Morgunblaðið - 13.05.1976, Síða 13

MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 13. MAl 1976
13
Jón Kristvin Margeirsson:
Aðferð
og árangur
í Morgunblaöinu 23. marz sl.
birst grein eftir Gisla Gunnars-
son sagnfræöing undir fyrirsögn-
inni ,,Að sjá skóginn fyrir trján-
um“, og er þessari grein ætlað að
vera svar við grein eftir mig, sem"
birtist i Morgunblaðinu 24. des. sl.
undir fyrirsögninni „Mjöl- og
skreiðar-aðferðin“.
í grein minni hafði ég farið
þess á leit við Gisla, að hann gerði
nánari grein fyrir aðferð sinni við
að reikna út gróðann af einokun-
arverzluninni (sem ég hef nefnt
mjöl- og skreiðar-aðferðina). Ár-
angurinn af þeirri umleitan er
magur, en mér þykir þó eftir at-
vikum tímabært að setja fram
nokkrar athuganir á því, hvort
þessi aðferð standist, hvort hún
muni koma heim við veruleikann.
1 Þjóðviljanum 10. ág. síðastlið-
ið sumar birtist viðtal við Gísla og
minnist hann þar á aðferð sina. í
þessu viðtali spyr blaðamaðurinn
Gísla, hvort hann hafi með rann-
sóknum sínum komizt að ein-
hverju áður ókunnu varðandi ein-
okunarverzlunina, og Gísli svarar
m.a., að það hljóti að hafa verið
geysilegar sveiflur í þessari verzl-
un og „tímabilið 1760 — 1775 gat
varla verið annað en taptímabil'*.
í Morgunblaðinu 18. sept. sl. sum-
ar benti ég reyndar á það, að hér
væri ekki um nýja skoðun að
ræða, þar eð þetta kom einnig
fram í ritverkum Jóns Aðils, en á
hinn bóginn er það fjarri mér að
væna Gísla um, að hann vilji
eigna sér árangur af starfi Jóns
Aðils eða annarra sagnfræðinga.
Gísli hefur að sjálfsögðu komizt
að niðurstöðu sinni varðandi
tímabilið 1760 — 75 með því að
beita aðferð sinni, mjöl- og skreið-
araðferðinni, en honum hefur
láðst að kynna sér, hvað áður
hafði verið ritað um einokunar-
verzlunina.
En þegar heimildir um afkomu
verzlunarinnar á þessu timabili
eru skoðaðar, kemur í ljós, að
mjöl- og skreiðaraðferðin er hér
ekki í samræmi við veruleikann. í
grein minni, „Almenna verzlunar-
félagið og afkoma Islandsverzlun-
ar 1764 — 72“, sem birtist í Les-
bók Morgunblaðsins 18. jan. sl.,
sýndi ég fram á, að íslandsverzl-
unin hlýtur að hafa verið rekin
með hagnaði timabilið 1764 — 72,
og hvað þessi ár snertir, hefur
árangur Gísla af beitingu mjöl- og
skreiðaraðferðinnar orðið sá einn,
að hann kemst að rangri niður-
stöðu.
II
Ekki tel ég heldur geta leikið
neinn vafa á þvi, að mjöl- og
skreiðaraðferðin hafi líka brugð-
izt fyrir árin 1760 — 63. Þeir eru
hér sammála, Gísli og Jón Aðils,
og álíta, að verzlunin hafi verið
rekin með tapi á þessu tímabili,
sem kennt er við Konungsverzl-
unina fyrri. En fyrir rúmum ára-
tug gaf danskur sagnfræðingur,
Áage Rasch að nafni, út ævisögu
Niels Rybergs, sem veitti kon-
ungsverzluninni fyrri forstöðu i
fjögur ár, 1760 — 63, og hér legg-
ur hann fram nýjar upplýsingar
varðandi afkomu þessarar verzl-
unar. (Aage Rasch: Niels Ryberg.
