Morgunblaðið - 09.04.1976, Blaðsíða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 9. APRlL 1976
Greinargerð um framkvæmdir við Kröfluvirkjun:
Gufuöflun
i enn meiri
óvissu en áður
t JANÚARMÁNUÐI sl. var lekin saman á vegum
jarðhitadeildar Orkustofnunar „greinargerð um
framkvæmdir við Kröfiuvirkjun í ljósi jarðskjálfta,
sprunguhreyfinga og eldgosahættu“. Greinargerð
þessa tóku saman þeir Uuðmundur Pálmason,
Kristján Sæmundsson, Karl Ragnars, Axel Björnsson
og Ingvar Birgir Friðleifsson. Morgunblaðið hefur
fengið þessa greinargerð í hendur og hirtist hún hér í
heild í tilefni af þeim umræðum, sem nú fara fram
um Kröfluvirkjun. Greinargerð þessi var sem fyrr
segir birt í janúarmánuði og birtust þá fréttir um
hana í fjölmiðlum. Samantekt hennar var því á engan
hátt tengd þeim umræðum, sem nú fara fram um
Kröfluvirkjun.
INNGANGUR
Jaröhitasvæðin viö Námafjall
og Kröflu eru, eins og öll önnur
háhitasvæði landsins, á hinu
virka sprungu- og eldgosabelti,
sem liggur um landið frá suð-
vestri til norðausturs, og er
hluti af hinum s.k. Mið-
Atlantshafshrygg. Jarðhitinn og
eldgosavirknin eru nátengd fyrir-
bæri. Háhitasvæðin eru oftast
tengd s.k. megineldstöðvum, þar
sem gosvirkni er meiri en annars
staðar í gosbeltinu. Svo er um
Kröflu og Námafjall. Án gos-
virkninnar væri nýtanlegur jarð-
hiti á Islandi ekki eins algengur
og mikill og raun ber vitni.
Nýting stærstu jarðhitasvæða
landsins felur óhjákvæmilega í
sér að taka verður vissa áhættu,
sem getur orsakast af eldgosum
og jarðskjálftum. Þessa staðreynd
verður að hafa í huga, og hún er
mjög vel ljós þeim, sem að jarð-
hitamálum vinna. Þessa áhættu
verður að vega og meta hverju
sinni, og það er m.a. vegna þessa,
sem jarðvísindalegar rannsóknir
eru svo snar þáttur í könnun á
nýtingarmöguleikum þessarar
orkulindar.
SPRUNGUHREYFINGAR
OG ELDGOS
í LEIRHNJÚK
austan við hið haggaða svæði, og
mannvirkin í Bjarnarflagi um 200
m. Kísiliðjan er aftur á móti
innan þess svæðis, sem hefur
haggast, en þar suður frá eru
hreyfingar minnstar eins og áður
getur.
Gosió, sem varð í Leirhnjúk og
þar norðan við, kom upp í sömu
gígunum og gaus úr í Mývatnseld-
um og ná sprunguhreyfingar til
þessa ekki austar en þær gerðu
þá. Virðist þannig, að umbrotin á
Kröflusvæðinu nú séu á sama
sprungubeltinu og þá var virkt,
þ.e. í miðbiki sprungusveimsins
Hreyfingar á misgengjum, sem
liggja eftir Hlíðardal hafa ekki
orðið eftir að þar gaus síðast fyrir
ca. 2000 árum, þar sem engin mis-
gengi sjást í hrauninu, sem þá
kom upp og stöðvarhúsið er byggt
á. Engra breytinga hefur orðið
vart á hverunum við Víti og
austur þaðan né heldur á Víti
sjálfu. Hins vegar hefur gamalt
hverasvæði meðfram gossprungu
innst í Leirbotnum, 600 m norðan
við stöðvarhúsið, verið að lifna
við á síðustu tveimur árum þann-
ig aó gufu leggur þar upp á 150 m
kafla. Gossprungan er meðal
hinna elstu á svæðinu. Ekki
verður greind þarna ný sprungu-
myndun.
FYRRIELDGOS
Umbrotin í Þingeyjarsýslum
hafa nú staðið látlaust í fimm
vikur. Þau hófust fyrir alvöru
með eldgosinu í Leirhnjúk þann
20. des. s.l., en þar á undan hafði
skjálftavirknin á Kröflusvæðinu
verið óeðlilega mikil frá því um
mitt sumar. Nú er ljóst orðið, að
þessi umbrot eru meiri háttar
jarðfræðilegur viðburður, þ.e. sig
og gliðnun í jarðskorpunni.
Þessar hreyfingar eru einkum
bundnar við sprungusveim, sem
liggur frá SSV til NNA frá
austanverðu Mývatni norður í
Axarfjörð og gengur hann yfir
bæði Námafjalls- og Kröflusvæðið
(sjá meðfylgjandi kort).
