Morgunblaðið - 25.07.1976, Blaðsíða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 25. JULÍ 1976
HVAÐ ER Á MARS?
LÍKURNAR á því ad líf fyrirfinnist á iVIars hafa aukizt
nokkuð vió þær upplýsingar sem hafa borizt frá Víkingi
I. Þær sanna að vísu ekki að nokkurt lífsmark sé á
reikistjörnunni. En þær staðfesta að þar er köfnunar-
efni, eitt f jögurra undirstöðuefna alls plöntu- og dýralífs
sem þekkt er.
Jörðin er eina viðmiðunin sem menn hafa til að álykta
hvort líf er á öðrum hnöttum. Líf á öðrum hnöttum
getur verið gerólíkt því lífi sem menn þekkja og hafió
yfir mannlegan skilning, en iVIars er sú reikistjarna í
sólkerfinu sem er líkust jörðinni. Ymsir vísindamenn
eru þeirrar skoðunar að ef líf er á iVIars geti það verið
svipað því lífi sem menn þekkja en í frumstæðri mynd.
Þess vegna er staðfestingin á
því að kofnunarefni er á Mars, art
vísu í mjög litlum.mæli, talin ein
mikilvægasta vitneskjan sem bor-
izt hefur frá Víkingi. Um það bil
fjórir fimmtu andrúmslofts okkar
eru köfnunarefni, sem er Iyktar-
laus og ósýnileg gastegund. Fjög
ur efni mynda allt form lífs á
jiiröinni í iillum þeim' fjölbreyti-
legu myndum sem þaó birtist í:
Köfnunarefni, súrefni, vatnsefni
og kolefni. Vísindamenn hafa vit-
aó þó nokkuö lengi aö á Mars eru
kolefni, vatnsefni og súrefni, en
aðeins getaó gizkað á aö þar væri
einnig kiifnunarefni. Nú hafa
þeir fengiö þaó staöfest — fjöröi
hlekkurinn er fundinn.
Næst veröa vísindamennirnir
aó svara þeirri spurningu hvort
þessi fjögur líflausu efni hafa ein-
hvern tíma myndaó líf á Mars
eins og þau hljóta að hafa gert á
jörðinni. Eitt af því fáa sem þeir
hafa að styðjast viö er merkileg
tilraun sem vísindamaöur í
Chicago geröi 1953.
Hann reyndi að mynda þau skil-
yrði sem líf gæti hafa myndazt viö
í sólkerfi okkar. Það geröi hann
með þvi aö setja í flösku þau efni
sem gætu hafa verið til á frum-
skeiði sólkerfisins og láta rigna
yfir þá neistum. Þeir gegndu hlut-
verki eldingar því að þannig
hugsaði hann sér að líf hefði get-
að myndazt í fyrndinni.
Arangur tilraunarinnar var sá
að í flöskunni mynduðust svokall-
aðar amino-sýrur, sem eru ein af
frumeiningum lífsins. Ennþá hef-
ur engin skýring fengizt á því
hvernig þessar sýrur geta þróazt i
frumstæðustu frumur. Hvað sem
því líður hafði þessi vísindamað-
ur stigið fyrsta skrefið í þá átt að
svara þeirri spurningu hvernig líf
varð til.
Nokkrir vísindamenn eru þeirr-
ar skoðunar að það köfnunarefni
sem fundizt hefur á Mars geti
verið leifar miklu þykkara and-
rúmslofts sem hafði gufað upp
fyrir löngu. Köfnunarefnismagn-
ið sem Víkingur fann á Mars var
sáralitið — aðéins þrír aif hundr-
aði. Þrátt fyrir það segja vísinda-
menn að stórt skref hafi verið
stigið í þá átt að finna lif á Mars.
Rannsóknir á ,,jarð“veginum á
Mars gætu veitt fyllri upplýsingar
og svarað fleiri spurningum. Og
trúlegt þykir að feró Víkings II
geti leitt meira í ljós en ferð Vík-
ings I.
Víkingur II á að lenda á norður-
hluta Mars 4. september á svæði
sem er talið miklu hættulegra til
lendingar en lendingarstaður
Víkings 1 er langtum athyglis:
verðari frá vísindalegu sjónar-
miði. Talið er að likurnar á þvi að
líf sé að finna á Mars séu hvergi
meiri en á iendingarstað Vikings
II
Lendingarsvæði Vikings I er
langt fyrir norðan miðbaug plá-
netunnar á geysistóru láglendi
sem kallast Cydonia. Þar er talið
að finna megi fimm til tíu sinnum
meira vatn en á lengingarstað
Víkings I sem er nálægt miðbaug
og þar er einnig svalara. Hins
vegar geta ratsjármerki ekki bor-
izt frá þessum norðlægu slóðum á
Mars og nota verður eingöngu
ljósmyndir frá móðurskipinu.
Skortur á vatni og gífurlegur
kuldi mundu valda lifandi verum
á Mars mestum erfiðleikum. Loft-
ið á Mars er hundrað sinnum
þurrara en á þurrustu svæðum
jarðar og næturnar ískaldar. Tal-
ið er að vatnið sé frosið undir
yfirborðinu.
Vísindamenn telja sig því vera
að ieita að gerlum eóa skordýrum
sem geta lifað frostið á nóttunni
og þíðuna á daginn. Mosi eða
sveppir sem geta sogið til sín vatn
úr votum steinum er annar mögu-
leiki.
Margar fleiri kenningar eru
uppi, sumar þeirra ævintýralegar.