Khöfn, 1964. Bls. 75.). Þessar
upplýsingar komaframibréfi frá
Ryberg til rentukammersins 15.
sept. 1764. Ryberg segir hér, að
Konungsverzlunin fyrri hafi skil-
að hágnaði, er nam 50.000 ríkis-
dölum, en það er ekki ljóst af
ummælum Rasch, hvort Ryberg á
hér við þau fjögur ár eingöngu,
sem hann stjórnaði þessari verzl-
un, eða hvort hann á við Öll árin
fimm. Mér virðist þó einna senni-
legast, að átt sé við öll árin en
ekki aðeins forstjóratíð Rybergs,
en hins vegar hef ég ekki átt þess •
kost að sjá þetta bréf, þar eð
J^tirru.; <deiki->»<Ríkisskjalasafns
ÓllltlM > ft ft. ft.v ft I >111,11»]
Dana, sem hýsti þetta bréf, hefur
verið raðað upp að nýju eftir að
Rasch skrifaði bók sína, og bréfið
virðist hafa lent á vergangi og
hefur ekki komið fram þrátt fyrir
talsverða leit.
Hins vegar hef ég fundið annað
bréf í Rikisskjalasafni Dana frá
Ryberg með upplýsingum um af-
komu Konungsverzlunarinnar
fyrri. Þetta bréf er dagsett 11.
marz 1763 og er skrifað til rentu-
kammersins, sem rak íslands- og
Finnmerkurverzlunina í nafni
konungs. (Nr. í skjalaskrá Ríkis-
skjalasafns: Rtk. 372.60). Kamm-
erið virðist hafa skrifað Ryberg
og óskað eftir upplýsingum um
afkomu verzlunarinnar og Ryberg
kveðst fyrir löngu hafa sent Ahle-
feldt greifa yfirlit yfir afkomu
verzlunarinnar. Þessi Ahlefeldt
var reyndar yfirmaður rentu-
kammersins og um þetta leyti var
hann einnig forseti Almenna
verzlunarfélagsins, sem tók við Is-
lands- og Finnmerkurverzluninni
árið 1764. Afkoma verzlunarinnar
árið 1760, segir Ryberg í þessu
bréfi sínu, var sú, að gróðinn á
íslandsverzluninni hafði orðið
11.836 rd. 14 sk„ og Finnmerkur-
verzlunin hafði einnig skilað
hagnaði þetta ár, sem nam 13.240
rd. 39 sk.
Með bréfi sinu sendir Ryberg
yfirlit um afkomuna árið 1761, og
samkvæmt því hefur ágóðinn af
Finnmerkurverzluninni þetta ár
numið 13.210 rd. 84 sk„ en hins
vegar hefur Islandsverzlunin
ekki skilað hagnaði þetta ár og
tapið á henni nemur 6.886 rd. 91
sk.
Ryberg segir í þessu bréfi sinu,
að uppgjöri fyrir árið 1762 sé enn
ekki lokið að fullu og geti h'ann ;
því ekki sent lokatölur. Hins veg-
ar segir hann einnig, að hægt sé
að áætla það, hver útkoman verði
fyrir árið 1762 með samanburði
við undanfarandi ár. Fyrir árið
1762 sé kostnaður vegna skipa-
leigu 10.000 rd. lægri en árið
1761. Farmar frá þöfnunum hafi
verið stærri 1762 en 1761 og megi
áætla, að tekjur af þeim 1762
verði 7.000 rd. hærri en árið áður.
Ennfremur sé kostnaður vegna
kaupa á vörum til hafnanna
minni árið 1762 en 1761 og nemi
mismunurinn 7.000 rd. Ennfrem-
ur hafi ekkert skip farizt 1762 og
metur hann þetta þannig, að af-
koma ársins 1762 verði af þessum
sökum 7.300 rd. betri en árið áð-
ur. Fleiri atriði úr þessu mati tel
ég ekki ástæðu til að telja hér
upp, en það er áætlun Rybergs, að
hagnaður af íslands- og Finn-
merkurverzluninni árið 1762
muni verða yfir 33.000 rd„ eða
eins og hann orðar þetta: „saa
vorder vunden for Aaret 1762
33.643 rd. lmk. 13 sk.“
Það er að vísu erfitt að gízka á
það, hve mikið af þessum ágóða
komi frá Islandsverzluninni, en
það gæti verið 20.000— 30.000 rd.
