Morgunblaðið - 26.11.1974, Blaðsíða 27

MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 26. NÖVEMBER 1974
27
Holl rolla
Halldór Laxness. □ ÞJÓÐ-
HÁTlÐARROLLA. □
Helgafell 1974.
BOLLALEGGINGAR manna um
Islendingasögur og fornöld Is-
lendinga yfirleitt verða oftast
lítið annað en bollaleggingar.
Halldór Laxness sker sig úr í
þessu efni eins og svo mörgum
öðrum. Hann hefur lengi freistað
þess að rýna í Islenskar fornbók-
menntir í leit að hnýsilegum
stöðum og fundið margt athyglis-
vert. Og af því að Halldór Laxness
er rithöfundur, sem kann að
vekja áhuga fólks á sinum eigin
hugðare_fnum með óvenjuleg-
um hætti bera skrif hans um forn-
öldina af skrifum flestra fræði-
manna. Hér er rætt um meðferð
efnis, ekki rökfærslu.
Hin langa grein, Forneskjutaut,
sem birtist fyrst I Skírni á liðnu
ári og er nú endurprentuð i Þjóð-
hátíðarrollu, er hugleiðing um
fornan átrúnað, tekur mið af Eyr-
byggju og hefur til hliðsjónar ým-
is rit frá síðari árum. Fróðleg er
sú einkunn sem Halldór Laxness
gefur Eyrbyggjuhöfundi: „Þessi
höfundur er fulikomin andstæða
við nútimahöfunda að því leyti
sem hann segir aldrei frá neinu
nema það skifti máli; hvergi
klúsað bull einsog hjá okkur sem
nú skrifum; þvælir aldrei; kemur
aldrei uppum sig“.
Þótt Halldór Laxness blandi sér
í málið er ljóst að þessi orð er
ádrepa á aðra. Halldór heldun.
áfram að ræða um Eyrbyggju-
höfund: „Yfirleitt ber þessi still
vitni um vandaðra uppeldi og
meiri andlegan aga en still okkar
nú á dögurn". Gaman hefði verið
að fá nánari skilgreiningu á þvi,
sem skortir hjá nútímahöfundum,
helst með dæmum úr verkum
þeirra, en því er náttúrlega ekki
að heilsa. Aftur á móti get ég ekki
látið hjá líða að benda á enn eina
umsögn Halldórs um Eyrbyggju i
sömu grein: „Texti Eyrbyggju
hefur þann eiginleika sumra
bestu skáldverka frá þessum
tíma, að mörgum frásögnum er
raðað uppá hillu einsog krukkum
hlið við hlið, stundum án mikils
sambands sin i milli, þó rennur
alt í fasta heild fyrir sjónum
manns þegar skoðað er úr réttum
fjarska". Þessi frábæra lýsing á
Eyrbyggju, sem getur ekki verið
trúverðugri, gæti einmitt gilt um
nútimaskáldsögur. Galdurinn við
margar nútímaskáldsögur er sá að
það þarf að skoða þær „úr réttum
fjarska".
Eins og að likum lætur setur
Halldór Laxness fram ýmsar
kenningar í Forneskjutauti og
hrekur aðrar. Hann leggur
áherslu á að það voru kaþólskir
menn, sem sömdu íslenskar forn-
bókmenntir, heiðnir menn voru
ekki spurðir ráða. Hann rekur
undanfara gullaldarbókmennta
Islendinga á þrettándu öld,
hvernig kraftaverk guðs víkur
fyrir manninum í landinu. Hann
bendir á að flest stórbrotnustu
verkin hafi orðið til á sama tima:
Egils saga, Laxdæla, Eyrbyggja
og Njála. Þau „eiga saman í formi
sem efni, svo þau virðast öll vera
partur að einu verki, unnin í
félagsvinnu". Þessu fyrirbrigði
líkir Halldór eftirminnilega við
Rússland nítjándu aldar þegar
þeir voru uppi samtimis Gogol,
Turgenéf, Tolstoj og Dostoévski;
einnig minnir hann á framlag
hins þýsk-austurriska menningar-
svæðis til tónlistar: Haydn,
Mozart, Beethoven, Schubert.
