Morgunblaðið - 07.11.1973, Blaðsíða 17

MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 7. NOVEMBER 1973
17
Þuríður J. Kristjánsdóttir, prófessor:
Bókarkynning
Sfmon Jóh. Ágústsson: Börn og
bækur. Bókaútgáfa Menningar-
sjóðs, Reykjavík, 1972.
Seint á liðnu ári kom út hjá
Menningarsjóði bókin Börn og
bækur eftir próf. Símon Jóh.
Ágústsson. Þetta er allmikið rit að
fyrirferð, 419 blaðsíður í meðal-
stóru broti. Bók, sem flytur niður-
stöður fræðilegrar rannsóknar,
þótt forvitnilegar séu, verður trú-
lega. seint metsölubók, og er ekki
ósennilegt, að það hafi haft sin
áhrif, þegar frágangur bókarinn-
ar var ákveðinn. Hún er heldur
óaðgengileg frá hendi útgefanda,
hefur verið offsetprentuð eftir
vélriti. Til eru ritvélar með mun
betra letri til slíks en sú, sem hér
hefur verið notuð. Þótt vélritunin
hafi verið vel af hendi leyst í alla
staði, er bókin mun óþægilegri
aflestrar en væri hún með venju-
legu prentletri, letrið er bæði
daufara og gisnara en prentletur.
Prófessor Simon hefur allt síð-
an árið 1965 unnið að könnun á
lestrarefni og lestrarvenjum
barna og unglinga, og birtir hann
hér niðurstöður fyrri hluta þeirr-
ar rannsóknar. Fjallarþessi hluti
um lesefni lestrarbóka og skóla-
ljóða 10—14 ára barna og ung-
linga og mat þeirra á því. Sfðan
gagnasöfnun fór fram eru nú lið-
in átta ár. A þessum átta árum
hefur ýmislegt breytzt, m.a. hefur
komið íslenzkt sjónvarp. Því er
hugsanlegt, að niðurstöður yrðu
ekki að öllu leyti þær sömu væri
könnunin gerð nú. Dráttur á út-
gáfu er þó afar eðlilegur. Verkið
er mjög mikið og seinlegt og unn-
ið af einum manni ásamt með
öðrum störfum.
Bókinni er skipt í 11 kafla. í
fyrsta kafla er lýsing á undirbún-
ingi og framkvæmd rannsóknar-
innar. I öðrum kafla er efni
lestrarbókanna og skólaljóðanna
kynnt og flokkað, og í þriðja kaf la
er sagt frá notkun þeirra í skólun-
um. Fjórði kafli er stutt en þarf-
leg ábending um afstæði gildis-
mats á lestrarefni og fimmti kafli
gefur örstutt yfirlit um tiðni
nefninga hjá drengjum og stúik-
um, þ.e. hvort öllu var svarað,
sem um var spurt.
Kaflar 6 og 7 taka yfir megin-
hluta bókarinnar. Fjallar sjötti
kafli um afstöðu og mat nemenda
á óbundnu efni lestrarbók-
anna, en sjöundi kafli á bundnu
efni þeirra og á efni skólaljóð-
anna. Þá eru niðurstöður dregnar
saman og ræddar í þremur næstu
köflum, og bókinni lýkur með
hugleiðingu um hlutverk lestrar-
bóka, sögu þeirra hér á landi og
samanburði við önnur lönd. Þar
er og að finna hagnýtar ábending-
ar til þeirra, sem í þann vanda
verða settir að velja efni í lestrar-
bækur skyldunámsskóla.
Það var með talsverðri forvitni
að ég settist við lestur bókar próf.
Simonar. Bæði er, að mér er efnið
hugstætt, og svo hitt, að um það
fjallar vandvirkur og nákvæmur
vísindamaður, liklegur til að skila
góðu verki. Ekki er bókin sérlega
auðveldur lestur, enda tala töflur
allmikið rúm, en niðurstöður
komast skýrt og ljóst til skila.
Hefur höfundur sýnt i öðrum rit-
um sínum, að hann er maður orð-
hagur og smekkvis á islenzkt mál,
og bregzt það ekki hér.
