Morgunblaðið - 21.09.1976, Blaðsíða 24

28
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 21. SEPTEMBER 1976
Þau eru sögð einna lfklegust f sæti Maos.
Brýzt valdabarátta róttækra
og hægfarari afla senn út?
Kína:
A sfðasta ári, þegar Mao Tse-
tang var að hverfa inn ( skugga
sinnar hinztu göngu, orti hann
ljóð til gamals samherja sfns,
Shou En-lai, þar sem inntakið
er á þessa leið:
Trúir foreldrar, sem fórnuðu
svo miklu fyrir þjóðina, óttuð-
ust aldrei sfn lokaörlög.
Sem nú þjóðin er orðin rauð,
hver verður verndarengill
hennar?
Starfi okkar er ólokið og get-
ur tekið þúsund ár.
Baráttan þreytir okkur og
hár okkar er orðið grátt.
Þú og ég, gömlu vinirnir, get-
um við horft á erfiði okkar
skolast á braut?
Svo að meira að segja Mao
formaður gerði sér ljóst að mik-
ilmættið hefur sfnar veiku hlið-
ar og er bæði brothætt og vand-
meðfarið. Hann velti þvf fyrir
sér með töluverðum áhyggjum
hvað myndi verða um Kfna,
þegar hann væri genginn á vit
feðra sinna. Hann treysti lengi
á að Chou En-lai yrði eftirmað-
ur hans og sjálfur reyndi Chou
sfðan að leiða fram eftirmann
sinn, Teng Hsiao-ping, sem um
skamma stund var forsætisráð-
herra Kfna. En Chou andaðist
og Teng var hreinsaður löngu
áður en Mao gaf upp öndina.
Stjórnvöld í Kfna hafa skipað
fjóra menn til að stjórna útfar-
arathöfn Maos og þvf fer ekki
hjá því að menn hafi velt fyrir
sér, hvort þessir fjórir menn
muni verða þeir sem berjast
um völdin I Kína eða hvort
fleiri komi til. Þar skal fyrst
nefna Hua Kuo-feng, varafor-
mann flokksins og núverandi
forsætísráðherra, Wang Hung-
wen, annan varaformann og rit-
ara kommúnistadeildarinnar í
Shanghai, Chang Chun-chiao,
yfirmann stjórnmálaarms kín-
verska hersins, og Yeh Chien-
ying, varnarmálaráðherra.
Öllum ber þó saman um að t
drjúgur tími mun lfða áður en
nýr flokksleiðtogi f Kína kemur
fram á sjónarsviðið og þó svo að
einhver muni geta tekið sæti
formanns muni hann á hinn
bóginn aldrei geta skipað það á
sama hátt og Mao eða skyggt á
hann.
Þetta skyldi haft í huga, þeg-
ar málin í Kfna eru skoðuð og
svo það hversu erfitt er á þess-
ari stundu að gera sér grein
fyrir þvi hvernig málin munu
þróast þar í landi á næstu mán-
uðum, kannski árum.
Djúpstæður ágreiningur er í
landinu milli vinstri aflanna,
hinna róttæku, svokölluðu
„Shanghai Mafiu“, og þeirra
sem eru kallaðir hægfara og
vilja fara aðrar leiðir. Þeir vilja
f fyrsta lagi framþróun, og i
öðru lagi eru þeir Maoistar.
Hinir setja áframhaldandi
stéttarbaráttu öllu ofar, þar
með talin efling framleiðslunn-
ar. Þessi ágreiningur er ekki
aðeins meðal ráðamanna, hans
gætir um allt land og sú ólga
sem hefur verið að magnast í
landinu sfðustu mánuði sýnir
það rótleysi og hik, sem er farið
að setja mark sitt á þjóðlífið.
Flest bendið nú til að Kína
standi á afdrifaríkustu kross-
götum f nútfma sögu sinni. Nú-
verandi forystusveit, sem
reyndar hefur þynnzt af ýms-
um ástæðum, skipa annars veg-
ar tiltölulega reynslulitlir
menn, eða menn mjög aldur-
hnignir, sem ekki eru lfklegir
til að valda stjórnartaumunum.
Fram að þessu hefur hið gífur-
lega og næstum yfirnáttúrlega
Maovald stuðlað að því .að
styrkja vinstri öflin í sessi —
ekki hvað sízt eftir lát Chous og
siðan kom til hreinsun Tengs.
Nú er eiginkona Maos, Chiang
Ching, einn helztur höfuðpaur
róttæku aflanna. Staða hennar
sem eiginkona Maos styrkti
hana og gefur raust hennar
ákveðinn máttarhreim. En í
auninni veit enginn i Kfna —
hvað þá annars staðar — hver
eru hin raunverulegu valda-
hlutföll milli róttækra og hæg-
fara. Séu aprflóeirðirnar ein-
hver marktæk vísbending, er
ekki fjarri lagi að álykta að
þorri kínversku þjóðarinnar
styðji þá stefnu sem Chou heit-
inn fylgdi. Vegna þess sem
gerðist i apríl má og draga þá
ályktun að áhangendur þessa
arms ali nokkurn ugg í brjósti
er þeir horfa til framtíðiar.