I hugleiðingu um Eddukvæði er
getum að þvi leitt að kvæðin séu
mun yngri en ætlað hafi verið,
einkum með tilliti til skopsins í
Þrymskviðu og Hymiskviðu;
einnig er lítið gert úr þeirri
kenningu að þau séu alþýðukveð-
skapur.
Greinin Hvað var á undan is-
lendingasögum? var samin á
ensku handa The Scandinavian-
American Review, en birtist í Is-
lenskri þýðingu í Þjóðhátíðar-
rollu. Þetta er hressileg grein,
sem hlýtur að rugla útlendinga
heldur betur I ríminu, enda
greinilega stefnt að því að leið-
rétta villur í ritum útlendinga um
Island og fá lesendum óvænt um-
hugsunarefni. Greinin er holl
þjóðhátíðarrola fyrir alla, ekki
vegna þess að ástæða sé til að
gleypa hana hráa, heldur vegna
þess að htín getur orðið aflvaki til
að líta á sem sjálfsagðan og
óhagganlegan hlut, til dæmis upp-
runa íslendinga. Hvað var á
undan islendingasögum? er í
senn árétting og framhald þeirrar
umræðu sem efnt er til í
Forneskjutauti. Hitt er svo annað
mál, eins og getið var í upphafi
þessarar umsagnar, að árangur
slíkra þanka um fornöld íslend-
inga, er sjaldan mikill.
Greinar Halldórs Laxness um
fornbókmenntir eru ásamt stutt-
um blaðagreinum, afmælisgrein-
um, endurminningum, hugleið-
ingum um íslenskt mál, friðun
mýra og illa meðferð á skepnum,
uppistaða Þjóðhátiðarrollu. Auk
þessa efnis eru fremst í bókinni
Avarp i minníngu bókmenntanna,
flutt á þjóðhátið á Þingvöllum, og
aftast grein á ensku, Auburn and
Pink-Lilac Men, þankar að loknu
stríði i Vietnam. I þeirri grein
kemur Eyrbyggja aftur við sögu.
Allar þessar greinar ættu skilið
að um þær væri fjallað itarlega.
Ég hef áður lagt út af Ávarpi í
minníngu bókmenntanna hér i
blaðinu. Það er þörf hugvekja,
sem ekki er áhrifaminni í bók.
Afmælisgreinar og þó einkum
eftirmæli Halldórs Laxness eru
með því athyglisverðasta í rit-
gerðasöfnum hans. Honum tekst
oft að gæða hversdagsleg smáat-
vik einkennilegu lífi, sem vaxa í
minningunni, verða kannski að
áleitnu prósaljóði.
I eftirmælum um Kristin E.
Andrésson, sem áreiðanlega
hefur verið erfitt að setja saman
eftir útkomu minningabókar
Kristins Enginn er eyland, þar
sem vegið er að Halldóri, er frá
þvi sagt að þeir félagar hafi haft
gaman af að ganga um fjöll og
heiðar. Þeim þótti víst ganga
seint að bæta heiminn og töluðu
líka um hvort ekki mætti bæta
sósialismann. Eftirmælunum
lýkur á þessum orðum: „Við
fórum einusinni uppá Snæfells-
jökul, sem er ágætast fjalla, þar
hafa ýmsir góðir menn farið
onum gíginn, en við komum ofan
aftur“.
Þótt auðvelt sé að skilja þessi
orð eins og þau standa sem sagt að
Halldór og Kristinn hafi ekki fet-
að i fótspor söguhetja Jules
Verne, er hér um likingu að ræða,
sem ekki er auðráðin án þess að
vita hvað liggur að baki. Halldór
lýsir Kristni sem trúarlega grund-
völluðum manni, sem timinn
stendur kyrr hjá, en um áhuga-
mál sin og sjónarmið kemst hann
þannig að orði að þau „hafi verið
breytingum undirorpin“. Annar
Halldór Laxness
þeirra hlýtur þess vegna að hafa
horfið i jökulinn.
