Morgunblaðið - 08.12.1973, Síða 12

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 8. DESEMBER 1973
12
Jóhann Hafstein:
Þegar hætt var við
að slíta stjórnmála-
samskiptum við Breta
Þetta er síðari greinin, sem ég
skrifa um þýðingarmikil málefni,
sem borið hefur á góma hjá utan-
ríkisnefnd að undanförnu, en ég
tel mjög mikils um vert, að al-
menningur hafi ekki brenglaða
vitund um það, hver afstaða utan-
rfkisnefndarmanna hefur verið.
Þann 11. september sl. tók
hæstvirt ríkisstjórn sig til og
ákvað, að brezku ríkisstjórninni
yrði tilkynnt, að héldu herskip
hennar og dráttarbátar áfram
ásiglingum á íslenzk skip, sæi ís-
lenzka ríkisstjórnin sig tilneydda
að krefjast slita stjórnmálasam-
skipta milli landanna.
Ekki beið rfkisstjórnin boðanna
með að Iáta fjölmiðlum í té vit-
neskju um þessa samþykkt. Síðan
þótti þó hæfa að boða til fundar í
utanríkisnefnd síðari hluta dags-
ins. Á þeim fundi utanrikisnefnd-
ar, að gerðum hlutum af hálfu
ríkisstjórnar, létu fulltrúar Sjálf-
stæðisflokksins í utanríkisnefnd,
Geir Hallgrimsson og Matthías Á.
Mathiesen, m.a. bóka eftir sér, að
engin greinargerð hefði verið
lögð fram um það, hvað í raun
fælist í ákvörðun ríkisstjórnar-
innar eða hvað hún ætlaðist
fyrir. Ákvörðun rikisstjórnar-
innar væri tekin án samráðs
við stjórnarandstöðuflokkana,
þrátt fyrir gefin loforð, og án
samráðs við utanríkisnefnd, eins
og lög mæla þó fyrir um og
skylt er. Sjálfstæðismennirnir
bentu á, að ekki væri skynsam-
legt, að ákvörðunin um slit á
stjórnmálasambandi væri skil-
orðsbundin og sízt af öllu við at-
burði í framtíðinni, sem umdeil-
anlegir gætu verið. Ennfremur
væru slit á stjórnmálasambandi
við annað ríki hin örlagaríkasta
aðferð, sem við hefðum yfir að
ráða gagnvart því. Sjálfstæðis-
mennirnir létu bóka: „Þótt ætla
megi, að stöðvun slíkra samskipta
(þ.e. slit stjórnmálasambands við
Breta) valdi okkur íslendingum
meira tjóni en Bretum, sem vegna
stærðar yrðu tæplega að nokkru
ráði efnahagslega varir við slíkar
aðgerðir, þá getum við Islending-
ar dæmt aðgerðir Breta svo hart,
að við getum ekki hugsað okkur,
heiðurs okkar vegna, að hafa ein
eða nein samskipti við þá, nema
þeir bæti ráð sitt."
Loks bentu nefndarmenn sjálf-
stæðismanna á hættuna á því, að
slíkar aðgerðir einangruðu okkur
frá vinveittum aðilum í Bretlandi,
sem væru með tilstyrk almenn-
ingsálitsins þar að reyna að fá
fram breytingu á stefnu brezku
ríkisstjórnarinnar í landhelgis-
málinu og hefði orðið mikið
ágengt.
Var nú kyrrt i bili, en ekki
lengi.
Þar kom nú, að Bretar gerðu
tillögu um það, að alþjóðleg nefnd
skyldi skera úr um, hvort um
ásiglingu væri að ræða eða hvort
íslendingum eða Bretum væri um
að kenna, ef til kæmi. Um það
tókum við sjálfstæðismennirnir
af skarið mjög tvimælalaust. Ég
sagði í viðtali við Morgunblaðið
þann 20. september sl. eftirfar-
andi: „Það á að mínu áliti að vera
algjörlega á valdi íslenzkra stjórn-
valda að meta það, hvort hugsan-
legur árekstur milli framan-
greindra aðila á miðunum við Is-
land gefi tilefni til slita stjórn-
málasamskipta af Islands hálfu.
