Morgunblaðið - 23.04.1977, Blaðsíða 24

24
MORGUNBLAÐIÐ. LAUGARDAGUR 23 APRlL 1977
Sérnvert orð dyrt
r ramhald af bls. 23
ugleiki og festa og — gamalt
fólk sem knýtir sérhverja líð-
andi stund við liðna tfð, lifir í
arfsögn og miðlar vaxandi kyn-
slóð af eigin reynslu.
En niður nýrra lífsstrauma
greinist í fjarska. Og seiður
hans dregur til sín hinn unga
söguþul. Og þar er engin skáld-
sögupersóna, enginn Álfgrímur
á ferðinni, heldur höfundur
sjálfur. Hann hverfur til náms í
Reykjavík. Um sömu mundir
andast faðir hans, stórheimilið
hefur misst sína bjargföstu for-
sjá. Og meir en svo: þess konar
sambýlisform telst brátt til hins
liðna, lifnaðarhættir þjóðarinn-
ar eru að taka á sig nýjar mynd-
ir. En timinn líður. Uti í heimi
geisar fyrra striðið. Laxness
hleypur yfir eitt eða tvö ár i
Reykjavík, sennilega fyrir þá
sök að honum þykir fátt frá-
sagnarvert frá þeim tima. Að
lokum endar striðið og Laxness
sendir frá sér fyrstu bókina,
sautján ára. Þá hefst frásagan
Ungur eg var. Sögumaður
hverfur af landi brott, til hins
gamla höfuðstaðar íslendinga
og islenskrar menningar, Kaup-
mannahafnar. Að baki er
Brekkukot og Laxnes eða með
öðrum orðum gamli timinn, nýr
og framandi heimur blasir við,
furðuólfkur þeim hinum fyrri
sem sagði »ei-iibbð, ei-líbbð« og
endaði við krosshlijiið í Brekku-
koti eða túngarðinn í Laxnesi.
Þá hefjast hin efri þroskaár
ungs manns sem svo vill tíl að
ber upp á umbrotatíma í heim-
inum. Ferðasagan með Gull-
fossi til Hafnar er kapítuli út af
fyrir sig, ómissandi fyrir heild-
arsvip sögunnar. Þar birtist
ekki aðeins þverskurður mann-
lifs og þjóðlífs heldur líka
þáttaskil milli nútiðar og þátið-
ar. Þeir halda hópinn sem telja
sig heldra fólk. En svo vill til að
heldra fólkið sniðgengur þann
manninn sem er að koma á fót
því fyrirtækinu sem á eftir að
verða langvoldugast í viðskipta-
lífi þjóðarinnar — þekkir ekki
lengur sina! Sá gefur sig hins
vegar að sögumanni, unglingn-
um. »Nú á dögum mundi svona
fólk fljúga með hraðfleygu þot-
unni, ef það væri til.«
I Höfn verður sögumanni í
fyrstunni illt af hinum heims-
fræga ljúffenga danska mat —
táknrænt, ekki svo? Síðar vand-
ist hann hvoru tveggja, matn-
um og hinu menningarlega and-
rúmslofti stórborgarinnar.
í Höfn hitti sögumaður fyrir
allmarga íslendinga sem voru
að rækja nokkurn veginn jafn-
mörg erindi sem þeir voru
margir, sumir með ákveðin
markmið fyrir augum, aðrir
leitandi og enn aðrir til að vera
erlendis og í borg, forframast
og slæpast í bland.