Forleggjarafæla, tileinkuð
Ragnari Jónssyni á afmælisdegi
hans, er heldur dapurleg saga rit-
höfundar í litlu landi, en það er
bót í máli að hún endar vel. Inn I
fæluna detta ýmsir hlutir, sem
koma skringilega fyrir sjónir,
m.a. að ónormalt sé að búast við
þvi á næstu 30 eða 40 árum að við
reynumst hlutgengir i bók-
menntasamkeppni Norðurlanda-
ráðs. Halldór bendir á fámenni
þjóðarinnar máli sinu til
stuðnings. Ég er viss um að
gengisleysi íslenskra rithöfunda í
þessari margumræddu sam-
keppni er ekki því að kenna að
þeir semji verri bækur en skandi-
naviskir starfsbræður þeirra,
heldur er ástæðan m.a. vondar
þýðingar, þau landamæri, sem
málið setur útbreiðslu islenskra
bókmennta erlendis. Dæmi eru
um íslenskar bækur, sem sendar
hafa verið i samkeppnina og voru
jafnvel að verðlaununum komnar
og þær bækur, sem urðu fyrir
valinu.
Bðkmenntlr
eftir JÓHANN
HJÁLMARSSON
Skáld heiðríkiunnar
Þorsteinn Erlingsson: □
ÞYRNAR. □ Fjórða prentun auk-
in. □ Sigurður Nordal gaf út. □
Helgafell 1943. □ Vikingsprent
offsetprentaði 1974.
EIÐURINN. □ Kvædaf lokkur eft-
ir Þorstein Erlingsson. □ Fimmta
útgáfa. □ Teikningar eftir Guð-
rúnu Svövu Svavarsdóttur. □
Helgafell 1974.
Hér verða ekki höfð mörg orð
um offsetprentaða útgáfu Helga-
fells á Þyrnum Þorsteins Erlíngs-
sonar. Þessi útgáfa bætir engu við
þá mynd, sem lesendur hafa gert
sér af skáldinu; aðeins kynningar-
orð á kápu (merkt K.K.) eru ný.
Þvi skal aftur á móti ekki neitað
að nauðsynlegt er að Þyrnar séu
ávallt tiltækir á bókamarkaði.
Itarleg ritgerð Sigurðar Nor-
dals um Þorstein Erlíngsson, sem
fylgir Þyrnum, er löngu orðin
sígild. I henni kemur fram
glöggur skilningur á manninum
og umhverfi hans og mikil bók-
menntaleg innsýn. Það verður
áreiðanlega bið á því að ritgerð
Sigurðar Nordals verði hallmælt
með gildum rökum. Ef til vill má
segja að lotning Sigurðar fyrir
skáldinu sé hafin yfir hið jarð-
neska svið, en þannig skrifaði Sig-
urður um öll skáld, sem voru hon-
um hjartfólgin. En þegar vel er að
gáð má finna í ritgerð Sigurðar
vissa gagnrýni, sem birtist m.a. I
hugleiðingum um að Þorsteinn
hefði getað náð lengra í skáldskap
sínum ef aðstæður hefðu verið
honum hliðhollari. Eins og mörg
önnur skáld gat Þorsteinn Er-
língsson ekki helgað sig skáld-
skap sínum óskiptur. Lifsbaráttan
var þröskuldur á veginum til enn
meiri afreka í skáldskap. Sig-
urður getur þess að tækifæris-
kvæðum Þorsteins hafi fjölgað
með árunum og þau hafi breytt
heildarsvip Þyrna. „Sum þeirra
eru léttvæg“, segir Sigurður.
Þvi má halda fram með nokkr-
um rétti að Þorsteinn Erlíngsson
hafi fjarlægst nútimann og Ijóð
hans hafi takmarkað gildi fyrir
nýjar kynslóðir Islendinga.
Kannski er skýringuna að finna i
orðum K.K.: „Þorsteinn varaðist
myndir í skáldskap". En eitt er
það, sem Þorsteinn Erlíngsson
hefur fram yfir flest skáld sam-
tíðar sinnar. Það er hið einfalda
og eðlilega málfar ásamt skýrri
hugsun. Hann vildi „að allt yrði
sem allra ljósast og ótviræðast,
helzt svo, að greind börn gætu
skilið“. Áhrifamáttur ljóða hans
og hinar miklu vinsældir þeirra
helgast af þessari viðleitni.
Ljóð Þorsteins Erlingssonar eru
svo tær og kliðmjúk, einkum
þegar hann spennir bogann ekki
hátt, að þau virðast algjörlega
áreynslulaus, mælt af munni
fram. Þau minna á endalausa
sumarblíðu, vatnsflöt, sem gárast
ekki af neinum andblæ. Slík ljóð
eru vandort. Það er auðvelt að
skilja dálæti Þorsteins á Sigurði
Breiðfjörð og Páli Ölafssyni. Þeir
voru eins og hann skáld ljóð-
rænnar heiðrikju.
