Morgunblaðið - 17.06.1973, Blaðsíða 20

20
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 17. JÚNl 1973
Dr. Björn Sigfússon:
Stafsetning án týndra
hljóða og f rumnorrænu
s fyirir z og ta, en i lh. vei'kra I langsótta l’eit í fornrtiungiujind
sagna sé ritað ðs eftir fram-
burði, hvort sem fyrr hetfur
eftir átylluim tdl að sietja tvö-
SKÓLASTAFSETNINGU verðoir
að brieyta. Vafaimál, hve mjog og
hvenær það sfcuili gert, eru til
umiræðu. Skáma er að ræða
Jxetta í nokkur ár, fyrr en staf-
si.'tn in.g verði lögð í bond „nœstu
hundnað árim“, heldur en gera
'kákbreytingar, siem friftað geti
(llíitillþæga tatsmenin „laigfæring-
anna.“
Áttum oikikur á þeim hliut
fyrst, að það er móð'urmáls-
ikeniraslan i heiM, sem liggur
umdir árraæli og hsfur reyndar
ætíð gert. Og til þess evu nægar
ástæður: hinn ónógi áramgur.
Ef ekki femigjust höggstaðir á
stafsetminigummi, yrði leitað anm-
arra höggstaða á 'kenmsíiumni,
•nægir eru þeir víist tiili. — Hitt
er svoíítið misjafnt eftir áratrag-
um, jafnvel tizkiubundið, hverj-
ium þætti islenzkunáms memn
kenna mest um þetta. Fyrir svo
sem 10—15 árum þótti setmiraga-
fræði óalandi, og henni var um
það kenmt, að komimur væru
hafðar ofmargar. Dagsatt er
það, að bót væri að fækfcun
þeirra, em eif húm ætti að tataast
vei til frambúðar, muin þurfa
að sfcerpa setniragafræðikennsl-
tiiraa í 10—20 ár, meðam ný hefð
festist. Ef viðvamingum er sagt
að nota kommiu aðeins þar, sem
tilllfimmingin segi þeim hún e:gi
að vema, er það minnihlluti, sem
fækikar þe'm, em aflt eimis ma,rgir
viðvamingar fara lamgt fram úr
þörf, surnir 80—150% fram ú,r
tölti þeirra kommna, sem skóla-
stafsetning mæilir með. Hugsum
oklkur, að öll tilsögn um notikun
tvöfaJids samhljóða á umdan öðr-
um samhiljófta væri útlæg úr
skóflium, en nememdom sagt það
eitt að fara þar eftir smekk (sem
þó væri hóti vitítegra em banma
þetta samh 1 j óðia fyrirbi i gði al-
veg). Þá mundi inmam skamms
úa og grúa af fólki, sem stalldr-
ar með árvekkni við hverja
ímimndum sína og stafsettningar-
bröTit. Hafi það töggilazt á
reggl'Um, sem það slkiffld: valla
sakir miállfræðisikorts, finmst því
hið ámimmzta frelsi „simiekksims"
(réttara: gmelksins?) vera sér
áíikomum að lieita í plóggrum
norræmummair að skrautbúmiari
rithætti og guggta við að stíl-
færa hamm. Ég etftirlæt lesend-
um að finna í 2 næstliðrau móls-
gre'munum þær stafvi) Omir, sem
eru ólögboðraar, og himar, sem
iffllu heiDli teSjast lógboftna.r eða
sem naest það.
april sl. Formaður félagsins,
Ingólfur Finnbogason, húsa-
smíðameistari, flutti skýrslu
stjómar, og minntist hann í upp-
hafi þriggja látinna félags-
manna, þeirra Hafliða Helga-
sonar, prentsmiðjustjóra, .lcmas-
ar Giiðlaugssonar, rafvirkja-
meistara, og Jóns Ormssonar,
raf verktaka.
1 skýrslu formarans kom m. a.
ftrtam, að helzta verkefmi félags-
ins á siðasta starfsári var þátt-
taka í byggimgu iðnaðarhússins
vift Halllveigarstíg 1. Húsið er
um 1100 fermetrar að ©atarmiái.'i
og allis um 12000 rúmmetirar.
Skrifstofulhæðiinum hefur verið
ráðstafað þannig, að Félag ís-
lemakra iðnrekemda hefiur féng'ð
elfstu i ftina, Landssamibamd
iðmaðairmanma 3. hæð og Tré-
smiðafélag Reykjavílkur 2. hæð.