Skjálftavirknin og brotahreyf-
ingarnar hafa allt frá þeim degi,
er gaus i Leirhnjúk, verið mestar
á norðurhluta sprungusveimsins i
Kelduhverfi og Axarfirði, en jafn-
framt haidist mikill órói á Kröflu-
svæðinu. Sprunguhreyfingarnar
eru verulegar. Þannig hefur orðið
sig og gliðnun, sem nemur 1—2
metrum í Kelduhverfi, ió—1 m í
Gjástykki og á Kröflusvæðinu, en
aðeins fáeinum cm austur frá
Reykjahlíð. Austurjaðar hinnar
högguðu spildu er vestan í
Þríhyrningum, Dalfjalli og Náma-
fjalli (sjá meðf. kort). Mannvirki
Kröfluvirkjunar eru um 700 m
Einn liður i rannsóknum Orku-
stofnunar á jarðhitasvæðunum
við Námafjall og Kröflu var ná-
kvæm jarðfræðikartlagning. Jarð-
saga svæðisins er því allvel þekkt.
Aðaleldgosasvæðin hafa á nú-
tíma, þ.e. síðustu 10.000 árin,
verið annars vegar á Kröfiusvæð-
inu en hins vegar á Námafjalls-
svæðinu og þar suður af. I nokkr-
um hinna yngri gosa .a.m.k. hefur
gosið á báðum svæðunum sam-
tímis svo sem gerðist í Mývatns-
eldum. Á Kröflusvæðinú hefur
gosið um 15 sinnum í sprungu-
sveimnum á nútíma, þar af 5 sinn-
um síðan öskulagið Hs féll, en það
er frá Heklu og tæplega 3000 ára
gamalt. Hér er Leirhnjúksgosið í
des. s.l. ekki talið með. Tíðni eld-
gosa á svæðinu virðist þvi nokkru
meiri eftir að H3 féll (1 gos á um
500 ára fresti) en fyrir þann tíma
(1 gos á 700 ára fresti).
A Námafjallssvæðinu hefur
gosið um 10 sinnum á nútíma en
þar skipa gosin sér í tvær hrinur.
Sú fyrri stóð yfir snemma á nú-
tíma, en sú seinni hófst fyrir um
2500 árum og hefur á því tímabili
gosið 4 sinnum.
Mývatnseldar stóðu frá
1724—1729 og með eftirhreytum
til 1746. Mývatnseldar upphófust
með jarðskjálftum og sprengigosi
í maí 1724. Varð þá til gígurinn
Viti. Rúmlega hálfu ári síðar, í
janúar 1725, urðu jarðskjálftar og
sprunguhreyfingar samfara þeim.
Jókst þá mjög hveravirkni í Leir-
hnjúk og í Bjarnarflagi, en óvíst
er hvort þá varð eldgos. Mikil
hraungos hófust i Leirhnjúks-
sprungunni í ágúst 1727 og stóðu
þar til í september 1729. Runnu
þá Leirhnjúkshraun og tvö smá-
hraun í Bjarnarflagi og þar
skammt norður af. Arið 1746 er
aftur getið um jarðskjálfta við
Mývatn og að þá hafi eldar bært á
sér við Leirhnjúk.
Hraun, sem runnu í Mývatns-
eldum, þekja alls um 35 ferkm.
lands og má áætla rúmmál þeirra
um 0,4—0,5 rúmkm. Þetta er
annað stærsta hraun, sem komið
hefur upp á Kröflusvæðinu á nú-
tíma. Hitt stórgosið varð mjög
snemma á nútíma úr gossprungu,
sem liggur gegnum Kröflu og
norðvestur eftir öskjubrotinu.
Algeng stærð hrauna á Kröflu-
svæðinu er á bilinu 10—15 ferkm
og rúmmálið í kringum 0,1—0,2
rúmkm. Langstærsta hraunið,
sem upp hefur komið í Mývatns-
Axarfjarðarsprungusveimnum,
er Þrengslaborgahraunið, sem
rann fyrir um 2000 árum yfir
Mývatn og niður allan Laxárdai.
Athuganir á jarðvegi á hraunum
á Kröflusvæðinu benda til að
Leirhnjúkssprungan hafi gosið í
Óeðlilega mikil skjálftavirkni á K
bendir til að vænta megi frekari el
kringum landnám og þá runnið
hraun frá henni til vesturs, sem
nú er aó mestu kaffært af Leir-
hnjúkshrauninu, sem síðar rann.
Gossprungan, sem þá gaus úr, er
örlítið vestar en gígaröð Leir-
hnúkshrauna.
Á árunum 1867—1885 gekk yfir
lota af jarðskjálftum og eldgosum
í Þingeyjarsýslum, en hún virðist
ekki hafa náð til sprungusveims-
ins, sem liggur um Námafjalls- og
Kröflusvæðið, þá gaus i Öskju og
Sveinabjá, en þær eldstöðvar eru
í sprungusveimi, sem liggur gegn-
um Dyngjufjöll. Miklar hrær-
ingar urðu þá einnig í sprungu-
sveimi, sem liggur um Þeista-
reykjasvæðið og út austanvert
Tjörnes. Í upphafi þeirrar hrinu
varð míkill jarðskjálfti á Ilúsavík
og eldgos norður af Mánáreyjum.
