Morgunblaðið - 06.02.1974, Qupperneq 10

10
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 6. FEBRUAR 1974
Gylfí Þ. Gíslason á ráðstefnu SVS og Varðbergs:
Afvopnun leysi
vígbúnað af hólmi
Um helgina var haldin í Reykjavík ráðstefnan Island —
Noregur, samstarf um öryggis- og alþjóðamál. Ráðstefnan var
haldin á vegum Samtaka um vestræna samvinnu og Varðbergs,
félags ungra áhugamanna um vestræna samvinnu.
Ráðstefnuna sóttu um 150 boðsgestir og voru ræðumenn
norskir og íslenzkir sérfræðingar og áhugamenn um varna- og
alþjóðamál.
Morgunblaðið mun birta ræðurnar næstu daga, og fer sú
fyrsta hér á eftir:
Fyrst langar mig til þess að láta
í ljós ánægju yfir því, að hingað
til íslands skuli vera kominn hóp-
ur jafnágætra Norðmanna og
raun ver vitni til þess að skiptast
á skoðunum við þá íslendinga,
sem taka þátt í þessari ráðstefnu,
um stefnu rikja okkar í utanríkis-
málum og samstarf um öryggis- og
alþjóðamál. Engir erlendir menn
eru jafnvelkomnir I þessu landi
og Norðmenn. Engir erlendir
menn eru hér jafnlitlir útlending-
ar og þeir. Norðmenn og íslend-
ingar eru tengdir fornum bönd-
um frændsemi og vináttu, sameig-
inlegs uppruna, sameiginlegs arf-
ernis. Þegar tengsl íslendinga og
Norðmanna ber á góma, dettur
mér oft í hug atvik, sem starfs-
bróðir minn einn í Oxford sagði
mér einu sinni frá skömmu eftir
lok heimsstyrjaldarinnar. Hann
sagði, að bandarískur auðmaður
hefði nýlega verið í háskólabæn-
um og dáðst mikið að fegurð gras-
flatanna í görðum háskólabygg-
inganna. Hann átti sjálfur veglegt
stórhýsi f heimalandi sínu, en
grasflatirnar í garðinum voru
ekkert svipað því eins fallegar.
Þess vegna gerði hann, svo lítið
bar á, boð fyrir gamlan garð-
yrkjumann og spurði hann,
hvernig fara ætti að til þess að
flatirnar yrðu svona fallegar.
Gamli garðyrkjumaðurinn sagði,
að það væri ofur einfalt. Það
þyrfti ekki annað en aðvökvaþær
og slá, vökva þær og slá. Þegar
búið væri að gera það í 300 ár, þá
yrðu þær svona! En samband okk-
ar við Norðmenn er meira en 300
ára gamalt, það er meira en þrisv-
ar sinnum þrjú hundruð ára gam-
alt, það er 1100 ára gamalt. Þess-
vegna er það svona.
Það sem til umræðu er á þessari
ráðstefnu, er, hvort það sé ekki,
þegar öllu er á botninn hvolft,
ennþá meira en sameiginlegur
uppruni og gagnkvæm vinátta í
1100 ár, sem nú á timum tengi
íslendinga og Norðmenn. Það er
spurningin um, hvort 20. öldin
hafi ekki fært okkur nær hverja
öðrum í nýjum skilningi, þ.e. á
svíði alþjóðamála og þó einkum
öryggismála. Áður en ég leitast
við að svara þeirri spurningu, er
eðlilegt, að ég reyni að gera grein
fyrir því hver ég tel, að eigi að
vera kjarninni í íslenskri utanrík-
isstefnu.
MARKMIÐ UTANRÍKIS-
STEFNU ÞJOÐA.
Markmið utanríkisstefnu sér-
hverrar þjóðar hlýtur að vera þrí-
þætt:
1. Að leitast við að tryggja, að
þjóðin geti búið i friði og far-
sæld í landi sínu, án afskipta
annarra. Markmið þeirra
þjóða hlýtur jafnframt að
vera, að stuðla að því frelsi og
mannhelgi, mannúð og rétt-
læti móti samskipti þjóða.
2. Að efla og bæta viðskiptatengsl
við aðrar þjóðir og
3. Að auka og treysta menningar-
samband við umheiminn.