1 kjallara verðmr m. a. stór
íumdiarsaliur og eldhús.
Leáfur Hallid<í(r.ssom, gjaldlkeri
Ég segi yklku r því satt, að
stórbætt máifræðilkem.nsila verð-
ur að fyLgja fast á eftir
staifsetmimgarhreytimgummi, þeg-
ar hún kemur. Þetta gildir þó
eklki þá ta'kimörkuftu breyting að
fyrirskipa alstaðar stafinn s í
stað z og tz, em rita þá ðs í stað
ðz í 'llh. veikra sagna eftir fram-
burði; tilgangsleysi z utan orð-
sifjafræðiwnar er svo algert raú.
(1 sérmötfmium er ekki hægt að
afmá z.) Riitun breiðra sérhijóða
etftir frarraburði á undan ng/mk
og lafmám joðs milli tveggjia sér-
hiijóða í orði rasika eiigi he'Ildur
neimmi merkimgu né máltkemnd,
en í vestfirzkum skólium mætti
láta jafnheimilt að rita ang/öng
fornmœlt eða kiljanskt: áng/
aumig.
Þegar frá líður, miun breytt
stafsetnimg auðvelda ísOamzkai-
nám og losa starfskrafta frá
hinum ófrjórri til himna frjórri
þátta kennsliunmar. Kostraaður
við breytiraguraa minnir ögn á
þainm, sem leiddi af því að breyta
virastriakstri í hægriakstur fyrir
5 áruim, en þ<" er fyrirtæikið nú
stærra og ég vara við að réyna
til að gera sér það sem alilra
auðveddast.
Málið er stórfelldara fyrir
þróum næst:u kynslóða em svo,
að setja miegi kositmað og tíl-
fimmingamieiðsi! íhaldsisámra fyrir
sig, eftir að nægileg umræða og
raninsókn um áhrif hinnar kom-
andi breytimgar hefur átt sér
stað. Þá ber ráðuraeytirau að
ákvarða breytingu, m-eð eða án
þingsályktunar þar að lútandi.
Að störfum situr raefnd færra
mamma, Skipuð af rfienntamála-
ráðherra, og á að skila megim-
áliti sinu um stafsetningarbætur
í ánstoyrjun 1974. Nefndin þarf
ek'ki máiisögulegrar vizku frá
mér né öðrum, en hún þarf
þrýsting og fylgi til að gera eitt-
hvað, sam um muraar, þegar loks
á tilskarar „ð Skriða eftir ára-
tuga vopnahlt. í noklkrum b‘löð-
um hafa þegar birzt hógværar
stuðniragsgreinar við nefndar-
starfið, áeggjamir mieð. T. d. má
nefraa grein Erlends Jónssomar í
MW, 26. maí, og er ég i öffliu
nemia um tvötfaldan sihllj. sömu
stefnu maður og hann, e'ns og
lesa mætti í Lesbók Mbl, 1952,
7.-8. tbL (y-máiamiðlium þó tii-
gangsiaus hér eftir). Við erum
í því efmi fknkksmemm Bjöms M.
Ólsens og Bjöms Guðfimmssonar,
en kjami stefnuskrár er þar sá,
félagsims, las ugp reilkninga fé-
lagsinis, og kom fram, að fjár-
hagur er góður og nemur hrein
eign félagssjóðs 11,5 miilljónum
ikróraa.
Þór Saradholt, skólastjóri, lias
reiikn.inga sjóða þeirra, sem eru
í vörzllu Iðmskólans, en þeir
nieima alls 1,2 mi'illljómium króna.
1 styrktarsjóði Isleifs Jakobs-
sonar, sem er í vörzlu filéagsins,
eru tæpLega 4 milljómir krórna og
var úthiiutað styrkjum tii 10
uragra iðnaðairmamna til að
stranda framihaldisraáim erLemdis.
