Morgunblaðið - 21.07.1974, Blaðsíða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 21. JULI 1974
Snœbjörn Jónsson:
UPPHAFLEGA var ætlunin að grein þessi birtist í
blaðinu ártíðardag Byrons 19. aprfl. sl., en blaðið kom þá
ekki út vegna prentaraverkfallsins. — Þess má geta, að
efnt var til merkilegrar Byronssýningar í Victoria and
Albert Museum í London og mun hún verða opin til
ágústloka.
But there is that within me
which shail tire
Torture and time, and breathe
when I expire.
BYRON.
„BYRON Bretatröll". Aldrei
komst Matthlas betur að orði en
þegar hann mælti þetta, og þó oft
listavel. Hann var að minnast á
glímu sína við Manfreð Byron.
Þenna bitra sorgarleik sundur-
tættrar sálar hafði brezki skáld-
jöfurinn ort hartnær viti sínu
fjær af gremju og reiði og
Matthías þýddi, þegar honum
sjálfum lá við vitfirringu af sorg
yfir missi konu sinnar. Við höfum
hans eigin orð fyrir þvf, að þá hafi
hann verið „harmi tryldur". Lík-
legt er að hann hafi einmitt bjarg-
að viti sínu með þessari tröllslegu
glímu. Hitt líka sennilegt, að
aldrei I annað sinn hefði hann
getað skilað slíku meistaraverki
sem þýðingin er. „Aldrei hefir
íslenzk tunga eins leikið mjer á
vörum“, segir hann sjálfur, og
getur þess einnig, hve mjög það
hafi þá verið á takmörkum, að sér
tækist að verjast brjálsemi. En
svo tókst honum þýðing
Manfreðs, að sennilega á engin
þjóð aðra slíka. Því miður kunna
íslendingar ekki lengur að meta
hana; svo mjög hafa óljóðin eitrað
og sljóvgað tilfinningu þjóðarinn-
ar fyrir skáldskap og fyrir móður-
málinu.
Goethe sagði um Byron, að hans
lfki hefði aldrei til verið og mundi
sennilega aldrei framar koma.
Margt fleira er eftir honum haft,
sem sýnir, hve geysilega honum
fanst til um Byron. En allt hverf-
ur það við hliðina á því undur-
fagra kvæði, sem hann orti um
enska skáldið látið — mann svo
miklu yngri en hann var sjálfur.
Það kvæði innlimaði hann í Faust
sinn, og þó að því sé þar skeytt við
líkingar, sem eru hrein hugsmíð
hans sjálfs, varpaði hann frá sér
með kvæðinu — eins og Bayard
Taylor segir — öllu lfkingamáli
og hyllir þar Byron einfaldlega
eftir skilningi sínum á honum.
Kvæðið er fjögur erindi, hið
fyrsta þannig:
Nicht allein! — wo du auch
weilest,
Denn wir glauben dich zu
kennen;
Ach! wenn du dem Tag enteilest,
Wird kein Herz von dir sich
trennen.
Wiissten wir doch kaum zo
klagen,
Neidend singen wir dein Los:
Dir in klar und triiben Tagen
Lied und Mut war schön und
gross
Margt mundi auðveldara en að
skilgreina f fám orðum, hvað til
þess þurfi að mælt eða ritað mál
sé f strangasta skilningi mikill
skáldskapur. Hinar beztu hand-
bækur verja til þess talsverðu
rúmi og gefa þó naumast
fullnaðarsvar. Varla munu hinir
dómbærustu menn telja Byron á
meðal þeirra skálda, er hæst hafi
tekizt að klffa tindinn. Og ekki
hafa öll þau skáld, er þar hafa
komizt nær takmarkinu, unnið
sér almennasta hylli. En naumast
hafa önnur skáld reynzt afkasta-
meiri en hann, (sem lézt hálffert-
ugur að aldri), og líklega alls ekk-
ert skáld hlotið slfkar vinsældir
sem hann. Þær hlaut hann ekki
aðeins í lifanda lífi heldur vara
þær enn f dag eftir að hann er
búinn að lilgja hálfa aðra öld í
gröf sinni. Það er öðru nær en að
þess sjáist merki, að hylli hans sé
að réna. Og hún stendur djúpt.