Ég rek ekki frekar efni þess-
ara þriggja bóka. En hvaða
ástæða er þá til að nefna þær i
sömu andrá? Hvað eiga þær
sameiginlegt auk þess að vera
endurminningasögur og rað-
kvæmar í tímanum? Fyrir það
fyrsta má líta á allar þrjár sem
eina þroskasögu ungs manns
sem sprottinn var upp í því
samfélagi sem lýst er i sögun-
um. Það er út af fyrir sig ærið
undrunarefni að frá dvergþjóð
sem taldi sjötíu til áttatíu þús-
und manns og talaði mál sem
nánast enginn útlendingur
lagói á sig að læra skyldi koma
Nóbelshöfundur sem átti eftir
að bera hróður íslenskra bók-
mennta út um allar jarðir. Var
það þessi einstæða reynsla sem
gafst aðeins þessari einu kyn-
slóð: að vaxa upp i »Brekku-
koti« eða »túninu heima« og
stíga þaðan skrefið til fulls —
að hámenningu heimsins? Var
það þessi einstæða stökkbreyt-
ing sem gerði hana skyggna á
að sjá hið áður óséða, hvíslaði
að henni orðum tíl að segja hið
áður ósagða og gaf henni þrótt
til að yfirstíga hið óyfirstígan-
lega — íslenska einangrun?
Allar veita þessar bækur —
auk þess að vera skemmtileg
ritverk — skýra innsýn í
þroskasögu ungs manns sem
leggur af stað út í heim, hverf-
ur frá umhverfi sem hann á
ekki afturkvæmt til — því það
er sjálft á hverfanda hveli — til
að knýja á hlið hins stóra heims
sem til þess tíma hafði verið —
fyrir sjónum íslendinga — jafn
himinhár sem hann var fjar-
lægur. í fyrra stríði kynntust
íslendingar fyrst verðbólgu.
Áður þurfti ekki að efast um
hvers virði peningur var: hann
var jafnmikils virði og silfur
það eða guil sem hann stóð.
Björn i Brekkukoti verðlagði
ekki fiskinn samkvæmt fram-
boði og eftirspurn heldur á sínu
rétta verði. Á eftir verðfalli
peninganna fylgdi verðfall orð-
anna. Einhver athyglisverðasti
kaflinn í Brekkukotsannál er
éinmitt kaflinn um málfarið i
Brekkukoti, Ræða og rit í
Brekkukoti, en þar segir meðal
annars að í Brekkukoti var sér-
hvert orð dýrt, litlu orðin lika.
Þar var líka frásagnalistin, »há-
skóli íslendinga«, dyggilega i
heiðri höfð. En til tilfinninga-
semi tíðkaðist ekki. Og allra sist
urðu djúpar tilfinningar tjáðar
með hástemmdum orðum:
»í Brekkukoti voru orðin of
dýr til þess að nota þau — af
því þau þýddu eitthvað; okkar
tal var einsog óverðbólgnir pen-
íngar: reynslan var of djúp til
þess að hægt væri að segja
hana.«
Skáldsögur Laxness spanna
flesta þætti íslensks þjóðlífs; og
tímana frá söguöld til nútíma.
Þær eru ekki realismi i þeirri
merkingu að í þeim sé að finna
eftirlíking af sérhverju sem
gerst hefur, heldur endur-
spegla þær fyrst og fremst hið
eftirtektarverða, sérstæða og
þar með sögulega í lífi þjóðar-
innar á sérhverjum stað og
tíma.
Það heyrir til starfi rithöf-
undar að greina hið frásagnar-
verða frá hinu sem ekki er I
eðli sínu söguefni. Með hliósjón
af þeirri meginreglu hefur Lax-
ness öðrum fremur vakið hér
forna frásagnarhefð og list —
sparað orðin um leið og hann
hefur hlaðið þau kynngimagni
skáldskaparins.
Víst hefur Laxness á seinni
árum skrifað jafnmikils háttar
skáldrit og þessar þrjár endur-
minningasögur sem hér hafa
iítillega verið gerðar að um-
ræðuefni, þar á meðal Kristni-
hald undir Jökli en sú bók hygg
ég yrði ofarlega á blaði ef bók-
um skáldsins yrði raðað upp á
eins konar vinsældalista.