Úr stjórn félagsins áttu að
garaga þeir VLlfberg Guðmunds-
som, rafverktaki, og Leifur
Ha'llidó’rsscKn, frummótasmiður,
og báðust þeir báðir umdan end-
urikjöri. 1 þeirra stað voru kosin
i stjórmLna þau Siigr'iðu'r Bjama-
dóttir, hárgreiðslumeistao, og
SLguroddiur Magmússon, rafverk-
taki. Aðrir í stjóm eru Ingólfur
Finnbogason, húsasmíðamieist-
ari, Jón E. Ágústsison, m'áiara-
meistari, og Gissur Sámonarsom,
húsasmáðameistari.
að réttmæli og réttritum skuli
sem bezt svara hvort tii annars,
án fruminorrærauröiksemda, sem
raslki þvi; en teggjast beri gegn
tilirauiraum að stafsetja og sam-
klessa orð efitir meira og mirnna
ós'kipulegum framfourði.
Ekki er að lasta, þótt andstaða
komi lílklega mikliu víðar frarn
en stuðnmgur. Skiijanleg er
rækt mamna við það, sem er, og
emn meiri rækt við það tunguimál
um 1300, sem tlestir halda, að
sikólastafsetning vor hafi eimka-
I)r. Björn Sigfússon
söiiu á. En á 14. öid og þó stó.r-
um meir samtímis fornritavið-
reism Arngríms Lærða eftir 1600
fóru mútímataCsiauðkerani is-
Lemzk'U að gægjast fram i rit-
hætti miklu meira en skólastaf-
setming leyfir 1973. Við erum
með öð'ru.m orðum að fyrma í riti
da.gliegt mál ok'kiar um 4—6 aldir,
og þá þjóðrækni tel ég komna
á öfuga leið. Nóg um það í dag.
Stærri þáittur em sikyldi kemiur
samt af þeirri mótispymuþörf,
sem atvirana móðurmálskeninara
veraur þá á: að verja það, sem
m'esta fyrirhöfn kostar að kemna
og verður við það að dýrmætu
haidreipi sálarllifsims, hvað sem
um anmam nýt leik þess reipis
má segjia.
Við breyting'am'emm gerum rétt
í því að fylgja Blrni M. Ólsen
um hófsemi þá, að gera megi
ráð fyrir álífca farsæLli mál-
notkium, hvo.r leiðim sem fiarin sé
við að fylgja viðumanlieigla tal-
málli, ef báðar eru hæfair til þess,
eins og hann segir t. d. í bækl-
imgi sinum um stafsetnimig 1889:
„Þamnig skrifa sumir é, enm
aðrir je, og væri æskilegt, að
allir skrifuðiu annaóhvoirt, enm
á litlliu stemdur hvort h'elidiur er
kosið" — eða: „Rjettast og rugl-
imgsmimst væri að mimmi sJíoftum
að sfcrifa aHstaftar ft þair sem ft
h'eirist, einniig þar sem pt er
úpprunalegra (t. d. kreifti, keift,
æftl, aeft af kaupa, æpa).“ En
þó taldi hann eimmig rökrétt og
auftlært að vifthaida í þt., eins og
nú er gert, þvl p, sem öllum er
auftheyrt i nlh. sagraarinmar, og
getur viðhald þess tæplega haft
í för með sér óeftldlagam Másiinn
framburð. Eigi hafa fylgjemdur
þeiss sikóia t. d. heldur fýlgt
dæmd Fjö'mis um tákmin j-hljóðs
í beygingarmymdiuim þar sem
g/k linast vift áhritf eftirtflaramdi
framtumigusérlhlijóða og memm
rita þó þar hið harða hljóð, sem
framibu.rftuir stofns krefur.
TAKMABKA TVÖFALDAN
SHL.T. VIÐ ORDMYNDUN,
SEM ENN ER AÐ VERKI
í seinnilhliuta ádr’epu þessarar
geri ég tilfJögur, sem éklki miða
að því að 'tæma öil heiztu við-
fangs'etfni, helduir liýsa raámar
stefm'ummi, að öll stafsetning sé
tækileg, ef nokkuð auftliærð og
samiræmd sé og stamdd á grund-
veil'li réttmœlis, en. ikerand engim
rangmæli.
Fyrst allis er það, að i, í og ei
korni alstaðar fyrir y, ý, ey, em
verið ðs efta ðz.
Rök fyrir og móti aflnámi
stafa, sem voru fyrir 3 öttíu'm
runnir saman við aðra, þannig
sem nú var lýst, tækj’u hér of-
lamtgt rúm. En fyrst talmáldð
hefur að skaðlausu komizt af án
þei.rra svona lemgi, er emgum
vorkuran í riti að semja mál sitt
skýrt án þeirra. Nám dönsku
og Edduritháttar þyragist ek'ki
við þetta nema um smá-
brot þess þuiniga, sem yfsi'loma-
kemmsla hefur ætóð verið.
