Morgunblaðið - 17.06.1973, Blaðsíða 21

J.IÍ.OÍ wU LJ 1 M Xl—j d-d-J f . O d-J-^woiki -i- i . J UÍ'NÍ. -i-«j * «->
21
Gullnáma í Atlantshaf ssprungu
NÚ í júnítnámiffi mun
konia saman við Azoreyjar
eiim umfangsmesti neðan-
sjávarleiðangur, sem nokk-
um tima hefur verið komið á
fót. Hlutverk hans er að rann-
saka jarðskorpuna, þar sem
hún er að myndast á meira en
9000 feta dýpi undir Atlants-
hafinu. Leiðangurinn er kall-
aður FAMOIJS (French-Amer-
ican Mid-Oceanic Undersea
Survey) og samanstendur af
franskri og bandarískri sam-
vinnu um athuganir á hafs-
botni á miðju úthafinu. Búizt
er við að þetta verði einhverj-
ar mikilvægustu vísindarann-
sóknir á hafsbotninum, sem
nokkum tima hafa verið gerð-
ar. Þama verða notuð fjögur
köfunarhylki. Þrjú rannsókna-
skip munu verða þeim tU að-
stoðar og liggja við akkerí
beint yfir fjallshryggnum,
sem liggur eins og þráður eftir
miðju Atlantshafi.
Þess má geta i þessu sam-
bandi, að franskir visdínda-
menn úr þessum leiðangri voru
á Islandi í fyrrasumar til að
afla sér undirs töðuþekkingar á
Atlkantshafshryggn um á landi
og sprungunum í honum, þar
sem hann liggur yfir Lsland, áð
ur en þeir færu að athuga þess
ar sprungur á hafsbotni i sum
ar.
Helzta taíkið i þessum vi®-
indalega útbúnaði er fransiki
dýfingarklefinn Arehimedes,
sem gefur kafað niður á hvaða
dýpi sem er í hvaða heimshafi
sem er og sem hægt er að
stjórna. Úr þessum litla klefa
munu vísimdamennimir geta
gert athuganiir og myndað
hluta af yngsta bergi á yfir-
borði jarðar.
Eins og kunmugt er, þá
er í miðju Atlantsihafinu rifan,
þar sem tvo risasikiidi á yfir-
borðinu rekur hægt hvorn frá
öðrum, svo hægt að manmiegar
athuganir geta varla greint
það. Það veldur jarðskjálftum,
byggir upp háa f jaliahryggi og
færir meginlöndin tii á jarð-
kringlunni eins og taflmenn.
Þar sem þessir skildir eru að
færast í sundur, eins og í Atl-
antshafinu, myndast stöðugt
ný jarðskorpa úr efni frá iðr-
um jarðar, sem veliur upp til
að fylla upp í gapið. En þar
sem tveir skildir nuggast sam-
an eða rekast á, eims og i San
Andreas-gjánni í Kaliforndu,
verða mifclir jarðskjálíftakippir
þegar jarðstkorpan færist í
nýja stöðu með rykkjum. Þró-
un þesisarar jarðfræðikenning-
ar er Líklega ednhver fróðleg-
asta vísindaþróun, sem orðið
hefur á undanfömum áratug-
um. En það er aðeins kenming,
og þó að fengnar sannanir séu
mjög sannfærandi, þá geta
beinar athuganir á samskeyt-
um skjaldanna orðdð til gifur-
lega mlkillar hjáLpar við að
skýra í smáatriðum hvernig
jarðskorpan verður tál.
„Við erum að reyna að gera
okkur nákvæma greán fyrir því
hvað gerist þegar ný skorpa er
að myndast," segir C. Riffaud
hinn franski yfirmaður FAM-
OUS-verkefnisiins. „En þær
uppiýsingar væri ógerlegt að
fá af yfirborðinu — við verð-
um að kafa þama niður og
skoða þetta.“
Ákvarðað hefur verið ná-
kvEemlega fyrirfram hvar
Archimedes og bandariska köf
unarhylkið Alvin eiga að kafa
niðu-r. Svona djúpköfunarleið-
angur kostar svo óhemjumifcið,
að óhugsandi væri að kafa
bara og reifca um hafsbotninn
tii að leita að einhverju at-
hyglisverðu. Valinn hefur ver-
ið mjög einkennandi hluti af
mið-Atlantshafshryggnum, um
200 mílur suðvestan vdð Azor-
eyjar, og gerðir hafa verið upp
drættir og likön með viðeig
andi köfunartæbni, swo að vis-
indamennirmir, sem fara niður,
eiga að vita nákvæmlega um
legu landsins fyrirfram.
Þegar þeir koma niður á
botninn munu þeir sjá neðan-
sjávar fjallshrygg með mjórri
sprungu eftir endilöngu. Þetta
er sprungudalur, varla 40
metra breiður en yfir kilómetrl
á dýpt. 1 botni þessarar
sprungu er ný jarðskorpa einm
itt að koma upp.