Ut í frá séð hefur forystan
staðið sameinuð, ekki hvað sizt
í þvf sameiginlega átaki sem
hefur orðið að gera eftir nátt-
úruhamfarirnar miklu. Fyrir
þá sem utan við standa verður
ekki annað séð en við þeim
vanda hafi verið brugðizt af
snöfurleik og prýði. Ymislegt
raskaðist að vísu og heimsókn-
um útlendinga var slegið á
frest, meðan skipulagning
hjálparstarfsins var f hámarki.
Þar á meðal var James Schles-
inger, fyrrverandi varnarmála-
ráðherra Bandarfkjanna, sem
var í þann veginn á koma til
Kína til viðræðna. Þessi þráður
hefur nú verið tekinn upp á
nýjan leik og ráðamenn og emb-
ættismenn leggja sig í lfma við
að sannfæra útlendinga um að
engra breytinga sé að vænta á
utanríkisstefnu landsins.
Hvort dauði Mao Tse-tungs á
eftir að breyta þar einhverju
um mun sjálfsagt ekki koma í
ljós í einni svipan. Hann hefur
umfram flesta mótað kínverska
utanríkispólitík sfðustu
fimmtán árin og eins og aílir,
sem fylgzt hafa með, hafa
glöggt mátt sjá hefur sú stefna
verið á þann veg að hneigjast f
átt til Bandarfkjanna og fjar-
lægjast Sovétríkin æ meir.
Andsovézk barátta í Kína virð-
ist meira eða minna stafa af
persónulegri andúð Maos á for-
ystuliði Sovétrfkjanna. En sá
ósveigjanleiki sem hreinsuðum
kinverskum forystumönnum
hefur verið sýndur gefur og til
kynna að einhverjir séu þeir f
Peking sem vilja bera smyrsl á
sárin og draga úr fjandseminni
i garð Sovétrfkjanna. Víst er
ekki óhugsandi að einhver
áhugi sé á slfku, þó ekki væri
nema vegna þess, að slíkt
myndi létta spennuna við
landamærin og nýta þá krafta
sem þar myndu losna til starfa
annars staðar.
Þetta gæti haft í för með sér
að sambúð Bandarfkjanna og
Kína færi kólnandí, enda þótt
óþarft sé að gera því skóna.
Samskiptin við Bandarfkin
hafa verið stirðari upp á sið-
kastið en það hefur sinar eðli-
legu orsakir og stjórnin I Pek-
ing kveðst hafa á því fullan
skilning að tengsl rfkjanna geti
vart komizt f eðlilegt horf fyrr
en forsetakosningarnar i land-
inu eru um garð gengnar. Af
Kfnverja hálfu hefur enda fátt
komið fram sem bendir til að
þeir vilji fjarlægjast Bandarfk-
in og sá ótti sem hefur gert vart
við sig þar um að erfiðara yrði
að treysta vináttu Iandanna að
Mao látnum, kann að vera al-
gerlega úr lausu lofti gripinn.
Enginn veit sem sagt hvers
konar forysta mun birtast á
sjónarsviðinu þegar sorgar-
tímabilið er um garð gengið. En
öllum er ljóst að valdabaráttan
er hafin fyrir alllöngu og hún á
tvimælslaust eftir að magnast
enn. Hua Kuo-feng forsætisráð-
herra, litur að vísu út fyrir að
vera sjálfsagður arftaki. En
hann er nýr á sviðinu, hann
kom f þessa valdastöðu eftir að
fyrri arftaki Maos, Lin Piao,
var sagður hafa reynt valdarán
árið 1971. Það er vafamál,
hversu staða hans er sterk og
efasemdir eru og um hvort hon-
um reynist gerlegt að sameina
til frambúðar róttæku og hæg-
fara öflin f landinu. Þar að auki
er einnig vafamál hvort hann
myndi þá gegna bæði stöðu for-
sætisráðherra og flokksfor-
manns og sfðan vaknar einnig
spurning um hver yrði forsætis-
ráðherra, ef Kinverjar sættust
á að hann tæki við starfi for-
mannsins.
Andlát og hreinsanir hafa
gert það að verkum að mönnum
hefur fækkað I stjórnmálaráð-
inu og öðrum þeim valdastofn-
unum f Kfna sem hvað mestu
ráða um stefnumótun. Mörg
sæti eru auð, en eftirsóknin í
þau er lfka áreiðanlega meiri
en unnt verður að fullnægja. í
rauninni hefur staðan f Kina
síðustu mánuði verið afar sér-
kennileg, þar sem Kfna hefur
engum formlegum þjóðhöfð-
ingja haft á að skipa og nú
hefur flokkurinn engan for-
mann. Þvf þarf hugarflugið
ekki að vera mikið til að skynja
þá harðvítugu valdabaráttu
sem er f aðsigi og gæti brotizt
upp á yfirborðið hvenær sem
er.