Tvöföldum stolj. skal, auk
hirana sjálfsögðu málmymtía á
undan -r, -j, -v, haldið eftir nú-
tiðairretgLu á f jórum ailþröragt
m'örkuðum sviðum:
a) i fallorðum, þar sem hanm
heyrist giöggt t. d. í þo.ltfalli,
þó hæpinm sé eftir framburði
í ef. eða i samdrætti þgf. eða
ft. Dærni um úífcom.u úr
gagnstæðri reglu, ef hötfð
væri: Afrek kapsm'ans liyftu
horauim tiil vegs, enn siðamm
(svo frb.) tiil grobs og vams
og faLs. Hamm ýtti með
sturaguigaÆli við bögli, sem lá
mil'li hnaks og vegs (veggj-
ar). Ef hér er átt við
kapp, manm, vegsauka, grobb,
vamm, fall, gaffal, böggul,
hnakfc og vegg, svo eitthvað
sé tij tímt, væri anzi mikil
atfturför að sllíkum rithætti
og mundi sizt auftveilida
kemnsiiu. Einföfltíun er því
ekki tæk. Og vont mumdi
versma, ef alis, hols og snjais
‘kæmi af aLIiur, hollur, smjall.
b) á efri stigum lýsingarorða,
ef auigljóst er, að stotfn orðs-
iras hefur sh.’tj. tvöfaltían.
Dærni það næigir, að fa.lliiorðið
döfcifcur, sem verður að ritast
dökkri (kápu) í þgf. kvk eftir
niðurstöðunni i a-lið, er á
efri stigum eðlilegt r mynd-
inni dekkri, dekkstur, en orð-
myndTnar dekri, dekstur
eiga þá fátt sér til miálsbóta.
c) í báftum þá'tíöarkenmimynd-
um veikra sagna, þegar nafn-
háttur saranar tvöfaidan shlj.
stofns (undanteknar: hyggja,
ileggja), t. d. byggði, brenndi,
styggði, skemmdi, mennti,
minnti; byggð sveit, tryggð
kjör.
d) í kvenkynsna.fnorðum, siam
ljóst er eftir nútíðarvitrind,
að séu leidd af stofni lýsing-
arorða og sagna mieð tvöfaid-
an slhij. Dæmi: byggð,
bygging, bremnsla, styggð,
sfcemimd, menmska, mennt,
miemmtum, skemmtun, illsfca,
giettni, keppni.
Af framainsögftu m,á ráða, að
ógiit yrði að skrifa Ranrnka
(Ramnveig), taftsikeggiingur (tað-
Skegg). hvinnska (hvinn),
finraska (fínsfca spráfcet), heldur
nægði einfa’tíur shlj., þegar
þanmig er myndað út frá mafn-
orði. Rita yrði einifait t í vetl-
Lragi og fcetlKmigi (vöttur og vetiur,
'köttur, kiisi og „kizi;“ kitlla),
pytíiu og hnytmi (potfcur, hnytt-
imm; hnitnl). Máli skiptir, að
gersamlega verði tielkið fyrir
AÐALFUNDUR sýsiunefndar
Suður-Þinigeyjarsýslu var hald-
inn á Húsavík 24.—28. apríl sl.
Nú sem emdiranær atfgreiddi
sýslumefndin fjöldaran allan af
rnáiuim og gerð var sérstök álykt
um um grunin.skólafirumvarp það,
sem nú liggur fyrir Alþiragi.
Ályktun sýsiunefmdar er á
þessa leið: „Sýslumetfindiin telur,
að frumvarp til laga um grumn-
sfcóla, sem legið hefur fyriir AI-
þingi um skeið, þurtfi enn mik-
illa umbóta við, áður en það verð
ur lögfest. Sérstaklega andmæi-
ir hún harðlega ákvæðum um
mánaðarlengiragu skólaársins og
lenigingu um eitt ár á skyldiu-
náami unglinga. Hins vegar eru
falda shlj. inn í æ fileiri raútiðar-
orð. Hygg ég heppilagt tii vin-
sæilda komandi stafsetniragu, að
hún varðveiti þann þáttinn, sem
tii h'eilibrigði stefndi í staísetn-
ingarbreytingunni frá 1930.