Þetta á að sjálfsögðu einnig við
um Islendinga. En við sérstök
vandamál getur verið um að ræða
hjá einstökum þjóðum, og það á
við um okkur Islendinga.
Hver eru grundvallarvandamál-
in á sviði islenzkrar utanríkis- og
varnarmálastefnu. Frá mínu sjón-
armiði eru þau fóigin í þessum
fjórum spurningum:
1. Eru landvarnir á Islandi nauð-
synlegar?
2. Eru þær nauðsynlegar vegna
öryggis þjóðarinnar sjálfrar
eða vegna öryggis annarra
þjóða eða af báðum þessum
orsökum?
3. Ef starfandi eru varnarbanda-
lög og nágrannaþjóðir, sem
telja sig hafa sameiginlegra
hagsmuna að gæta, eru i slíku
bandalagi, eiga þá íslendingar
að eiga aðild að því?
4. Ef landvarnir eru nauðsynleg-
ar, hverjir eiga þá að annast
þær?
í alvöru mun varla geta verið
um það ágreiningur, að ísland sé
mikilvægt frá hernaðarsjónar-
miði. Yfirráð yfir íslandi í
styrjöld bæta skilyrði til yfirráða
yfir Norður-Atlantshafi og að-
stöðu til þess að tryggja þar frjáls-
ar siglingar, á hafinu og neðan-
sjávar, auk þess sem landið getur
þjónað flugflota sem eins konar
fast flugvélamóðuskip. Sé island
mikilvægt í stríði, er það einnig
mikilvægt á friðartímum, því að
valdajafnvægi er ein mikilvægust
forsenda friðar.
ENGINN HERNAÐARLEGUR
MIKILVÆGUR STAÐUR
ÖVARINN
Land, sem er mikilvægt frá
hernaðarsjónarmiðí, getur ekki
verið algjörlega dvarið. Enginn
hernaðarlega mikilvægur staður i
veröldinni er algjörlega óvarinn.
Hér hefst vandi íslendinga.
Augljóst er, að þeir eru þess ekki
megnugir að halda uppi landvörn-
um. Til þess eru þeir af fáir og
land þeirra of stórt. Þeir hafa
hvorki mannafla né fé til þess að
verja land sitt með hliðstæðum
hætti og aðrarþjóðirgera.
Vitneskjan um þetta getur ekki
verið íslendingum sársaukalaus.
Eiga íslendingar skilið sjálfstæði,
fyrst þeir geta ekki haldið uppi
landvörnum eins og aðrar þjóðir?
I huga einhvers íslendings kynni
þetta að verða til þess að hann
færi að lita á þjóðina sem annars
flokks þjóð og verða kærulaus um
þjóðleg verðmæti hennar. En
þessi vitneskja kann einnig að
leiða til óeðlilegrar áherslu á allt
það, sem þjóðlegt er, jafnvel þjóð-
ernishroka.
Slikt má ekki eiga sér stað. ís-
lendingar hafa augljósa sérstöðu,
vegna fámennisisins í stóru, hern-
aðarlega mikilvægu landi. Þeir
verða sjálfir að átta sig á
sérstöðu sinni og aðrar þjóðir
verða einnig að gera það. Eg er
þeirrar skoðunar, að eðlilegust af-
leiðing þessarar sérstöðu sé sú, að
islendingar fylgi, þegar litið er
yfir langan tíma, þeirri stefnu í
utanrikis- og varnarmálum, sem
miðar að afvopnun þjóða, og að
friður milli ríkja verði tryggður
með samningum og lágmarks-
vörnum, en ekki voldugum hern-
aðarbandalögum. í slíkum fram-
tiðarheimi gæti smáþjóð eins og
islendingar notið frelsis og full-
veldis, sem tryggt væri með samn-
ingum við aðrar þjóðir, án þess að
um hervarnir í landinu þyrfti að
vera að ræða.
En hér er um að ræða hugsjón
um framtíðarheim og framtiðar-
stefnu til þess að skapa hann.