Sumir segja að finna megi verur
Víkingur I á Mars.
líkar ormum sem rísi upp úr yfir-
borðinu, skili þangað úrgangsefn-
um og nærist á ís undir yfirborð-
inu. Aðrir tala um risastórar ver-
ur, nokkurs konar krabba, með
innbyggða „vítisvél" sem hiti þær
og geri þeim kleift að komast að
rakanum. Slíkar verur hefðu
sennilega hlífðarskjöld til að
vernda þær gegn útfjólubláum
geislum.
Tveir kunnir vísindamenn, Carl
Sagan frá Cornell-háskóla og Nó-
belsverðlaunahafinn Joshua
Lederberg við California Insti-
tute og Technology, telja að stórar
lífverur geti verið á Mars, ef líf er
þar að finna, þar sem stórar verur
geti varðveitt meiri hita. En at-
hyglin beinist ekki síður að þeim
smáu lífverum sem kunna að
leynast á plánetunni.
Að vísu eru vísindamennirnar
sem starfa við tilraunina ekki
mjög trúaðir á að líf finnist á
Mars. Þeir tala yfirleitt um lik-
urnar 50 á móti einum. Sennilega
eru þeir flestir sammála Nor-
mann Horowitz, öðrum starfs-
manni Californian Institute og
Technology sem sagði nýlega:
„Að finna lif á Mars er eins og að
kaupa miða i happdrætti. Vinn-
ingslíkurnar eru litiar en vinn-
ingsupphæðin er há.“
En starfsmenn bandarísku
geimvísindastöðvarinnar, NASA,
hafa greinilega talið það þess
virði að kanna hvort lif er á Mars
þar sem til þess hefur verið varið
einum milljarð dollara og við til-
raunina starfa 800 visindamenn.
Og ef líf finnst á reikistjörnunni
getur það haft ófyrirsjáanleg
áhrif á visindi og heimspeki.
Menn hafa velt því fyrir sér síðan
á dögum Forn-Grikkja hvort líf sé
á Mars. Ef svo reynist vera eru
heimspekingar og vísindamenn
sannfærðir um að það geti haft
róttæk áhrif á viðhorf mannsins
til sjálfs sín og stöðu sinnar í
alheiminum. Einangrun manns-
ins í alheiminum yrði rofin.
Ef líf finnst mun það styðja þá
kenningu sem á vaxandi fylgi að
fagna að lif hljóti að þróast ef
réttar efnasamsetningar eru fyrir
hendi. Og jafnvel þótt ekkert líf
finnist á Mars yrði sú niðurstaða
ekki siður merkileg að dómi vís-
indamanna. Þeir segja að með
samanburði á aðstæðum á jörð-
inni og á Mars gæti reynzt unnt að
komast að því hvers vegna líf varð
til á annarri plánetunni en ekki
hinni.
Rannsóknir á plánetunni gætu
veitt mönnum mikilsverða innsýn
í það hlutverk sem líf gegnir í
varðveizlu andrúmslofts jarðar ef
ekkert líf finnst á Mars. Sam-
kvæmt svokallaðri Gaia-kenningu
stuðlar starfsemi lífvera að jafn-
vægi í andrúmslofti og loftslagi
jarðar. Ef þessi kenning reynist
rétt getur haft skaðleg áhrif á
jörðinni að útrýma skógum og líf-
rænni starfsemi. Rannsóknir á
Mars gætu orðið prófsteinn á
þessa kenningu að dómi banda-
rískra visindamanna.
Þótt Vikingur I og Víkingur II
séu búnir fullkomnustu tækjum
er óliklegt að þeir færi endanlegt
svar við spurningunni um iíf á
Mars.
„Niðurstöðurnar verða mikið
hitamál hverjar þær sem verða,“
segir Harold Klein, yfirmaður líf-
fræðitilraunanna. „Kannski leit-
(*im við á röngum stað,“ segja aðr-
ir visindamenn.
■
\

í
Þótt athyglin beinist fyrst og
fremst að leitinni að lífi á Mars
eru margar aðrar mikilsverðar til-
raunir gerðar í ferðum Víkings I
og Víkings II.
Mars er mikill ævintýraheimur.
Þar er eldfjall á stærð við Sýrland
og gljúfur sem mundi ná yfir þver
og endilöng Bandaríkin.
Þótt Mars sé einstaklega þurr
pláneta er yfirborðið þakið þús-
undum bugðóttra skurða sem
ýmsir kunnir vísindamenn telja
að hafi aðeins getað myndazt af
völdum fljótandi vatns. En vatnið
mundi alls staðar gufa upp nema í
djýpstu gljúfrum nema það hafi
frosið áður en ,,jarð“vegurinn
hafi sogið það i sig.
Líklegasta skýringin á skurðun-
um ertalin sú að einhvern tíma i
fyrndinni hafi fljótandi vatn ver-
ið á Mars og þykkari lofthjúpur
umlukið reikistjörnuna. Ef þetta
er rétt getur verið að reikistjarn-
an sé stödd á miðri „ísöld", sem sé
miklu kaldari en nokkur þeirra
ísalda sem um getur i sögu jarðar-
innar. En isaldir líða undir lók.
„Getur verið að okkur tákist
einhvern tíma í framtíðinni að
endurlifga fyrra umhverfi Mars
— ef ekkert líf fyrirfinnst þar —
og flytja þangað landnema frá
jörðinni?" spyr dr. Sagan. Að vísu
verður stöðugt vafasamara að
menn verði sendir til Mars, aðal-
lega vegna kostnaðarins. Kostnað-
urinn við tilraunina er þegar orð-
Hugmynd listamanns: Víkingur á braut og lendingarfarið ásamt geymhylki á vfirborðinu.
i
Framhald á bls. 33