En ætla má að sérhver höf-
undur lýsi af mestum trúnaði
því sem hann þekkir gerst. Og
hvað stendur manni nær en
uppruni hans sjálfs, bernska
hans og æska? Gömlu »kotin« í
Reykjavík verða ekki varðveitt
í timbur-, torf- og grjótmynd
sinni hér eftir þvi þau eru fyrir
löngu horfin. Og fjölmennu
sveitaheimilin eru líka fyrir bí.
En hvort tveggja er trúlega
varðvejtt í frásögnum Laxness.
Þær eru sú naglfasta hugar-
smíð sem enginn eldur fær
grandað; gera enda áþreifan-
legar »fornminjar« óþarfar.
Líkast til hefur íslensk þjóð
aldrei fylgst með störfum nokk-
urs manns með liflegri áhuga
en með ritstörfum Halldórs
Laxness — nú í meir en hálfa
öld! Hún hefur vaxið með hon-
um, vaxið að mannfjölda og
sjálfstrausti og mælir nú stærð
sína að nokkru leyti við afrek
hans. En almenna lýðhylli sína
hygg ég Laxness eigi öðru frem-
ur því að þakka að hann hefur
aldrei talið sig yfir það hafinn
að skemmta fólki. Bækur hans
skírskota jafnt til þeirra sem
lesa sér til afþreyingar sem til
lærðustu ritskýrenda — þeirra
sem rýna í vinnuaðferðir og
leggja síðan faglært gæðamat á
verkin. Hvort tveggja prófið
hafa þær jafnauðveldlega stað-
ist.
Erik Sönderholm:
Hin eina
rétta
akademía
Halldór Laxness hefur marg-
sinnis sagt, að hann hafi aðeins
lært dönsku af því að lesa hana,
þannig að eftir nokkurra daga
dvöl í Kaupmannahöfn gat hann
skilið og talað þetta merkilega og
raunar erfiða tungumál. Af þess-
um sökum hefur þessi mikli orð-
listamaður furðað sig á því, að
Danir skuli ekki geta tileinkað sér
íslenzku á sama hátt; aftur á móti
hefur hann komizt að raun um að
öryggi og reisn í meðferð málsins
og Færeyingurinn William
Heinesen.
Þetta stóð þó reyndar aldrei tii.
Laxness hefur því mátt reyna að
það er erfið leið og torfær sem
liggur til evrópskra lesenda. Að
vísu fyrirfundust þeir á Norður-
löndum, sem gátu þýtt af
íslenzku, en utan Norðurlanda
voru þeir jafn fágætir og einhyrn-
ingurinn í ævintýrunum. Þetta
því máli, sem þýtt er á, og þýðand-
inn sjálfur. Þar sem danskar þýð-
ingar verða oft að hafa eins konar
milligöngu milli íslenzku og ann-
arra tungumála hefur það vissu-
lega komið sér afar vel að Lax-
ness hefur getað og viljað sjá af
tima til að fara yfir handritin að
þýðingunum.
Ég ætla ekki að gerast mjög
smámunasamur hér, enda geta
þeir, sem áhuga hafa, séð dæmi
um það í bókasafni Norræna húss-
ins hvernig samstarf rithöfundar
og þýðanda gengur fyrir sig, en
nefni hér aðeins þessa megin-
drætti: þýðandinn vinnur eftir
beztu getu frumhandrit og sendir
það Laxness, sem fer yfir það méð
mikilli nákvæmni; minni hans á
orð er næstum óbrigðult, en
bregðist það grípur hann til orða-
bóka og i þeim flettir hann þar til
rétt orð eða orðatiltæki kemur í
leitirnar; það er ekki alltaf það
rétta en oftast nær vísa upp-
ástungurnar í áttina þannig að
þýðandinn ratar rétta leið. Lax-
ness lætur sér ekki nægja að leið-
rétta það, sem rangt er farið með,
heldur gerir sér lika far um að
gera þýðinguna nákvæma, fagra,
með réttri hrynjandi. Honum er
mjög annt um að forðast endur-
tekningar og strikar þær hiklaust
Ragnar í Smára, forstjóri Helgafells, ásamt Auður Laxness ásamt skáldunum Gunnari
skáldi sínu. Myndin var tekin þegar Straumrof Gunnarssyni og Halldóri Laxness.
kom út nú fyrir skömmu.