Þá gefur það einnig til kynna
að átökin séu I raurr hafin að
fjölmiðlar hafa ekki látið af
gagnrýni sinni á Teng. Þar með
er ljóst að stefna hans nýtur
það mikils fylgis að forystu-
menn fréttastofnana vilja kæfa
áhrif hans i eitt skipti fyrir öll
og krafturinn í ofsóknum á
hendur honum hefur verið
margfaldur upp á sfðkastið mið-
að við það sem var fyrst eftir að
hann féll.
Þegar farið er yfir hverjir
eru f forystuliði nú má draga þá
ályktun að baráttan í Peking
spinnist ekki einvörðungu út af
hugmyndafræðinni einni sam-
an. Um er að ræða persónulega
valdabaráttu gamalla starfsfé-
laga, nýrra skjólstæðinga, vina
og ættingja og andstæðinga. Á
öðrum vængnum standa hinir
svokölluðu róttæku aðilar, þar
sem ekkja Maos er fremst f
flokki og virðist studd af Chang
Chun-chiao og Yao Wen-ya. Þau
komust til vegs og virðingar í
menningarbyltingunni eins og
frægt var. Til sama hóps telst
og Wang Hung-wen frá Shang-
hai og nokkur hópur bænda og
verkamannaleiðtoga sem hafa
verið að þoka sér upp á við
sfðustu árin.
Erfiðara er að gera sér grein
fyrir öflunum á hinum vængn-
um. Þar er þó hinn roskni varn-
armálaráðherra, Yeh Chien-
ying, sem virðist þó í fullu f jöri,
Wu Teh, sem er valdamikill f
Peking, meðal annars í krafti
þess að hann er ritari flokks
nefndarinnar þar, svo og Li
Hsein-nien, sem er yfirmaður
hersins f Peking, á sæti í stjórn-
málaráðinu, er einn af varafor-
sætisráðherrum og var stuðn-
ingsmaður Chou En-lais. Flestir
kfnverskir leiðtogar sem eru af
kynslóð göngunnar miklu virð-
ast á öndverðum meiði við
Chiang Ching, ekkju Maos, og
ætla mætti að lát Maos gæti
leitt til þess að málstaður rót-
tæku aflanna veiktist töluvert.
Það gæti kannski leitt til að
mesti hitinn ryki úr árásunum
á Teng og breytingar yrðu á
stefnu stjórnarinnar sem
hneigðust meira til þess sem
Chou En-Iai fylgdi og markaði
og leiddi tíl þess að efnahags-
framfarir f landinu hafa orðið
stórbrotnar á tiltölulega
skömmum tima. Sú stefna fól
og í sér að lægja öldurnar eftir
umrót menningarbyltingarinn-
ar.
Það sem gæti skapað ófyrir-
sjáanlega stöðu er að I Kfna var
komin upp ólga áður en Mao
lézt. Andlát Chous f janúar og
fleiri áhrifamanna síðan hefur
haft ómæld áhrif. Ekki skyldu
og vanmetnar hinar miklu af-
leiðingar jarðskjálftanna f vor
og enda þótt Kfnverjar vilji
halda þeirri fmynd út á við að
þar riki friður og eindrægni,
hafa þeir orðið að viðurkenna
að hvers kyns lausung og glæp-
ir færist f vöxt. Allt getur þetta
haft sínar afleiðingar — og or-
sakir. Meðal verkamanna gætir
óánægju þvi að þeir vilja bera
meira úr býtum. Efnahagslegt
áfall Kfnverja eftir jarðskjálft-
ana er áreiðanlega erfiðara úr-
lausnar en þeir viljá vera láta.
Þó svo að staðan sé óljós og
allt virðist hálfpartinn f lausu
lofti er staða Kina í öllum meg-
inatriðum sterk og heiibrigð
heima fyrir. Þrátt fyrir menn-
ingarbyltingu og ýmiss konar
umrót hefur friður rfkt í þessu
landi sfðan 1949 og þróun og
framfarir orðið þar meiri en
nokkur dæmi eru til um áður.
Stundum voru Mao mislagðar
hendur. Og hann vann ekki
einn að uppbyggingu Kfna. En
sérstæð og örvandi áhrif hans á
þegnana og hugmyndafræðileg-
ar kenningar hans eiga áreiðan-
lega ekki minnstan þátt I
hversu framfarirnar hafa orðið
hraðar og þeir áfangar stórir
sem náðst hafa á skömmum
tima. Því er á fárra færi að fara
f fötin hans.