VIÐURKENNUM RÉTTMYND-
AÐAR SAMLAGANIR
Stundum hafa menn reynt að
uimfoæta íisilenzku með því að rita
þókti, sófcti, onkti, hefur virftt,
saftt, kvaftt (þykkja, sækja,
yrfcja, virða, seðja, kveðja) og
er ekki lengur til umræðu. Einn-
ig er nærri gleyirat og týnt að
berjast móti samlögun á ks i ein-
faldað s í orðum eins og grísikur
(eldra grikkskur, Grikklamd),
afrískur, ameirískur, húsvislkur,
reykvísikur. Tilraunir að kenna
k-framburð á þessu, svo aftra
megi nýjium rithætti, ættu að
veira óleyfiiLegar. Saima er að
segja um tilraunir að kiemrna
bönraum að bera jafnan fram
ef'tir rithætti söign, sem í þátíð
endar á -di, -ti.
Ef fcvöföOtíun shiiij. langstofns
í sll’ífcri sötgn e.r haldið, kemst
aldirei nein tvíræðni inn í ritmál,
þó framfourðarriithætti yrði fyigt,
og .samlögun er bömum auðskil-
ið málfræðiatriði. Því ber að
breyta þannig í riti báftum
þátiðarkennimynd'um -ba,-fna-
sagna ásamt hliðstæðu kvk. orði
og n’afnorðsígiidi, ef til eru:
demfoa - demmdi - demmt.
efna - emjndi - emmt; - emmdir.
hefna - hiemmdi - hammit; -
hemmidir.
kemfoa - kemmdi - kemmt.
nefna - nemimdi - ne.mmit. -
Nemimdarm'enn.
stefna - st.:<mm<!: - stemmt. -
Himn stemmdi og stefrauvottuir.
STAFAVfXL ÞAU, SEM EKKI
ERU LATMÆLI
Síðan hl jöðdvai'arbreyting siða-
skiptatímans gerðist, hafa
noklkrar þær reg’iubundnar um-
myndanir fes'tst í vönduðu máli,
sem skaðlegt er uppeldislega að
löggilda ékki. Því væri nú ótví-
ræð framför að því að rlta báð-
ar þátiðarkennimyndir veikra
gna,-gia,-flíi-sagna þannig:
efla - elfdi - elft.
eigna (öngul, naut) - engdi - engt.
gegna - geragdi - gengt.
hegna - hengdi - hengt.
lygna (storm) - lyngdi - lyngt.
negiia - neligdi -nelgt.
rigna - ringdi - ringt.
sigla - siigdi - silgt.
tetfla - telídi - teift.
yg'a - yigdi - ylgt.
Ekiki tel ég tjón, þótt af þessiu
hiijóti að leiða, að kennara-
.skýringar á uppruna/mismun
ógengdiar ( = ógegndair) og mis-
geragdar eða fiskigengdar og
gengdarieysis (gegndar) verði
tilgangsilausair ungiingum. Það
hafa þær allitatf verið, satt að
segja.
Ef svo ólánflega færi, að meir}-
hluti hugsandi manna félíist
eiginlega á allt, sem ég Iiegg tii
miála í þeseari grein, neyðist ég
til að S'krifa einhvem tíma aðra,
seirn stríði mönnum meira.
sum önnur ákvæði frumvarpsins
vafaiaustf til bóta.
Þair sem þetfta er mjög mik-
ilsveirt mál og margt fer ekki
eins vel og skyidi í skólamáium
okkar, viB sýsluraefndin mælast
tii þess við menntamálaráðuneyt
ið, að það láti fara fram nýja
endurskoðum á frumvarpinu og
þessu mai'gþætta máli í heild.
Meðal annars þarf að skoða
vandiega og meta rök þeirra
mörgu skólamanna, er andmæitf
hafa lemgiragu skólaskylduminar.“
Á sýslutfundiraum lagðist raefnd
in gegn því, að reynt yrði að
koma upp hreindýrastofini á ör-
æfum sýslummar. — Fréttaritairi.
I5naðarmannafélag Reykjavíkur:
FJARHAGURGOÐUR
Iðnaðarmannafélag Reykja-
viknr hélt aðalfund slnn 26.
Sýslunefnd S-Þingeyjarsýslu;
Móti grunnskólafrum-
varpinu og hreindýrum