Morgunblaðið - 20.07.1977, Síða 23

MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 20. JULI 1977
23
H
I vað er það? Eru það þessi
brosmildu andlit, — þessar
framréttu hjálpfúsu hendur, —
eða er það loftið tært, grundirn-
ar grænu og ósnortnu hæðirn-
ar, þar sem barnið og lambið
þreyta klif móti tindi, — sem
gera þessa borg að seiðmagn-
aðri vin? Mér liggur ekki svar á
lausu. Kannske eru það snævi-
krýndu fjöllin í fjarska, vagg-
andi, blómskrýddu trén, nei, —
ég kann ekki svarið, sjálfsagt
ekkert eitt, heldur þetta allt.
Einn reyndi að tjá þetta með
orðunum: „Aþena norðursins",
annar með orðinu: „Edin“,
hvorugan staðinn hefi eg gist,
svo að líkingarnar eru mér gát-
ur, en hitt finn eg, að hafi dalur
og hlið, grund og ferfættir vinir
stillt hörpu brjósts þins til lof-
söngs, þá hljómar hún hér. Eig-
ir þú lotning fyrir þeirri erfð er
skóp þig, þá drúpir þú höfði
hér, þar sem leiðast liðnar aldir
og reifanútið í lifandi borg.
Freri og funi og hjalandi læk-
ir surfu sviðið til, gerðu f jall,
hæðir og dal, — og þegar fræ
tóku að litka foldu var stutt i að
menn reyndu bólfestu hér.
Hvenær eða hvar veit eg ekki,
en 452 voru hér dátar á vakt og
nefndu staðinn Dunedin (virk-
ið á hæðinni). Það var ekki fyrr
en á 7. öld, er Englar hröktu
Rómverjana burtu, að Edin
breyttist i Edwin og þorpið
hlaut nafnið Edwinesburg til
heiðurs Edwin Norðumbra-
kóngi. Allt frá þvi á 11. öld
hefir Edinborg verið í sviðsljós-
um kóngabröltsins, — hafizt og
hnigið eftir þvi hver var að
myrða hvern, og frá 1144, eða
varð það 1147? hefir borgin
státað af konungsborgartilti,
það á hún Davíð 1. kóngi, fyrir
að þakka. 1057—1093 rikti hér
Malcolm III og átti fyrir drottn-
ingu Margréti, sem vegna fag-
urs lifernis varð Skotum ímynd
himinborinnar veru. Lét hún
gera sér bænahús, þar sem
kastalahæðin fræga í Edinborg
er himni næst, og meðan bóndi
hennar og skósveinar hans
kúskuðu þrælahyski við streð-
verk, söng hún guði sínum dýrð
og lof. Þetta hús stendur enn,
elzt húsa Edinborgar, og hafa
nú skozkir þvegið af því
púðurskemmusvipinn, sett dúk
á stein og kerti ofaná og selja
siðan forvitnum ferðalöngum
aðgang að helgidómi Margrét-
ar. Neðan frá strætum borgar-
innar er þessi kastali hæðarinn-
ar fagur að sjá, en enginn stað-
ur I Edinborg sýndi mér samt
dýpra í forarvilpu mannssálar-
innar, musteri óttans, þar sem
hungraðir, kaldir þrælar voru
barðir áfram við grjótburð i
hleðslu veggja til varnar þeim
er siðast stal frá hinum, sem til
rikis þóttust bornir. 7 eru
varnarhliðin, það ætti að sýna
hverjum hugsandi manni, hve
valtir eru hefðartrónar. Sjálf-
sagt vantar eitthvað i mig, þar
sem eg hrifst ekki af gömlum
byssuhólkum í söfnum, felli
jafnvel tár i gömlum fangakelf-
um, en keyrði þó fyrst um þver-
bak, er mér þóttu meiri gersem-
ar legsteinarnir i hundagrafreit
hæðarinnar en rúbínarnir í
konungskórónunni sem Skotar
hafa til sýnis i kastalanum.
FRÆGIR KOMA VIÐ SÖGU
En sleppum þessu og göngum
út í sólskinið. Vissulega eru
ekki allir óþokkar valdhafar
eða allir valdhafar óþokkar.