Auðvitað er það mikilvægt að eiga
sér hugsjón og gera sér grein fyr-
ir, hvernig eigi að vinna að því, að
hún komist í framkvæmd. Án
slíks batnar heimurinn ekki, án
slíks verða ekki framfarir. En hitt
er jafnrétt, að stefna dagsins í dag
verður að hafa hliðsjón af ástand-
inu í dag. Nú í dag er friðar í
Evrópu og á Atlantshafi gætt af
varnarsamtökum. Valdajafnvægi
er varðveitt með ríkjabandalög-
um, en ekki með alþjóðlegum
samningum. Meðan svo er getur
þjóð eins og íslendingar ekki stað-
ið utan slíkra samtaka. Hún hlýt-
uraðskipasérþarísveit.þarsem
hún telur öryggi sínu best borgið
og þar sem staðinn er vörður um
hugsjónir, sem hún sjálf aðhyllist.
Þess vegna er aðild að Atlants-
hafsbandalaginu Islendingum
eðlileg, meðan það starfar með
sama hætti og það hefur gert. Og
séu íslendingar aðilar að varnar-
bandalagi, verður að halda uppi
landvörnum, í einhverjum mæli
og einhverju formi. Annað væri
mótsögn í sjálfu sér.
AÐILD AÐ VARNABANDA-
LAGI AN VARNA ER MARK-
LEYSA
Aðild að varnarbandalagi án
varna eða þátttöku i sameiginleg-
um vörnum er að svara spurning-
unni með bæði jái og neii. Slfkt
svar er markleysa. Ég sagði áðan,
að augljóst væri, að íslendingar
gætu ekki annazt varnir landsins
sjálfir. Séu varnir íslendingum
nauðsyn, verða þeir þess vegna að
semja um þær við aðra. Eru
Bandaríkin þá af mörgum ástæð-
um eðlilegasti samningsaðilinn.
Eins og málum er nú háttað f
heiminum, eru landvarnir á ís-
landi naupsynlegar vegnaöryggis
landsins sjálfs og vegna öryggis
nágrannaþjóða. En fyrst íslend-
ingar geta ekki haldið þeim uppi
og verða að semja við aðra um að
gera það, þurfa þeir að eiga kost á
þess konar samningum um þetta
mikilvæga og viðkvæma mál, að
tekið sé fullt tillit til alls þessa:.
Sjálfsvirðingar íslendinga, örygg-
is þeirra og sameiginlegs öryggis
þeirra og nágranna þeirra. Engri
þjóð getur verið ljúft að vita af
erlendu herliði i landi sínu á frið-
artímum. Slíkt getur þó verið
nauðsyn og tíðkast bæði i Vestur-
Evrópu og Austur-Evrópu.
HERNAÐARLEGT MIKILVÆGI
LANDSINS í ÖFRIÐI
Þvf er oft haldið fram, að dvöl
erlends hers á íslandi bjóði heim
árásarhættu í upphafi styrjaldar.
Hlutlaust og varnarlaust land
verði ekki skotmark. En sé það
viðurkennt, að aðstaða á íslandi
sé mikilvæg í styrjöld, hlýtur að
verða eftir henni sóttst í upphafi
styrjaldar. íslendingar geta ekki
látið sig það einu gilda, hvaða
styrjaldaraðili það yrði, sem fót-
festu næði í landinu. Því verða
íslendingar að ráða sjálfir. En
aðeins með einu móti geta þeir
ráðir því: Með því að vera á frið-
artímum í bandalagi við þá, sem
þeir vilja veita aðstöðu í landinu f
styrjöld. Ef íslendingar héldu, að
þeir gætu haldið landi sínu utan
aðildar að styrjöld, mætti segja,
að þeir gætu firrt landið árásar-
hættu með hlutleysi og varnar-
leysi á friðartímum. En séu þeir
vissir um, að aðstaða í landinu sé
talin nauðsynleg í styrjöld, eins
og hún var talin í síðustu styrjöld,
verður árásarhætta ekki umflúin,
hvort sem varnarlið er í landinu
við upphaf styrjaldareða ekki.
Vandi íslendinga f þessu sam-
bandi er þannig fólginn f tvennu.