Hann er lesinn, dáður og elskaður
af þúsundum þúsunda víðsvegar
um heim. Ethel Mayne hefir ritað
aðra hina beztu bók, sem til er um
Byron, (hin er vitanlega undir-
stöðurit það, ævisaga, er Thomas
Moore ritaði og allir síðari höf-
undar hafa orðið að styðjast við),
segir að það sem mest hafi heillað
sig, sé hans enthralling
(1845) hefir sennilega átt nokk-
urn þátt í að auka áhrif hans á
dönsk skáld og þar með óbeint hin
íslenzku. En ekkert erlent skáld
hefir haft slík áhrif hér á landi
sem Byron. Þau áhrif voru ærið
mikil á sfðara helmingi nítjándu
aldar og naumast öll til hins
betra. Kristján Jónsson var
eflaust að eðlisfari bölsýnn, en
þó má vera að skuggsýni Byrons
hafi dýpkað þann eðlisþáttinn.
Það er annars útaf fyrir sig
merkileg saga, að blásnauður, tví-
tugur vinnumaður norður á Hóls-
fjöllum skuli í slíkri einangrun
komast yfir eintak af ljóðmælum
Byrons um 1860. Og þegar hann
þýðir My soul is drak, sannar
hann það tvennt, að hann hefir
næga kunnáttu í enskri tungu til
þess að skilja textann rétt og að
hann er skáld, en ekki einfaldlega
hagyrðingur. Þýðingin opnaði
honum leið til frekari menntunar,
og þann stutta tíma, sem hann átti
þá ólifaðan, orti hann mikið og
mjög undir áhrifum Byrons.
Annað skáld, er orti undir
sterkum áhrifum Byrons, var
Gísli Brynjúlfsson, (sem Einar
Benediktsson kallaði stórskáld).
Sjálfur taldi Gfsli, að „Faraldur“
væri eitt hið bezta sinna kvæða og
miklar vinsældir hlaut það, er það
var fyrst prentað. Enn í dag verð-
ur því með engri skynsemd neit-
BYRONLAVABÐUR
humanity. Langsennilegast að svo
sé það um flesta. Byron er alltaf
svo ákaflega mannlegur. Og hus-
un hans er sífellt svo fágætlega
skýr og ljós. Og einhvern veginn
er þvf svo háttað, að þegar við
lesum Byron, finnst okkur líkast
þvf sem standi hann við hlið okk-
ur. I sfnu ágæta kvæði um hann
segir Matthew Arnold:
.......................our soul
Has felt him like the thunder’s
roll.
I minningu
150.
ártíðar hans
Það var eins og vænta mátti um
Arnold: hann hitti naglann á höf-
uðið. Og þegar Byron þjáist, þá
þjáist lesarinn með honum. „Mfn
kvöl skal eignast orð,“ sagði hann
sjálfur. Hún eignaðist þau orð,
sem við fáum ekki skilið að
nokkru sinni hljóðni. Hefir þá
nokkurt skáld unnið öllu stærri
sigur?
Vitaskuld er það markvert, hve
mikil og varanleg frægð Byrons
varð; hitt ekki síður, með hvílíkri
skyndingu hún kom. Nftján ára
hafði hann gefið út dálítið Ijóða-
safn og annað þegar árið eftir.
Þetta voru að talsverðu leyti þýð-
ingar úr latfnu og grísku.Kverin
vöktu litla athygli fram yfir það,
að skozkt tímarit birti um annað
þeirra svæsinn áfellisdóm. Hon-
um svaraði Byron með hinu
miskunnarlausa og ódauðlega
kvæði sínu, English Bards and
Scotch Reviewers. Þar gekk hann
þann berserksgang, sem einna
bezt mundi lýst með orðum
Sigurðar Breiðfjörð; „Ekki sjer
hann sína menn, svo hann ber þá
líka.“ Kylfuhöggin voru mörg
næsta ómakleg. En Saga er löngu
búin að græða þau sár, sem hann
veitti þá ófyrirsynju.
Straumhvarfanna miklu var nú
ekki næsta lang* að bíða. English
Bards and Scotch Reviewers kom
út 1809 og sama ár fór Byron úr
landi, til Grikklands og landanna
á Balkanskaga, var tvö ár í þeim
leiðangri og lét ekkert prenta á
því tfmabili. En 1812 voru prent-
aðir tveir fyrstu þættirnir af
kvæðabálknum Childe Harold’s
Pilgrimage, sem hann hafði ort f
Albaníu. Þá var það, að hann
(eins og hann sagði sjálfur)
„vaknaði upp einn morgun og
komst að raun um, að hann var
orðinn frægur". Frá þeim degi sá
hann aldrei frægðarsól sína ganga
undir, en um hamingjusólina var
það kannski nokkuð á annan veg.