Að mestu hefur verið fylgt hefð
við niðurröðun efnis bókarinnar,
en þó finnst mér, að sumt hefði
mátt setja framar en gert er. Til
dæmis er oft búið að kveða upp
þann dóm, að munur, sem fram
kemur t.d. á smekk drengja og
stúlkna, sé marktækur, áður en
frá þvi er skýrt, við hvaða mark-
tæknimörk er miðað, en það kem-
ur fyrst í X. kafla, bls. 368. Hvergi
er skýrt frá, hvaða tölfræðilegum
prófum var beitt við marktækni-
reikningana. Það hefði farið vel á
að gefa upplýsingar um hvort
tveggja áður en niðurstöður voru
birtar.
Verður nú sagt nokkru nánar
frá efni bókarinnar og helztu nið-
urstöðum.
Framkvæmd könnunarinnar
fór f stórum dráttum þannig
fram, að spurningaskrá var lögð
fyrir óvalið úrtak allra deilda í 4.,
5. og 6. bekkjum barnaskóla og 1.,
2. og 3. bekkjum gagnfræðaskóla
Reykjavíkur. Við úrvinnslu kom í
ljós, að lesefni 3. bekkjar gagn-
fræðaskólanna var svo ósamstætt,
að þeim bekk var sleppt í úr-
vinnslu. Hann mun hins vegar
verða tekinn með, þegar niður-
stöður síðari hluta könnunarinn-
ar, um tómstundalestur o.fi.,
verða birtar. Stærð úrtaksins var
um og yfir 20% af viðkomandi
árgöngum og er fullnægjandi.
Spurningaskrárnar voru lagðar
fyrir í öllum úrtaksdeildum og
fulls samræmis gætt við það verk,
enda er það nauðsyn. Virðist í alla
staði hafa verið vel vandað til
undirbúnings og framkvæmdar
rannsóknarinnar. Spurninga-
skrárnar voru lagðar fyrir siðari
hluta vetrar árið 1965. Sá árstími
var valinn vegna þess, að þá er
langt komið að fara yfir lesefni
ársins í skólunum, en próf þó ekki
farin að hafa veruleg áhrif á
skólastarfið. Fyrirleggjendur
voru tveir, og tók fyrirlagningin
sjö vikur.
Spurt var um þá þrjá kafla
lestrarbókanna, sem nemendum
þóttu beztir og þá þrjá, sem þeim
þóttu leiðinlegastir. Sami háttur
var á hafður, þegar spurt var um
ljóðin.
Eins og bent er á í bókinni er
hér um afstætt mat á lesefninu að
ræða,— en þannig er raunar um
ákaflega margt mat. Efni er
þarna aðeins gott eða leiðinlegt í
samanburði við annað efni
lestrarbókanna eða skólaljóð-
anna. Þá getur einum þótt allt
efnið skemmtilegt, en verður að
merkja kafla eða kvæði leiðinleg.
Annar á ekki í neinum vandræð-
um með þá spurningu, að hans
dómi eru sumir kaflarnir hund-
leiðinlegir. Dómurinn „leíðinleg-
ur“ þýðir ekki það sama f þessum
tilfellum. Þó fæst með þessu
ábending um, hvað fellur börnum
og unglingum i geð og hvað ekki.
Lestrarefnið er flokkað í efnis-
flokka til að auðvelda heildarsýn.
Bent er á, að oft orkar tvímælis,
hvar kafla eða kvæði skuli skipað
í flokk. Þá er og efni innan hvers
flokks mjög svo ólikt. Að þessu
athuguðu virðist meira vera að
marka mat á hverju einstöku
kvæði eða kafla en á efnisflokk-
um, þótt slíkar heildarniðurstöð-
ur gefi vísbendingu.
Þessir voru flokkar óbundins
máls: 1. Þjóðsögur og ævintýri, 2.
Sögur úr lífi bama og unglinga, 3.
Leikrit, 4. Dýrasögur, 5. Veiðisög-
ur, 6. Mannraunir og afrek, 7.
Dæmisögur og siðalærdómur, 8.
Gamansögur, 9. Smásögur og
sögukaflar, 10. Fræðandi frásög-
ur, 11. Ritgerðir og huganir, 12.