Annars vegar er hann fólginn í
því, að eins og hernaðartækni er
nú háttað virðist annað óhugsandi
en að aðstaða í landinu verði hag-
nýtt, ef styrjöld skellur á. Hins
vegar er hann fólginn í hinu, að
meðan valdajafnvægi er varðveitt
og friðar gætt með varnarbanda-
lögum, getur Island ekki staðið
utan bandalags þeirra þjóða, sem
hafa sömu hagsmuna að gæta og
það sjálft, án þess að veikja varn-
arskilyrði bandalagsins, landsins
sjálfs og nágrannaríkja.
En þessi vandi er viðráðanlegur.
Aðild að varnarbandalagi þarf f
engu að 'skerða sjálfstæði. Og
unnt er að semja þannig um
landvarnir, og hvorkifull-
veldi né þjóðlegri menn-
ingu stafi hætta af. Þótt
reynsla íslendinga f þessum efn-
um sé ekki löng, er hún stað-
festing á þessu. Ekki er ástæða
til að óttast að svo geti
ekki einnig orðið enn um sinn. En
jafnan þarf að gæta þess, að í tfma
sé tekið tillit tilbreyttra aðstæðna
og stefnan f varnarmálum ávallt
miðuð við ríkjandi ástand á því
svæði heinsins, sem ísland er
hluti af. Allra mikilvægast er þó
hitt að missa ekki sjónar á því
framtiðarmarki, sem þjóð eins og
íslendingar hlýtur að stefna að,
þ.e. að sambúð rikja geti sem
fyrst orðið með þeim hætti, að
friður og valdajafnvægi sé varð-
veitt með þess konar samningum,
sem gera það kleift, að ekki þurfi
ávallt að vera varnir til staðar á
öllum hernaðarlegum mikilvæg-
um stöðum. Það er þá fyrst, þegar
ástand hefur skapast, sem Islend-
ingar geta staðið utan varnar-
bandalaga án landvarna, án þess
að stefna öryggi sfnu og sjálfstæði
í hættu.
Gylfi Þ. Gfslason
EKKIVERÐIGERÐ
GRUNDV ALLAR-
LAGABREYTING
A SKIPAN
VARNARMALA.
Segja má, að þrjú meginviðhorf
séu nú uppi með íslendingum
varðandi varnarmál. Fyrst nefni
ég þá skoðun, að ekki eigi að gera
neina grundvallarbreytingu á
þeirri skipan, sem verið hefur
undanfarna tvo áratugi á grund-
velli varnarsamningsins frá 1951.
í öðru lagi er því haldið fram, að
segja beri varnarsamningnum
upp og láta engan nýjan samning
koma f hans stað. Það eigi m.ö.o.
að leggja niður alla þá starfsemi,
sem nú fer fram í Keflavíkurstöð-
inni. Þriðja skoðunin er sý, að
halda eigi áfram því friðargæslu
og eftirlitsstarfi, sem haldið hef-
ur verið uppi og haldið er uppi á
Keflavíkurflugvelli, á grundvelli
endurskoðaðs samnings, en
marka jafnframt þá framtiðar-
stefnu, að alþjóðasamningar skuli
koma í stað varnarbandalaga og
að íslendingar skuli þegar í stað
byrja að búa sig undir, að i slíkum
heimi verði stöðin óvopnuð eftir-
litsstöð, með stóraukinni þátttöku
Islendinga í störfum þeim, sem
þarf að inna af hendi.
Síðast talda sjónarmiðið er
skoðun flokks míns, íslenska Al-
þýðuflokksins.
Þegar varnarsamningurinn var
gerður 1951, var hann samþykkt-
ur af öllum þáverandi þingmönn
um Alþýðuflokksins, þótt flokk-
urinn væri þá í stjórnarandstöðu.
Stöðin var þá fyrst og fremst her-
stöð. Síðan hefur orðið mikilbreyt
ing á hernaðartækni, og staða
tslands í varnarkerfi Atlants-
hafsbandalagsins er önnur en þá
var. Nú er stöðin fyrst og fremst
eftirlitsstöð til öryggisgæslu á
Norður-Atlantshafi og annast
fjarskiptatengsl við hhðstæðar
stöðvar í löndum beggja megin
Atlantshafs. I kjölfar þessa eru
margvfslegar breytingar á samn-
ingnum eðlilegar. Þess vegna tel
égþá stefnu, að viðhalda óbreyttu
ástandi, ekki rétta.