Heimildir um eldri viðburði eru
ekki þekktar nema hvað annálar
geta um jarðskjálfta í Þingeyjar-
þingi árið 1618 um haustið og
fram að jólum. Sögulegar
heimildir gætu þannig bent til, að
brotahreyfingar og eldgos verði i
virka beltinu fyrir norðan á
100—150 ára fresti.
HUGSANLEGT FRAM-
HALD ELDSUMBROTA
Fyrri reynsla, sbr. atburði
áranna 1867—1885 og 1724—1746
bendir til, aó umbrotin í Þing-
eyjarsýslum nú geti dregist
nokkuð á langinn. Ekki er hægt
að segja fyrir um, hvað þarna
kann að gerast, en óeðlilega mikil
skjálftavirkni á Kröflusvæðinu
bendir óneitanlega til þess að
vænta megi frekari eldsumbrota
þar. Mest líkindi eru til, að
sprungumyndun eigi eftir að auk-
ast fram yfir það sem orðið er og
verður að teljast veruleg hætta á,
að hraungos verði því samfara.
Fari svo, eru langmest líkindi til
að hraun komi upp á ný í Leir-
hnjúkssprungunni.
Hraunið, sem upp kom 20. des.,
var mjög þunnfljótandi. Ef slíkt
hraun kæmi upp aftur gæti það
runnið yfir stórt svæði á stuttum
tíma. Ef það rynni austur frá gos-
sprungunni myndi það leita suð-
vestur meðfram misgengisstöllum
eins og landinu hallar og þyrfti að
fylla upp að þeim, áður en það
tæki að renna I Þríhyrningadal og
Hlíðardal. Ráðrúm gæfist fyrir
fólk að forða sér og varnargarðar
gætu veitt, a.m.k. um tíma, vernd
fyrir mannvirkin í Hlíðardal.
Ekki er hægt að útiloka þann
möguleika, að sprungumyndanir
og gos verði auslar þannig að
hætta skapist fyrir mannvirkin í
Hlíðardal og þá strax í fyrstu lotu.
Fyrri brotahreyfingar samfara
eldgosum á Leirhnjúkssprung-
unni benda þó fremur til að svo
verði ekki.
Sprengigos líkt og varð í upp-
hafi Mývatnselda er ekki hægt að
útiloka á meðan skjálftavirkni
helst jafnmikil og undanfarið,
enda tekiö tillit til slíks við bygg-
ingu stöðvarhússins. Sérstök
rannsókn hefur verió gerð á
myndunarsögu Vítis, og segir hún
talsvert um gang gossins. Gosið
byrjaði á stuttri sprungu og varð
þá til röð af smágígum, sem
þeyttu upp bergmolum, vikri og
gjalli. Fljótlega færðist gosvirkn-
in yfir á einn gíg, Víti, á miðri
sprungunni og varð af mikið
þeytigos, þegar við bættist gufu-
gos úr jarðhitakerfinu. Minni
háttar sprengigos geta einnig
orðið eingöngu af völdum yfir-
hitaðrar gufu úr jarðhitasvæðinu.
Grunn gígskál sunnan við Víti
hefur myndast í slíku gosi i kring-
um landnám. Gosið í Víti stóð
varla lengur en hálfan til einn
sólarhring. Áhrif þess á jarðhita-
svæðið munu hafa orðið þaú, eftir
reynslunni í sambandi við gosið
20. desember, að veruleg þrýst-
ingslækkun hefur orðið i jarðhita-
kerfinu, a.m.k. efri hluta þess.
Nýs sprengigoss væri helst að
vænta í nágrenni við Viti norð-
austur af borsvæðinu. I óhagstæð-
ustu vindátt væri mannvirkjum
veruleg hætta búin, ef Vítisgosið
endurtæki sig, en ráðrúm gæfist
líklega fyrir fólk að forða sér áður
en meginþeytigosið byrjaði.
Fram til þessa hafa sprungu-
hreyfingar verið óverulegar á
sprungubeltinu austur frá
Reykjahlíð. Þó hefur fundist
færsla á 6 sprungum milli Reykja-
hliðar og Bjarnarflags, sem nem-
ur frá lA til 4 cm á hverri. Þar sem
fyrri tíma eldgos á Námafjalls- og
Kröflusvæðinu hafa nokkrum
sinnum a.m.k. fylgst að, er hætta
á, að gos geti brotist út á Náma-
fjallssvæðinu og þá líklegast á
sömu slóðum og gaus i Mývatns-
eldum. Þaö myndi hafa alvarlegar
afleiðingar fyrir Kfsiliðjuna og