Fornsögur.
Kvæði voru flokkuð þannig: 1.
Barnaljóð, og vögguvísur, 2. Dýra-
ljóð, samband manna og dýra, 3.
Ljóð um heimilið, foreldra, syst-
kini, bernskuminningar, 4. Heil-
ræði,. lífsspeki, hvatningarljóð, 5.
Náttúruljóð, 6. Ættjarðarljóð, 7.
Ádeilur og háðkvæði, 8. Söguljóð,
frásagnarljóð, minningarkvæði, 9.
Ljóðræn kvæði, 10. Trúarljóð,
sálmar, 11. Gamankyæði, 12.
Lausavísur og stök erindi um
ýmis efni.
Mestur hluti bókarinnar fer f að
rekja niðurstöðurí einstökum atr-
iðum. Er þess enginn kostur að
gera hér nákvæma grein fyrir
þeim, heldur verður gripið niður
áfáeinum stöðum.
Þegar litið er á fjölda nefninga
(jákvæðra + neikvæðra) á barna-
og unglingastigi vekur athygli,
hve sjaldan eru nefndir kaflar úr
fornsögum. Eru þeir þó allmargir
í lestrarbókunum. Ræðir höfund-
ur þetta og bendir á, að óheppi-
legt muni vera núverandi fyrir-
komulag þar sem þetta efni er
greint frá öðru efni lestrarbók-
anna, auk þess sem það er stund-
um með fornri stafsetningu. Segir
höfundur svo: „Sérskipan forn-
sögulegs efnis gerir kennurum
erfiðara um að láta börn á ýmsum
aldri lesa það. Hún gæti og stuðl-
að að myndun þess hugsunarhátt-
ar, bæði með kennurum og nem-
endum, að það ætti ekki samstöðu
með öðru efni lestrarbókanna."
Fæð nefninga getur bent til þess,
að kennarar hliðri sér hjá þessum
köflum.
Forvitnilegt er að sjá vinsældir
einstakra kafla og flokka bók-
anna. Allir kennarar vita, að það
er ekki efni kaflans eða kvæðisins
eitt, sem vinsældum veldur. Hér
gildir svo sem víða annars staðar,
að veldur hver á heldur. Það sem
er leiðinlegt í höndum eins kenn-
ara getur annar glætt slíku lífi,
að vinsælt vérður. í þessari rann-
sókn er þó um svo marga kennara
að ræða, að þessi áhrif jafnast
trúlega.
Þjóðsögur og barnaævintýri er
langfyrirferðarmesti flokkurinn i
lestrarbókum barnaskólanna. Úr
honum njóta vinsælda jafnt hjá
drengjum og stúlkum nokkur
ævintýri, ýkju- og skopsögur og
fáeinar þjóðsögur. Dæmi: Litla
stúlkan með eldspýturnar (10
ára), Munchhausensögur, Nagla-
súpan (10 og 11 ára), Tungustapi
(12 ára). Greinilegur munur kem-
ur þó einnig fram á smekk
drengja og stúlkna. Tfu ára
drengir skipa t.d. þjóðsögunum
Púkinn og fjósamaðurinn og Vígð
Drangey í 1,—3. vinsælaröð,
en í sömu frásögum skipa 10 ára
stúlkur i 1.—3. óvinsældaröð.
Sama er að segja um smásöguna
Hestastuldurinn og Hellismanna-
sögu (sögu um útilegumenn í
Surtshelli), þær eru hátt skrifað-
ar hjá 11 ára drengjum en óvin-
sælar að sama skapi hjá 11 ára
stúlkum og Hellismannasaga hlýt
ur sömu dóma hjá 12 ára börnun-
um. Á hinn bóginn skipta
t.d. 10 og 11 ára stúlkur
Jólasögu, sögunni Jólin i fjósinu
og Sigríði Eyjaf jarðarsól í 1. —3.
vinsældaröð, en tveimur hinum
siðarnefndu skipa 11 ára drengiri
1. — 3. óvinsældaröð. Bæði kyn
skipa í 1. — 3. óvinsældaröð sög-
unum Leggur og skel og Að klæða
fjallið. Þjóðsagan Tungustapi
hlýtur þau undarlegu örlög að
vera í fremstu röð bæði á vin-
sælda og óvinsældalista 12 ára
barna.