Skáldgáfu Byrons var þannig
háttað, að hann orti með svipuð-
um hraða og Símon Dalaskáld.
Kvæðin urðu til sjálfkrafa, alveg
fyrirhafnarlaust. (Þvf má skjóta
hér inn f, að þessu var á sama hátt
farið um William Morris). Og upp
frá þessu lét hann jafnan lítið hlé
verða á yrkingunum. Hvert skáld-
ritið rak annað og svo var eftir-
spurnin gífurleg, að forleggjari
hans, John Murray, hafði í raun-
inni aldrei undan. Sem dæmi um
söluna er það, að þegar söguljóðin
The Corasair komu út (1814)
seldust af bókinni 10,000 eintök f
London á sjálfan útkomudaginn.
Og að sjálfsögðu varð að marg-
endurprenta hverja bók. En að
rekja þessa sögu áfram væri til-
gangslaust.
Auðvitað voru tekjur Byrons
upp frá þessu alveg gífurlegar.
En svo var fjárþörf hans mikil, að
hann þarfnaðist sí og æ aukinna
tekna. Eins og lifnaðarhættir
hans voru hlaut hann að eyða
miklu til eigin þarfa, en hitt tók
þó út yfir, hve miklu hann eyddi
öðrum til framfærslu og loks til
þess að styrkja Grikki í frelsisbar-
áttu þeirra. A nurli og fjársöfnun
hafði hann megnustu fyrirlitn-
ingu og lét hana þráfaldlega í
ljós; t.d. í The Vision of
Judgement með þessum orðum:
................a thirst for gold,
The Beggar’s vice, which can
but overwhelm
The meanest hearts.
Mun þetta minna ýmsa á orð
Einars Benediktssonar: „Hver
laut sínum auði var aldrei ríkur,
öreigi bar hann purpurans flík-
ur.“ Ekki safnaði Einar auði, þó
að mikið fé eignaðist hann — til
þess að ausa því út.
Um frelsisbaráttu Grikkja og
hlut hans í henni er það að segja,
að enda þótt hann legði henni
stórfé og væri einn af fremstu
hvatamönnunum fór því fjarri, að
honum þætti Grikkir sýna þar
þann manndóm, er vænta hefði
mátt af þeim. Þar um vitnar með-
al annars kvæði hans „Grikk-
Iandseyjar“, sem bæði Matthías
Jochumsson og Grímur Thomsen
hafa þýtt (Grímur betur). Og
Þessari frelsisbaráttu fórnaði
hann lífi sínu — gerði það vitandi
vits og af fúsum vilja. Kvæðið,
sem hann orti siðasta afmælisdag
sinn, er út af fyrir sig fullnægj-
andi vitni f þvf máli. Það mun
lengi snerta hjörtu þeirra, er það
lesa. Þetta er niðurlagserindið:
Seek out — less often sought
than found —
A soldier’s grave, for thee
the best;
Then look around, and
choose thy ground,
And take thy rest.
En hermannsgröfin, sem beið
hans, er ekki á Grikklandi. Lík
hans var flutt heim til Englands
til greftrunar.
+ + +
I öndverðu minntumst við á ein-
stæða frægð Byrons. Hún er ein-
stæð um fleira en eitt. Það ber
fyrst að telja, að ekkert skáld
annað hefir af svo mikilli skynd-
ingu hlotið himingnæfandi orð-
stfr eftir að hafa verið lítilsvirtur
og að hartnær engu metinn. Hann
hafði rétt fjóra um tvítugt, þegar
þessi brennandi frægðarsól rann
upp. I öðru lagi er hitt, að frægðin
er frá öndverðu ekki aðeins f hans
eigin ættlandi heldur fer hún í
einni svipan eins og eldur í sinu
um alla norðurálfu heims. öll
Evrópa lýtur þegar í stað þessu
unga skáldi. Frægðarsól hans lýs-
ir enn í dag og óhætt að fullyrða,
að þess verður langt að bíða að
hún gangi undir.