Amerisku og frönsku visinda
mennirnii' ætla að reyna að fá
staðfest hvernig nýja jarð-
skorpan kemur upp um botn
sprungunnar, og finna ná-
kvæmlega hvað gerist þegar
heitt efni úr iðrum jarðar lend-
ir I ísköldu Atlantshafinu.
„Þessi staður r nákvæmlega
staðsettur í miðri sköpunar-
sögu jarðarinnar,“ segiir X.
Phichon, hinn franski fram-
kvgemdastjóri leiðangursins.
„Með því að sjá þetta með eig-
in augum, þá getum við
kannski komizt að einhverju
sem máli skiptir um jörðina."
Vísindamennina grunar, að
þegar glóoheitt hraunið mætir
Mið-Atlantshafssprimgan, sein liggur gegnum Azoreyjar og Is
land. Köfunarleiðangurinn fer niðnr á hafsbotn við Azor-
eyjar.
köldu vatninu, þá verði sjór-
inn þama heitur, og sleifci
málma í stórum stíl úr berg-
inu. Ef svo er, gæti þessd
sprungudalur verið auðug gull
náma, þó að hún sé ekki að-
gengileg.
Köfunarhylfcin, sem vísinda-
mennirnir fara í niður á hafs-
botn, eru mjög þröng og inni-
Lokuð farartæki. Archimedes,
franska köfunarhylkið, er á
stærð við litinn dráttarbát, en
þar af er aðeins látið brot af *
rýminu í stefninu með þrýsti-
búnað gegn álagi vatnsins á
hafsbotni. Hinn hlutinn er eins
og loftfar, sem styður við þetta
li'tla hylki og gerir þvi fært að
fara upp og niður eftir þvi
sem þurfa þybir.
Þrir menn svtja i kleíanum í
Archimedes, sem er úr styrktu
stáli og rúmlega tveir metrar í
þvermál. Af þessu takmarkaða
rými fer að minnsta kosti helm- .
ingur undir visindatæ’rin, svo
„húsrýmið" verður mjög tak-
markað, svo ekki sé meira sagt.
Archimedes kafar niður á 9000
feta dýpi eins og ekkert sé —
hyikið hefur þegar farið meira
en 30 þúsund fet niður við
Kúrileyjasprunguna við Jap-
an.
Visindamennirnir munu
skoða hafsbotninn gegnum þrjá
útsýniisglugga, og taka myndir
og stöðugar kvikmyndir af því
sem þeir sjá. Þeir vonast til að
vera famir að lesa úr og
greina efnivið sinn í desember-
mánuði, og eftir annan köfun-
arieiðangur næsta sumar, geti
þeir látið frá «ér fyrst-u vis-
iindalegu skýrslumar um árang
urinn snemrna á árinu 1974.
„Þetta er upphafið á miklu
ævintýri," segir Riffaud. „Við
vonumst til að sjá hvemig jörð
in verður til í smáatriðum.“
Verði FAMOUS þó ekki sé
nema hálft eins heppinn og vís
indamenn vona, þá kunnum við
að læra meira á tveimur árum
um þróun jarðskorpunnar en
við höfum gert á slðustu 50
árum.
(Nigel Hawkes, Observer)
Verk Eyvindar enn
á sviðinu í Moskvu
Rætt við íslenzku fulltrúana á 15. þingi
Alþjóða leikhúsmálasambandsins
húsmanna, sem nú eru uppi,
15. þingi Alþjóða leikhúsniála
sanibandsins, seni að þessu sinni
var haldið í Moskvu, er nýlega
lokið. Þing þessi eru haldin ann
að hvert ár, og sendu að þessu
sinni um 50 þjóðir fulltrúa sína
til þingsins, cn 41 Jijóð á aðild
að sambandinu. Fulltrúar fs-
lands á Jiessu þingi voru Sveinn
Elnarsson, Jijóðleikhússtjóri, sem
var formaður nefndarinnar, Vig-
dís Fiimliogadóttir, leikliússtjóri
L.R., Þorsteinn Gunnarsson, leik
ari og Klemens •lónsson, form.
Félags isl. leikara.