íslenzkan er girt háum múr, sem
mörgum tekst ekki að sigrast á,
hve oft sem reynt er. Skýringin á
þessu er að nokkru leyti sú, að
fólk á öðrum Norðurlöndum hef-
ur ekki vanizt því frá barnæsku
að lesa íslenzku á sama hátt og
eldri kynslóðin á íslandi var
kunnug dönskunni.
íslenzkum rithöfundum hefur
þetta vaidið miklum vandkvæð-
um enda er ekki um auðugan garð
að gresja þar sem þýðendur eru
annars vegar. Áður tóku margir
þann kost að skrifa á dönsku,
nokkrir á norsku, til að eiga greið-
ari leið á evrópskan bókamarkað
á þeim tíma er norrænar bók-
menntir voru í fararbroddi í álf-
unni. Án efa hefði Laxness getað
farið þessa leið og líklega náð
lengra en þeir iandar hans, sem
skrifuðu á dönsku, náð líku
hefur það í för með sér, að oftast
er þýtt af einhverju öðru nor-
rænu máli en íslenzku, oftast af
dönsku. Það hefur þess vegna
komið sér afar vel, að Laxness er
óvanalega vel lesinn í dönskum
bókmenntum og hefur á valdi
sínu þennan glæsilega ritgerðar-
stil sem var einkennandi fyrir þá
danska rithöfunda sem fremstir
voru um og eftir 1920, t.d. Georg
Brandes.
Sjálfur hófst ég seint handa við
að þýða Laxness og hef gert það
„con amore“ frá 1962; til
skilningsauka má geta þess, að á
sama tíma hef ég einnig þýtt sög-
ur annarra íslenzkra rithöfunda
án þess þó að sams konar sam-
starf og samvinna hafi átt sér stað
og við Laxness, af þeirri einföldu
ástæðu, að höfundurinn verður að
vera næstum því jafn vel heima i
út, jafnvel þó að þær hafi komið
frá honum sjálfum. Mjög sérstæð,
íslenzk orðatiltæki skýrir hann út
í yztu æsar, þannig að spássían
fyllist af athugasemdum um mál-
fræðileg og efnisleg atriði. Af
jafn miklu öryggi fæst hann við
ljóðaþýðingar, sem oft eru hin
mesta martröð fyrir þýðandann,
enda íslenzk ljóð oft hreinustu
myndagátur. Sjálfsgagnrýni hans
heldur stöðugt vöku sinni og t.d.
má sjá á þeim athugasemdum,
sem gerðar hafa verið á spássíur
þýðingarinnar á „Vefaranum
mikla“, að dómgreindarleysi
unglingsins og skortur á bók-
menntalegri háttvisi hefur farið í
taugarnar á hinum þroskaða rit-
höfundi; hinar tíðu endurtekn-
ingar sögunnar á eftirlætishug-
Framhald á bls. 26
GEKK EG í
GLJÚFRASTEIN
Gekk eg i Gljúfrastein
hvar gestum inni skein
vökubjart viðmót hans
víðfræga dalbúans.
Útsýn frá Esjubrún
ofan um heimatún
— klattar með kaffi á borð
komu. Og skáldsins orð
Ungur hann arnsúg dró
eldingahörpu sló.
Núna, hið næsta þér
nóbelsskáld, birtast mér
persónur penna þíns
pólstjörnur hnattar síns
hneigja þér hér í sal
— heimsljós í Mosfellsdal.
Feiknstafir fylla skrár
fjölmiðlun landsins gjár
skrifblendi skýjum úr
skeflir í Kinamúr.
Gekk eg i Gljúfrastein
gerist þar vitran ein
— upphafin orðlist manns
andans í brjósti hans.
Kristinn Reyr