Yrði þá byggt á skýrslum eftir
sjópróf og fyrir sjódómi. Is-
lendingar hafa ætíð gefið gagn-
aðila kost á því, að fulltrúar hans
mæti fyrir sjódómi. Islendingar
,hafa,ætfð gefið gagnaðila kost á
því, að fulltrúar hans mæti fyrir
sjódómi hér á landi, þegar því er
að skipta, til þess að túlka sinn
málstað." Þetta sjónarmið árétt-
uðum við fulltrúar Sjálfstæðis-
flokksins f utanríkisnefnd á
fundi, sem haldinn var síðari
hluta sama dags, þann 20. septem-
ber. Innan nefndarinnar varð
enginn ágreiningur um slíkan
skilning.
Þá kemur að fundi utanríkis-
nefndar, sem haldinn var 26. sept-
ember, og er e.t.v. einn söguleg-
asti fundur, sem um langt skeið
hefur verið haldinn í utanríkiv
nefnd.
Þá hafði brezk freigáta siglt á
íslenzkt varðskip, og nú var um
það að ræða að tjá sig um, hvort
slíta skyldi stjórnmálasamband-
inu þá þegar, eða hvað gera
skyldi. Utanrfkisráðherra sagði,
að ríkisstjórnin hefði ekki tekið
ákvörðun í þessu máli. Ákveðið
hefði verið að fara þá leið að
heyra fyrst álít utanríkisnefndar.
Nýir siðir höfðu venð teknir upp
síðan utanríkisnefnd var boðuð
þann 11. september til þess að
fjalla um gerðan hlut í ríkis-
stjórninni. Ráðherra kvaðst síðan
vilja skýra nefndinni frá því, að
sendiherra Breta hefði í dag
gengið á fund forsætisráðherra og
flutt honum skilaboð frá Heath,
forsætisráðherra Bretlands. Enn
hefðu ekki aðrir ráðherrar en for-
sætisráðherra og utanríkisráð-
herra séð þetta bréf, en hann
kvaðst samt vilja lesa meginefni
þess fyrir nefndinni.
Utanríkisráðherra tjáði nefndar
mönnum, að sendiherrann hefði
skýrt nokkuð nánar bréf brezka
forsætisráðherrans og sagði þá, að
það, sem Bretar teldu koma til
greina, væri fækkun togara á mið-
unum, að útiloka verksmiðju- og
frystiskip, minnka heildaraflann
og viðurkenna friðunarsvæði. Til-
gangurinn með tillögum brezka
forsætisráðherrans væri sá að
reyna að fresta slitum á stjórn-
málasamskiptum og fá þannig
svigrúm til þess að undirbúa
nýjar viðræður um bráðabirgða-
samkomulag.
Utanríkisráðherra tjáði nefnd-
inni, að forsætisráðherrann áliti
koma til greina að fresta slitunum
á stjórnmálasamskiptum, en þó
ekki nema örfáa daga og einnig
með því skilyrði, að utanríkis-
nefnd samþykkti það einróma.
Rétt er, að menn viti, hvernig
utanríkisnefndarmenn tjáðu sig,
ekki sízt með hliðsjón af þeirri
þróun mála sem siðan hefur orð-
ið.
Eysteinn Jónsson kvaðst ekki
sjá, að hér væru neinar nýjar til-
lögur á ferðinni. Hann sagði, að
sér litist illa á að breyta fyrirætl-
unum okkar. I bréfi Heaths væri
ekkert nýtt og hann kvaðst óttast
að hika nú við að framkvæma
áætlun ríkisstjórnarinnar um
stjórnmálaslit. Skilaboð brezka
forsætisráðherrans væru „fleyg-
ur“. Við ættum að ákveða strax að
slíta stjórnmálasamskiptum, sag-
ði Eysteinn Jónsson.
Ekkert virtist bera á milli
þeirra Þörarins Þörarinssonar,
formanns nefndarinnar, og Ey-
steins Jónssonar, um það, hvað
gera skyldi.
Magnús Kjartanssson ráðherra
kvaðst telja sjálfsagt að slíta nú
stjórnmálasamskiptum við Breta.