Áhrif Byrons á bókmenntir
þjóðanna voru um langt skeið
hreint geysileg — í reuninni
alveg með eindæmum. Þetta var
ekki að undra ef Goethe hafði rétt
fyrir sér um það, að tilvinnandi
væri að læra enska tungu til þess
eins að geta lesið Byron. Það var
að taka stórt til orða. En jafnvel
þó að Goethe hefði aldrei sagt
þetta þarf ekki að draga það í efa,
að orðstír Byrons hefir stuðlað að
því, bæði á Þýzkalandi og annars-
staðar, að vegur enskrar tungu
fór um þessar mundir mjög vax-
andi víðsvegar um lönd. En
hvergi á meginlandi Evrópu mun
hann hafa orðið meiri en á Þýzka-
landi og þar varð hylli Byrons
mikil:
The Germans, too, these men of
blood and iron,
Of all our poets chiefly swear
by Byron,
sagði Andrew Lang (að vfsu all-
löngu síðar). öll hin helztu skáld-
rit Byrons voru skjótlega þýdd á
þýzku — eins og raunar aðrar
tungur á meginlandinu.
Bók Grfms Thomsens um Byron
að, að merkilegt sé það. En það er
svo í anda Byrons, að eftir hann
gæti það verið ef hann hefði ort á
íslenzku. Ekkert öndvegisskálda
okkar á nítjándu öld mun þó hafa
dáð Byron meir en Steingrímur
Thorsteinsson og þýðingar hans á
ljóðum eftir Byron eru bæði
margar og með miklum ágætum
af hendi leystar, enda var hann
þýðari með stórum yfirburðum.
Þegar hann var kominn nokkuð á
áttræðisaldur safnaði hann þeim
saman í eina bók og lét prenta á
eigin kostnað (1903). Þar með lét
hann fylgja ritgerð um Byron, og
hún er enn í dag hið rækilegasta,
sem um hann hefir verið ritað á
íslezku.
Aldrei var það áformið að telja
hér öll þau skáld fslenzk, sem sýnt
hafa byronsk áhrif í ljóðagerð
sinni. En eitt er þó enn ónefnt,
sem með engu móti má ganga
fram hjá, og það skáld er Þor-
steinn Erlingsson. Hjá honum er
það ekki byronski dapurleikinn,
sem segir til sín, heldur er það
byronska háðið. Þorsteinn hefði
aldrei ort „Eden“ (þ.e.a.s. í þeirri
mynd, sem kvæðið hefir) ef hann
hefði ekki kynnzt Don Juan
Byrons. Hann átti tvær útgáfur af
ljóðum Byrons (og báðar hafði
hann fengið þær að gjöf frá vini
sínum Sir Walliám Craigie). Hvar
sem þær’bækur eru nú bera þær
þess' ljósan vott, að ekki hafði
hann'. vanrækt að lesa þær. Skóla-
lærdómur hans var meiri í öðrum
tungum en ensku, en Byron er
sérlega orðauðugt skáld, enda var
hann hinn mesti tungumálagarp-
ur. Við lestur kvæða hans hefir
Þorsteinn óumflýjanlega rekizt á
mörg orð, sem honum voru
ókunnug. Þeim hefir hann flett
upp í orðabók og skrifað svo
merkingarnar með blýanti á
spássfu bókarinnar, sem hann var
að lesa. Þannig hefir hann sparað
sér að þurfa að fletta upp að nýju
við endurlestur og fyrir þetta hef-
ir hann notið kvæðanna betur, er
hann las á ný. En mundum við
ekki sakna ef „Eden“ hyrfi úr
Þyrnum Þorsteins? Jú, líklega
heldur betur. Það kvæði er
gerólíkt „Faraldi" Gísla, en um
bæði gildir þó hið sama: Þau gætu
verið verk Byrons ef hann hefði
ort á íslenzku.
„Loks á Byron engan yl.“ Þó er
einmitt með þessum orðum sagt,
að (ásamt Njálu) var það hann,
sem að Sigurði Breiðfjörð sleppt-
um dugði bezt til þess að ylja
Þorsteini Erlingssyna Kannski
eru þetta allrabeztu eftirmælin,
sem hann hefir fengið á Islandi.
Hvað sem um það er mega Is-
lendingar vel minnast hundrað og
fimmtugustu ártiðar hans. Svo
mun verða gert víða um lönd.