Annað sjónarmiðið, að gera ráð
fyrir því, að samningum sé sagt
upp, án þess að nokkuð komi f
staðinn, er fráleitt. Það hefði ekki
aðeins í för með sér, að herlið á
Keflavikurflugvelli hyrfi af land-
inu, heldur einnig, að allt eftir-
litsstarfið, sem nú er rækt frá
stöðinni, yrði lagt niður. Þetta
starf er i þágu friðargæslu iNorð
urhöfum. Það er í þáguöryggis í
þeim heimshluta, sem við byggj-
um. Héðan er auðveldast og ódýr-
ast að stunda eftirlitsstörf á Norð-
ur-Atlantshafi, með hagnýtingu
þess tæknibúnaðar, sem til þess
er nauðsynlegur. Skerfur okkar
til þess að varðveita eigið öryggi
og treysta Atlantshafsbandalagið
er í því fólginn að heimila hér
starfrækslu slikrar eftirlits- og
varnarstöðvar. Með því rækjum
við skyldur okkar, við sjálfa okk-
ur og nágranna okkar. Með því að
loka stöðinni i Keflavík stefnd-
um við eigin öryggi f hættu og
brygðumst skyldum við nágranna
okkar.
LOKUN STÖÐVAR-
INNAR I KEFLAVlK
MYNDI VEKJA SAMN-
INGSAÐSTÖÐUNA
Islendingar eru yfirleitt áreið-
anlega i hópi þeirra, sem fagna
þeirri viðleitni, sem hafin hefur
verið til minnkunar herafla
Atlantshafsbandalagsins og Var-
sjárbandalagsins f Evrópu. Slík
viðleitni er í samræmi við það,
sem ég lýsti áðan, að vera ætti
meginmarkmið íslenskrar utan-
rfkisstefnu: Að afvopnun leysti
vígbúnað af hólmi og að friður
væri í framtiðinni tryggður með
samningum, en ekki varnar-
bandalögum. Slikir samningar
takast aðeins á grundvelh valda-
jafnvægis. Lokun stöðvarinnar f
Keflavík nú eða ákvörðun nij um
að loka henni innan tiltekins
skamms tíma mundi tvi-
mælalaust rýra styrk Atl-
antshafsbandalagsins og veikja
aðstöðu þess f þessum samn-
ingum, sem gætu einmitt vfsað
veginn til þeirrar framtiðar-
skipunar, sem eðlilegt er, að ís-
lendingar óski eftir. Slíkt getur
ekki verið markmið íslendinga.
Það væri að vinna gegn eigin
hagsmunum, spilla fyrir þeirri
stefnu, sem við hljótum að vilja
styrkja.
Ég er því þeirrar skoðunar,
að stefna okkar íslendinga
nú í dag eigi hvorki að vera
að viðhalda óbreyttu ástandi f
varnarmálum né heldur að
láta loka stöðinni f Keflavik.
Ég tel að endurskoða ætti varn-
arsamninginn og gera ýmsar
grundvallarbreytingar á stjórn
og skipulagi mála á Keflavíkur-
flugvelli. Fyrst og fremst ætti
að verða algjör aðskilnaður milh
eftirlits- og varnarstöðvarinnar
annars vegar og farþegaflug-
vallarins hins vegar. Islendingar
ættu smám saman að taka að sér í
vaxandi mæli ýmis störf, sem nú
eru unnin af Bandaríkjamönnum,
á sviði stjórnunar, tækni og lög-
gæslu. Mætti endurskipuleggja
bæði landhelgisgæslu og löggæslu
f því sambandi. En úr friðar-
gæslu- og eftirlitsstarfinu, sem nú
er stundað á Keflavíkurflugvelh,
má ekki draga. Þau störf geta
íslendingar ekki annast, a.m.k.
ekki eins og nú háttar. Og það
verða allir ábyrgir aðilar að gera
sér ljóst, að meðan Islendingar
eru aðilar að Atlantshafsbanda-
laginu og KeflavíkurflugvöIIur er
liður í eftirlits- og varnarkerfi
bandalagsins, þá hljóta vissar lág-
marksvarnir að vera velhnum
nauðsynlegar. Þær verður annar
aðili en islendingar að annast.
Þeir, sem gera sér þetta ekki ljóst,
Framliald ð bls. 25