upp i þessu landi án þess
að vera a.m.k. brot af skáldi. Land-
ið sjálft og öriög fólksins er ekki
þorskur, þótt hann sé góður og nauð-
synlegur, heldur goðsögn. „Lifið er
saltfiskur,“ sagði Salka Valka.
Kannski verðum við um stundarsak-
ir; af ófyrirsj áanlegu öriagaslysi,
eins og í Vestmannaeyjum, að taka
undir þessi orð.
Lífið er nefnilega allt, nema salt-
fiskur. Kannski við verðum samt sem
áður neydd til þess að taka þorskinn
aftur upp í skjaldarmerkið.
xxx
ísland er öðruvísi en önnur lönd,
ógleymanlegt þeim útlendmgum sem
kynnast því. Nýlega var samtal við
konu danska landbúnaðarráðherrans
í BT. vegna árása á mann hennar. I
samtalinu notaði hún tækifærið til
að geta þess að sér væri ógleymanleg
ferð sem hún hefði farið með manni
sínum til íslands.
Framrétt hönd á örlagastund. Peter
Ustinov, sem kom til íslands var
í sjónvarpsþætti hér nýlega. Og auð-
vitað gat hann ekki setið á sér að
minnast á ísland. Hann segist heita
Pétur Eysteinsson.
XXX
Nú hafa hraunið og askan unnið
spöl í landi Vestmannaeyinga,
kannski eyjamar allar fyrir fullt og
allt. Það er á sMkum stundum sem
kenmingar Malraux verða að veru-
leika. Einhvers staðar og einhvem
tíma munu Vestmannaeyjar, þessi
græni, yndislegi og þróttmikli stað-
ur, rísa úr ösku og hrauni. Þessi
græna vin í fangi vorrar „hrimhvítu
móður“.
Ef við sigrum ekki í veruleikanum,
þá gerum við það a.m.k. í skáfldskapn-
um. Eins og alla tíð.
Og þannig munurn við halda áfram
að Mfa af.
XXX
Danir vilja ólmir koma til hjáip-
ar. Sumir hafa sagt við mig: „Af
hverju megum við ekki rétta þess-
um 5000—6000 bræðrum okkar og
vinum í Vestmannaeyjum hjálpar-
hönd á sama tíma og þess er krafizt
að við veitum Víetnömum stórfellda
aðstoð? Fólkið þar mun ekki fá þessa
aðstoð, heldur lenda peningarnir í
höndum ævintýramanna, sem kaupa
fyrir þá vopn, svo þeir geti haldið
áfram að berjast og drepa fólkið.“
Þega.r ég hef maldað í móinn, er sagt
blákalt: „Friðurinn stóð í tvær mdn-
úitur, þá fóru þeir að berjast aftur.
En bömin, konumar og gamla fólkið
munu ekki fá nema lítið brot af þess-
ari aðstoð.“
Thorkild Hansen, danski rithöf-
undurinn, sem fékk bókmenntaverð-
laun Norðurlandaráðs fyrir skrif sin
um þrælana og þrælaskipin (hann
las úr þessu verki sínu heima á ís-
landi), er nýkominn frá Víetnam og
segir að þar ríki engin hungursneyð,
en eyðilegigingin sé ólýsanleg, bæði
i Suður- og Norður-Víetnam. Fólkið
sé hjáiparþurfi, heimilislaust. Enginn
efiast um það. Ég hef lagt á þetta
áherzlu i samtölum við marga Dani,
en þeir hrisita höfuðið, tor-
try.ggnir: „Á Íslandi var allt gert til
að hjálpa fólki til að lifa,“ er mér
svarað, „en í Víetnam hefur allt
verið gent til að drepa fólk. Við eig-
um að rétta íslendingum hjálpar-
hönd."
En mangir Danir hafa átt erfitt með
að skilja viðbrögð íslenzkra stjórn-
valda, þegar þessar línur eru skrií-
aðar. Það er karlmannlegt að bera
si.g vel. En hörmungar gleymast fljótt
á vorum dögum. Og hik forráða-
manna hefur kostað Vestmannaey-
in.ga ómetanlega aðstoð i upphafi erf
iðöieika þeirra. Samúð er erfitt að
vekja í vorum kaMrifjaða heimi,
nema á örlagastund.
XXX
Andi Oehlensohlægers og Johs.
V. Jensens er enn eldur i brjósti
margira Dana. Og fleiri en bæði þeir
og við vitum. Oehlenschlæger yrkir
um islenzk efni í öðru hverju verki
og flest ljóða hans eru með ívafi úr
Eddum og fornum sögum. Raunar
eru þessi áhrif með ólíkindum. í
HAFNARHRIP
„Guldhornene" fjallar skáldið af inn-
blæstri um þessa gömlu gullöld og í
Ijóðaflokkinum „Helges Eventyr"
segir skáldið m.a.:
„Til Heklas Bierg,
Med Trold og Dværg.
Og fæle Hvirvelvinde.
Der sværmer nu i Nætter ni
Den frygtelige Qvinde;
Imedens svæver Snekken fri,
Som Fugl om Biergets Tinde.“
Og í Ijóðinu „Island" standa þessi
orð:
„Island, hellige 0, Ihukommelsens
vældige Tempel,
Hen til din fiernede Kyst, vifte Gud
Bragi min Sang!
Altid en kraftlg IM udvikled din
skinnende Field'iis
Vældi'gt det bþlgende Hav freder
om Oldtidens Aand.
Der iblandt Askurs Æt frem-
blomatred de herlige Skialde.
Er ei i Nordens Natur Hekla som
Genius stþrst?
Aand og Natur sig forened, og vist
ei hændelesesviis blot
Bygged et Tempel sig der Saga med
Griffel og Skiold . . .“
Síðan bendir skáldið á að þoka hafii
tekið völdin og nú sé mál að horfa
fram til sólar. En einhver meiri róm
antikker en ég verður að snara þessu