I bréfi brezka forsætisráðherrans
væri ekkert nýtt. Hann kvaðst
telja, að það væri nú orðin al-
menn skoðun á Islandi, að við
ættum ekki lengur að bjóðast til
að semja á neinn hátt við Breta
varðandi fiskveiðilögsögu okkar.
Bjarni Guðnason kvaðst vilja
taka sérstaklega fram, að hann
sæi ekki aðra leið en að slita
stjórnmálasamskiptunum. Ann-
ars yrði litið svo á, að ríkisstjórn-
in væri búin að missa tök á
málinu.
Matthías Á. Mathiesen óskaði
nú eftir fundarhléi. Hann kvaðst
vilja ræða við formann Sjálfstæð-
isflokksins, en við höfðum rætt
málin fyrir fundinn, er ég hins
vegar ekki sat.
Eftir fundarhléið sagði Bene-
dikt Gröndal, að hann hefði fyrr á
fundinum talið koma til greina að
fresta í nokkra daga slitum á
stjórnmálasamskiptum til að
athuga, hvaða tillögur Bretar
hefðu aðrar en þær, sem kæmu
fram í bréfi Heaths. En við nánari
athugun teldi hann, að við ættum
ekki að fresta slitunum.
Nú las Matthías Á. Mathiesen
yfirlýsingu frá sér og Jóhanni
Hafstein, varðandi bréf brezka
forsætisráðherrans. Bókunin var
svohljóðandi:
„Ut af orðsendingu þeirri, sem
borizt hefur á fund utanríkis-
nefndar frá brezka forsætisráð-
herranum til forsætisráðherra Is-
lands dagsettri í dag, þar sem
látínn er í ljós vilji brezka for-
sætisráðherrans til þess að leysa
nú deilumál þjóðanna, teljum við
rétt, að kannað verði til hlitar,
hvað fyrir brezka forsætisráð-
herranum vakir nánar, og for-
sætisráðherra lslands ákveði
stuttan frest til þessarar athug-
unar."
Ennfremur bókuðu fulltrúar
Sjálfstæðisflokksins almennt um
afstöðu sína til málsins, og hefur
sú bókun áður verið birt. Ég vil
þó minna á þessi efnisatriði, en
við bentum á, að Bretar gætu með
framferði sinu neytt til þess, að
stjórnmálasambandi milli land-
anna yrði slitið, enda væri lífi
sjómanna, bæði íslenzkra og
brezkra, stofnað i bersýnilega
hættu með aðgerðum Breta á
fiskimiðunum. Þvi miður drægi
ekki ur hættunni á Islandsmiðum
né linnti deilunni milli þjóðanna
við slit stjórnmálasamskipta, ef af
þeim yrði. Það bæri því að halda
áfram alvarlegum tilraunum til
þess að ljúka sem fyrst hinni
hættulegu deilu, sem stofnaði
mannslífum í voða, enda væri nú
mjög skammt í hafréttarráð-
stefnu Sameinuðu þjóðanna, en
þróun mála öll á þá lund, að þar
fallist meiri hluti þjóðanna á 200
mílna auðlindalögsögu.
Ég hefi stuðzt við fundargerðar-
bókun utanríkisnefndar, en hygg
þó öruggt, að ég brjóti hvergi
trúnað, þar sem öll þessi mál hafa
að meira eða minna leyti áður
verið rædd í fjölmiðlum án þess
þó, að rétt heildarmynd hafi
fengizt.
Allir vita, að forsætisráðherra
réð því, að farið var að ráðum
sjálfstæðismanna. Hann fór siðan
til Bretlands til viðræðna við
brezka forsætisráðherrann, og nú
er deilan leyst um sinn. Forsætis-
ráðherra okkar á skilið þakklæti
fyrir, svo sem allir þeir, er að
farsælli úrlausn málsins hafa
stuðlað.
Endurminningar Friðriks Guðmundssonar
Friðrik Guðmundsson
Endurminningar I—II
GilsGuðmundsson gaf út.
Vfkurúlgáfan — Guðjón Elfasson
1972—1973.