Glöggt kemur fram þama og
víðar, að smekkur drengja og
stúlkna reynist ólíkur. Speglast
þarna trúlega okkar menningar-
umhverfi. Drengir vilja frásagnir,
bar sem drengir eða karlmenn
eru söguhetjur og fjallað er um
mannraunir, ferðalög, afrek og
bardaga o.þ.h. Hugrekki og kjark-
ur er í hávegum haft svo og
heiðarleiki. Stúlkur kjósa frásög-
ur með mildari blæ, dýrasögur,
ævintýri, sögur „um samskipti
beggja kynja, par sem ást er gef in
í skyn“, sögur úr lífi barna og
unglinga, frásagnir um heimilis-
líf. Sögur og frásagnir, þar sem
slegið er á strengi meðaumkunar
og samúðar fá hljómgrunn hjá
stúlkum. Höfundur segir: „Yfir
sumum þessum sögum er dýpri og
harmsögulegri blær en köflum
þeim, sem njóta mun meiri vin-
sælda drengja. ‘
Leikrit reyndust vinsæl, eink-
um með stúlkum. Svo sem höf-
undur bókarinnar bendir á, eru
leikrit tilbreytin:, í lestrartímun-
um, sett er i hlutverkin og samles-
ið, og getur það aukið vinsældir
þeirra. Eftirtaldir efnisflokkar
reyndust óvinsælastir á barna-
skólastigi: Fræðandi frásögur,
Dæmisögur og siðalærdómur, Rit-
gerðir og hugarnir og Dýrasögur.
Telur höfundur óvinsældir þessar
stafa af tvennu: „Börn virðast til-
tölulega litinn áhuga hafa á sum-
um þessum flokkum a.m.k., og í
öðru lagi eru kaflarnir ekki ritað-
ir á þann veg, að þeir veki áhuga
barna. Sennilegt er að siðara atr-
iðið sé þyngra á metunum." Sér-
staka eftirtekt vekur, að dýrasög-
ur lestrarbókanna skuli vera svo
óvinsælar sem raun ber vitni í 10
— 12 ára deildum. Ætti þó að
vera tiltölulega auðvelt að finna
efni við hæfi úr þeim flokki.
Ftæðandi frásagnir bókanna eru
sumar úreltar orðnar, enda eru
bækurnar gamlar. Þar að auki fá
þær þann dóm að vera „dauflega
ritaðar“.
Færri efnisflokkar eru í bókum
unglingastigsins, og einnig eru
þar mjög fári kaflar í hverjum
svo einungis er unnt að dæma
vinsældir kaflanna sjálfra, ekki
efnisflokka. Sem dæmi má nefna,
að kaflinn Hjáseta og réttir úr
Pilti og stúlku eftir Jón Thorodd-
sen er fremstur í flokki á vin-
sældalista í 1. bekk unglingaskóla
hjá báðum kynjum. Þessi aldar
gamla frásögn afsannar það, sem
stundum heyrist, að ekki þýði að
bjóða ungum lesendum efni, sem
ekki er úr þeirra samtíð. Næst á
vinsældarlistanum er hjá báðum
kynjum kafli úr leikritinu Gullna
hliðið eftir Davið Stefánsson. Ver
hefur til tekizt með frásögnina
um hestinn Krapa úr Paradísar-
heimt eftir Halldór Laxness, hún
nær ekki til þessa lesendahóps. 1
þvi sambandi hugleiðir próf. Sim-
on svo: „Ef sýnishorn úr ritum
mikilla skálda eru þannig valin i
lestrarbækur, að þau eru hinum
ungu lesendum ofviða, geta
myndazt með þeim neikvæð við-
horf við þessum skáldum í stað
þess, að sýnishornið átti að vekja
löngun þeirra til að lesa meira
eftir þau. Slíkt val getur verið
hinn mesti bjarnargreiði bæði við
skáldin og nemendurna."
Kvæðum skólaljdða og lestrar-
bóka eru gerð sömu skil og hinu
óbundna efni. Verður það ekki
rakið hér. Þó kemur sumt á óvart.