A þeim tima, sem Hörmangarafé-
lagið rak Finnmerkurverzlunina
(1746 — 58) var afkoma hennar
talsvert misjöfn. (Sjá grein mína
í Morgunblaðinu 18. sept. 1975.).
En meðaltekjur á ári hafa verið
8.000 — 10.000 rd. Árin 1761 — 62
hafa því verið óvenjugóð að því er
virðist og er ólíklegt, að það hafi
enzt mörg ár í röð.
Upplýsingar þær, sem fram
koma í þessum tveimur bréfum
Rybergs, sýna, að íslandsverzlun-
in hefur ekki verið rekin með tapi
á dögum Konungsverzlunarinnar
fyrri. Ef reiknað er með þvi, að
Ryberg eigi við öll árin (1759 —
63), er hann segir gróðann hafa
orðið 50.000 rd„ hafa meðalárs-
tekjur af íslandsverzluninni num-
ið 10.000 rd. á þessu rímabili.
Þetta er ekki óeðlilega mikið mið-
að við meðalárstekjur af íslands-
verzluninni næstu áratugi á und-
an (sjá greinar minar í Morgun-
blaðinu 18. sept. og 24. des. 1975)
og sizt af öllu er ástæða til að
leggja trúnað á, að íslandsverzl-
unin hafi verið rekin með tapi á
þessum tíma, eins og þeir Jón
Aðils og Gísli Gunnarsson ætla.
En raunar er þá eftir að nefna
eitt, sem miklu máli skiptir í
þessu sambandi. A árinu 1763,
nokkrum mánuðum eftir að Ry-
berg hafði skrifað áðurnefnt bréf
til rentukammersins, var gefin út
konungsúrskurður um það, að is-
lands- og Finnmerkurverzlunin
skyldi fengin Almenna verzlunar-
félaginu fyrir 7.000 rd. ársleigu.
Yfirmaður rentukammersins,
Ahlefeidt greifi, hefur vafalaust
ráðið þessu, en hann var, eins og
áður hefur verið nefnt, einnig for-
seti Almenna verzlunarfélagsins.
Sú hugsun hlýtur að vera ákaf-
lega áleitin, að ástæðan til þess,
að Ahlefeldt afhendir Almenna
verzlunarfélaginu Íslandsverzlun-
ina, hafi verið sú, að hann hafi
talið hana verið búna að ná sér
eftir harðindin á islandi 1751 —
58, og að hún mundi nú líkleg til
að skila sæmilegum arði á ný. Hér
er ekki vettvangur til að gera
þessu full skil, en ég mun síðar
setja saman grein um þetta og
senda timaritinu Sögu.
Það er þannig Ijóst, að aðferö
Gísla, mjöl- og skreiðaraðferðin,
Framhald á bis. 24
Innköllun
hlutabréfa í Flugfélagi
íslands og
Loftleiðum
Afhending hlutabréfa i Flugleiöum hf. hefst föstudag-
inn 14. mai n.k. Hluthafar fá afhent hlutabréf í Flug-
leidum gegn framsali á hlutabréfum í Flugfélagi
íslands og Loftleiðum. Hlutabréfaskipti fara fram í
aðalskrifstofu Flugleiða, Reykjavikurflugvelli alla virka
daga á venjulegum skrifstofutíma og einnig laugar-
daginn 15. maí kl. 13-17.
FLUGLEIHIVK HF
■ iiWiiiiiii ■ ■ ■■■
l l.l * 99' W *-M * » »
I f II M tl 9
mjt m « tf-m t n iif m *. *; • * mm 9 ■*■—!— mmm * » »» ».-«*« »*-*» i