Stundum heyrist amast við
endurminningaflóðinu. Það má
vel vera að margt sé gefið út af
slíkum bókum, sem ekki eigi er-
indi til almennings, og ekki er
nógu vel sagt, og ævisöguritarinn
hafi frá ósköp litlu að segja, sakir
þess að ævi hans hefur verið við-
burðasnauð, eða hann hefur ekki
lag eða hæfiieika til að gera ævi-
feril sinn sögulegan, og kunni
ekki að krydda frásögnina. Eg
held þó að varla gefi svo lélega
ævisögu, að hún veiti ekki ein-
hverjar upplýsingar um mannlegt
líf, sem betur er geyait ettgleymt
Mér virðist, að Istendingar eigi
alltof fáskrúðugar bókmenntir af
þessu tagi, einkum þó frá fyrri
timum. Það er hægt að telja á
fingrum sér þær sjálfsævisögur,
sem ritaðar hafa verið fyrir 1900,
en þær eru taldar til gersema nú
og má t.d. nefna ævisögu þeirra
Jóns Indfafara og séra Jóns Stein-
grímssonar, sem báðar bregða
upp skýrurn myndum af mannlifi
þeirra tíma og höfundum sjálfum.
Ilér er á ferðinni 2. útgáfa af
ævisögu 19. aldar manns, bónda í
Þingeyjarsýslum og Kanada, sem
góðra gjalda er verð, bæði sakir
þess að hún er skrifuð með fjöri
og nær yfir vítt svið.
Friðrik var fæddur á Víðihóli á
Hólsfjöllum 24. júni 1861, en
andaðist i Kanada 3. mai 1936, eða
75 ára að aldri.
Hann var alinn upp á Hóls-
fjöllum, og gerðist þar bóndi, er
hann hafði aldur til, en fluttist
búferlum norður í Þistilfjörð, og
bjó þar þangað til hann fluttist
árið 1905 til Vesturheims. Fyrst
var hann í Winnipeg, en gerðist
síðan bóndi i Mozartbyggð I
Kanada.
Hann ritaði um landnám í
Vatnabyggðum í Almanak Ólafs
Thorgeirssonar 1917—1918, og
þessar endurminningar, sem fyrst
birtust í Ileimskringlu, blaði
Vestur-íslendinga, en voru síðan
sérprentaðar eftir letri blaðsins
árið 1932, og eru þær fyrir löngu
ófáanlegar. Friðrik lauk ekki við
minningar sínar, en hann var
búinn að missa sjönina, þegar
hann byrjaði að skrifa, og síðan
ritaði hann þær á ritvél með
blindletri, enda segir hann:
„Þegar ég í myrkrinu sit fyrir
framan ritvélina mína...“
Þrátt fyrir augljósa ágalla, sem
að miklu leyti stafa af því, að
Friðrik var orðinn aldraður,
þegar hann skrifaði minn-
ingarnar og blindur, eru kostir
þeirra svo miklir, að þeim má
skipa á bekk meðal góðra ævi-
sagna. Hann skýrir frá mörgum
ógleymanlegum atburðum og
mönnum, ferðaiögum og mann-
fundum með ágætum.
Friðrik var gáfumaður, eins og
faðir hans hafði verið, mikill
áhugamaður um landsmál, og
taldi ekki eftir sér langferðir
til þess aðgetaorðiðþátttakandi í
fundum og samtökum, sem höfðu
að markmiði bættan hag þjóðar-
innar. Friðrik var gæddur góðum
frásagnarhæfileikum og verða
manni margar mannlýsingar hans
minnisstæðar. Frásögn hans um
séra Amljöt Ólafsson í Sauðanesi,
sem var einn af merkismönnum
19. aldar fyrir margra hluta sakir,
varpar á hann skýru ljósi, kosti
hans og galla, og svo er um fleiri
frásagnir Friðriks.
Fyrri kona Friðriks var dóttir
Jakobs Hálfdánssonar kaupstjóra
Kaupfélags Þingeyinga á Húsa-
vík, og hafa þær mægðir eflaust
átt þátt í því að vekja Friðrik til
áhuga fyrir þjóðfélagsmálefnum.
Friðrik kann frá mörgu að segja
frá langri ævi i tveimur heims-
álfum og verður enginn vonsvik-
inn eftir lestur minninga hans.
Þær eru bæði hinar fróðlegustu
og skemmtilestur.
Jóh. Gunnar Ólafsson.
j