T.d. skipa bæði drengir og stúlkur
í 10 ára deildum vögguvísunni Bí,
bí og blaka í 1. óvinsældaröð og
þulunni Tunglið, tunglið taktu
mig (Theodóra Thoroddsen) þar
næst á eftir. Aftur á móti njóta
hinar fornu heilræðavísur Hall-
grlms Péturssonar Ungum er það
allra bezt vinsælda hjá sama
aldri, þótt áminningarog heilræði
séu annars ekki hátt skrifuð hjá
þelm. Geta menn spreytt sig á að
skýra þessar vinsældir. Dæmi um
vinsæl kvæði er t.d. ísland, far-
sælda frón hjá 11 ára börnum og
Skúlaskeið hjá 12 ára börnum. Þá
er kvæðið Áfangar eftir Jón
Helgason efst á vinsældalista hjá
14 ára börnum af báðum kynjum.
Smekkmunur kynja kemur fram i
ljóðalestri eins og lestri hins
óbundna máls.
Höfundur athugaði einnig sam-
band námsgetu, eins hún kemur
fram í einkunnum, og lestrar-
smekks og kemst að þeirri niður-
stöðu, að munur eftir aldri og
kynferði sé meiri en eftir eink-
unnum. Kemur þetta heim við
ameríska könnun, sem vitnað er í.
Þótt hvorki inntaki né umtaki
könnunar prófessors Símonar
hafi verið gerð hér skil að ráði má
þó af framansögðu sjá, að hér er
um merkilegt brautryðjendastarf
að ræða, sem hefur beint hagnýtt
gildi. Vandvirkni f vinnubrögðum
er mikil og margar hliðar ræddar.
Höfundi eru ljósir annmarkar á
könnun sem þessari og er hófsam-
ur í ályktunum. Móðurmálskenn-
arar viðkomandi aldursflokka
munu finna þarna ýmislegt for-
vitnilegt, og eins og áður er vikið
að er þarna margt, sem lestrar-
bókarhöfundum má að gagni
verða. Benda t.d. óvæntar óvin-
sældir sumra kafla á nauðsyn for-
prófunar lestrarefnis. 1 kjölfar
nýrrar námsskrár munu á næst-
unni koma nýjar lestrarbækur.
Frumvarp til laga um grunnskóla
gerir ráð fyrir bókasöfnum við
alla skóla. Af því læra börnin
málið, að það er fyrir þeim haft,
og því kynnast börnin bókum, að
þær verða fyrir þeim og þeim á
þær bent. Kennari þarf að vera
bókfróður og skólabókavörður
þarf að þekkja börn. Hvernig
skal þá velja kafla i bækur og
bækur f söfn? Þar kemur sjálf-
sagt margt til greina, en taka má
undir með próf. Sfntoni. þegar
hann segir: „Forðast verður
tvennar öfgar: Annars vegar að
ætla, að allar góðar bókmenntir
séu við hæfi barna og unglinga
og hins vegar, að allt sé þeim
hollur og þroskandi lestur, sem
skemmtigildi hefur.... Lestrar-
bækur verða framar öllu að hafa
Skemmtanagildi fyrir barn-
ið og höfða til einhverra
áhugamála þess. Það er (þó)
ekka nóg að börnunum þyki
lestrarefna skemmtilegt, heldur
verður það einnig að hafa þroska-
gildi fyrir þau.“
Nú vinnur höf. að bók, sem
flytja mun niðurstöður siðari
hluta könnunarinnar, um tóm-
stundalestur o.fl., og er þess að
vænta, að þar komi ekki siður
margt áhugavert fram en í þessari
bók. Forvitnilegt væri, ef einhver
vildi taka hér við og gera svipaða
könnun utan R“ykjavikur. Sagt
er stundum, að auðveldur sé eftir-
leikurinn, en þó tel ég vandséð, að
það verði gert á næstunni.
Fáar uppeldisfræðilegar rann-
sóknir hafa verið gerðar hér á
landi, en hér hefur bætzt myndar-
lega við. Ég óska prófessor
Sfmoni til hamingju með merki-
legt og vel unnið verk og bíð
framhaldsins.