Morgunblaðið átti í gær s'tutt
samtal við þau Vigdisi, Svein
og Klemens, og innti þau fregna
aif þeim málum, sem hæst hefði
borið á þinginu. Sögðu þau, að
tvö mál hefðu verið í brenni-
depli. Annars vegar hefði það
verið Leikhús þjóðanna, sem
starfað hefði I Paris um áraraö
ir á vegum sambandsins. Til-
veru þess hefði nú verið ógnað
með því að franska ríkið sem
fnam til þessa hefur eitt stutt
leikhúsið, hefði synjað því um
nauðsynlegan fjárhagslegan
stuðning. Samþykkt hefði verið
á þiinginu, að stefnt skyldi að
þvi að reka þetta leitehús á öðr-
um grundvelli, þ.e. að þjóðirnar
Skiptust á að hiafa eins konar
iistahátíð, þar sem leikflokkar
frá hinum ýmsu þjóðum kæmu
fram. Þetta væri miklu raunhæf
ari leið, því að hingað ti'l hefðu
aðelins Parisarbúar fengið að
njóta þessa leikhúss. Jafnframt
var gerð ályktum um að koma
upp alþjóðlegri leiksmiðju, und-
ir forystu tvegigja frægustu leik-
þeirra Jean-Louis Barrauelt og
Peter Brooke, þar sem kanna
skyldi nýjar aðferðir leikhús-
vinnu.
Hins vegar hefði þátttaka
„þriðja heimsins“ i alþjóðlegu
leikhúslífi verið mikið raxld, en
til J>ess hóps teljast löndin utan
Evrópu og N-Ameríku. Var á
þingimu samþykkt að unnið
Skyldi að þvi að starfsemi Al-
þjóða leikhúsmálasambandsins
færðist í aufcnum mæli til þess-
ara landa, í formi útgáfustarf-
semi, fyrirlestrcthalds og nám-
skeiða.
Þá var og samþykkt að frum-
kvæði rikja „þriðja heimsins"
að gefa út bókallsta, — eins kon
air alfræðisafn, um leikhúsiif
þeirra landa.
Þingið vann störf sin á þann
hátt, að skipt var í fimrn nefnd-
ir, sem hver um sig fjallaði um
ákveðin svið, en síðan voru áitt
nefndanna lögð fyrir allsherjar-
nefnd. Þesisar fimna nefindir
voru: Ailsherjarnefnd, nefnd
um stöðu leiikhússins og stefnu,
nefnd, sem fjaliaði um leikhús-
mál þriðja heimsins, önnur, sem
fjallaði um leikhúsið og Beskuna
og loks nefnd, sem fjallaði um
leikhúsið og tónlist. í þeirri
nefnd, sem fjallaði um stöðu
leikhúsanna og stefnu, voru
þrír af fremstu leikhúsmömnum,
sem uppi eru, umræðustjórar,
þeir Jean-Louis Barrauelt frá
Frakklandi, Alan Schneitíer frá
Bandarikjunum og Rúsisinn Tov
stonogov. Sögðu þiu Vigdís,
Sveinn og Klemens að nærvera
þessara manna hefði mjög sett
svip sinn á þingið, en það hefði
haft mjög örvandl áhrif að hitta
þessa menn, sem og aðra framá-
menn I leikhúsmálum víðs vegar
að úr heiminum.
I nefndinni sem fjaMaði um
æskuna og leikhúsið urðu svo
fjörlegar umræður, að ekki
þótti kleift að leysa þau vanda-
mál, sem þar blasa við á annan
hátt en að stofna tii milliþinga-
funda, sem eiga að fjalla um
það, hvernig fiugmyndir ungs
fólks megi virkja í þágu leik-
hússins, jafnt í hefðbundnu sem
óhefðbundnu formi, þannig að
það gæti fært leikhúsinu þá
endurnýjun, sem það þarfnast
á öilum timum.
Á meðan þingið stóð yfir áttu
fulitrúamiir J>ess kost að sjá
margs konar leiksýningar i
Moskvuborg, og hefði það verið
mjög gagnlegt. Gátu J>au þess,
að það hefði komið J>eim á óvart
að prófverkefni Eyvindar Er-
lendssonar, leikstjóra, sem hann
setti upp í Moskvu við brott-
fanarpróf, „The baMad of the
sad café“, væri enn sýnt, 6—7
árum eftir að Eyvindur setti
það upp. Hann væri að sjálf-
sögðu skrifaður leikstjóri verks
ins.
Þá sögðust þau hafa orðið vör
við talsverðgn áhuga hjá ýms-
um sovézkum leikhúsmöninum á
því að taka verk Hal'ldórs Lax-
ness, Atómstöðina, til sýningar,
en bækur Halldórs hafa notið
vinsælda um iangt skeið í Sov-
étríkjunum.
Loks má geta j>ess, að við
kosningu i framkvæmdastjóm
samtakanna gerði Sveinn grein
fyrir J>ví, að Islendingar gætu
ekki stutt kosningu fulltrúa frá
Bretlandi og stungu upp á full-
trúa frá öðru landi í hans stað.
Það náði þó ekki fram að ganga.
Á þinginu dreifði íslenzka nefnd-
in fjölmörgum kynningarbækling
um m.a. um landheLgismálið.
Sögðu þau, að það hefði virzt
mælast vel fyrir, og hefðu land-
helgisbæklingarnir runnið út
eins og heitar lummur.
Sveinn Kinarsson, Vigdís Finnbogadóttir og Kleinens Jónsson.