Sigurður Nordal segir að Þor-
steinn hafi lært mikið af Byron.
Áhrif frá Byron eru augljós í Jör-
undi, Eden og Eiðinum. Einkum
virðist Þorsteinn hafa hrifist af
Don Juan eftir Byron, sem Sig-
urður kallar „einkennilegt sögu-
Þorsteinn Erlfngsson.
ljóð að þvi leyti, að sagan er þar
aukaatriði, en aðalatriðið ýmiss
konar innskot og útúrdúrar, þar
sem skáldið meðal annars sendir
samtíð sinni slipuð og bitur skeyti
með storkandi brosi". Landi
Byrons, W. H. Auden, hefur líkt
og Þorsteinn Erlíngsson tileinkað
sér þessa aðferð í ádeiluljóðum
sínum.
I ljóðum Þorsteins eru ótal
dæmi um skeyti til samtíðar-
innar. 1 Eden vegur hann til
dæmis að landssjóði vegna
naumra skáldalauna. Við Jónas
Hallgrimsson segir hann: „sex
hundruð krónum svo leikandi list
/ mun landssjóður tæplega
neita“, og þjóðina kveður hann
reiðubúna til að gráta Sigurð
Breiðfjörð i annað sinn, ef hún
fellir hann „aftur úr hor“.
Varla þarf að minna lesendur,
nema þeir séu mjög ungir, á þjóð-
félagsádeilu Þorsteins Erlings-
sonar, hvatningar hans til dáða i
anda mannúðar og bróðurkær-
leika, tortryggni hans i garð mátt-
arstólpa og klerka. „Ef þér ei
ægir allra djöfla / upphlaup að
sjá, / og hverri tign að velli velt, /
sem veröldin á, / og höggna sund-
ur hverja stoð, / sem himnana
ber: / þá skal jeg sýngja saunginn
minn / og sitja hjá þér“, yrkir
Þorsteinn i Skilmálunum. I
Brautinni heilsar Þorsteinn „með
fögnuði vagninum þeim, / sem
eitthvað í áttina liður“. Sá vagn er
á leið til framtíðarlands frjálsbor-
inna rnanna.
Sum hugþekkustu kvæði Þor-
steins Erlingssonar gjalda þess að
við þau hafa verið gerð ágæt lög
og þau eru oft sungin. Þessi Ijóð
eru orðin slík þjóðareign, eins og
tíðkast um verk þjóðskálda, að
okkur sést yfir skáldskapargildi
þeirra. Þau eru hluti daglegs lífs.
Slíkt er alltaf hættulegt skáld-
skap. Það er hægt að kveða svo oft
góða visu að hún auðveldi fólki að
komast hjá að hugsa. Sá var aldrei
tilgangur Þorsteins Erlíngssonar
með ljóðum sínum. Þótt beittustu
broddarnir færu af skáldskap
hans með árunum viidi hann
vekja fólk til umhugsunar. Hann
er til dæmis eitt þeirra islensku
skálda, liklega hið fyrsta, sem ger-
ir verndun náttúrunnar að yrkis-
efni. Þau ljóð hans eiga sérstakt
erindi til nútímans.
Jafnframt Þyrnum gefur
Helgafell út Eiðinn í nýrri útgáfu.
Ástaljóð Þorsteins Erlingssonar
eru með bestu ljóðurri hans, þóttu
djarfleg á sinum tima, ekki síst
hið viðkvæma yrkisefni Eiðsins,
ástir Ragnheiðar Brynjólfsdóttur
og Daða Halldórssonar. Eiðurinn
er söguljóð og sem slikt skemmti-
legt og frumlegt, en styrkur
kvæð'aflokksins eru hin stuttu
ástaljóð. Þau eru sígild i einlægni
sinni.
Guðrún Svava Svavarsdóttir
hefur myndskreytt Eiðinn. Mynd-
ir hennar sýna oft óvænta hlið
viðfangsefnisins, stundum i skop-
legu ljósi. Guðrún Svava hefur
áður sannað að henni lætur vel að
myndskreyta bækur og hún
bregst ekki heldur að þessu sinni.