Mér kemur í hug James IV.,
kóngur um 1500. Hann stofnaði
skóla, sem allar götur síðan hef-
ir borið hróður borgarinnar
víða. Kóngur gaf út fyrirmæli,
þar sem svo var kveðið, að
barónar, bændur og verkamenn
skyldu senda frumborna sonu
sína í skólann, og þar skyldu
þeir nema svo lengi, sem það
tæki þá að kynna sér lög rikis-
ins. 1507 samþykkti James IV.
að Walter Chepman, kaupmað-
ur, og Andrew Myller, bóksali,
stofnuðu i Edinborg fyrstu
prentsmiðju Skotlands. Allar
götur síðan hefir borgin verið
borg mennta og vísinda, háskól-
arnir hennar tveir (Edinborg-
arháskóli og Heriot—Watt
háskólinn) hafa þjálfaða menn
til afreka sem mikill Ijómi staf-
ar af á vegferð mannkynsins.
Það var hér sem sir James
Young Simpson (1811—1870)
tók, árið 1847, að nota klór-
óform til til svæfinga við upp-
skurði og fæðingar. Auðvitað
var slíkt litið illu auga af hvolp-
um, illa vöndum, í túnfæti
þröngsýninnar, talið galdri lík-
ast, og þar var ekki fyrr en að
Victoría drottning bað (1853)
um aðstoð við fæðingu
Leopolds prins, að Simpson
fékk gullplötu á húsið sitt. I
þessu húsi rekur skozka
krikjan nú hjálparstarf fyrir þá
sem hallt standa i baráttunni
við áfengi og eiturlyf.
Nokkru yngri en Simpson var
Lord Lister, hreinlætisfrömuð-
urinn frægi, sem olli straum-
hvörfum í baráttunni gegn
óþrifnaði og sýklum. Alexander
Graham Bell, sá sem fann upp
símann og gerði merkilegar til-
raunir með rafbylgjur til hjálp-
ar heyrnardaufum, var fæddur
i Edinborg (1847) og nam hér
fræði sin. Sir Alexander
Fleming, sá er 1928 gerði sér og
öðrum grein fyrir áhrifum
pencilins, var rektor Edinborg-
arháskóla 1951—1954. Fyrir
penicilinið sitt varð hann að
makleikum frægur, en gaman
er að minnast þess, að gamalt
Frá Edinborg. — Kastalinn gnæfir við himin.
SIGURÐUR HAUKUR GUÐJ0NSS0N:
EDINB0RG
íslenzkt húsráð var að bera
mygluskán að bólgublettum.
Skilin milli arfs kynslóðanna og
virðulegustu vísinda I glasi eru
ekki alltaf glögg.
tSLAND A FRABÆRAN
FULLTRUA ÞAR
Edinborgarskólar hafa vissu-
lega komið við sögu okkar Is-
lendinga og gera enn. Ungt,
áhugasamt fólk nemur þar
fræði sin og reiðir síðan þekk-
inguna heim, verk- og bók-
mennt til styrktar. Ég rekst á
fólk við mála- og heimspeki-
nám, fólk við nám i búnaðar-
fræðum, fólk við nám í húsa-
gerðarlist, dugmikið, elskulegt
fólk, sem hjálpa mun til og
leggja efnivið í gerð þeirra
daga, er við eigum í vændum.
Svona rétt til gamans, alls ekki
gömlu kempunni, Hákoni
Bjarnasyni, til hrellings, rakst
eg á nafn dr. Halldórs Pálsson-
ar meðal þeirra nafna sem
Edinborgarháskóli telur stofn-
uninni til sóma að hafa leitt til
þroska. Eg þurfti til Skotlands
til þess að vita það, að hann er
meðal virtustu vísindamanna í
sinni grein. Og fyrst við erum
komin í sali Edinborgar-
háskóla, þá hljótum við að
minnast þess, að Magnús
Magnússon, sjónvarps- og út-
varpsmaðurinn frægi hjá BBC,
— landi okkar, gegnir virð-
ingarstöðu í þágu nemenda
skólans, kallast rector, sem þýð-
ir þó allt annað en það sem við
erum vön að leggja I það orð, —
merkir nánast málsvari nem-
enda.
Ekki kann eg á þvi skil, hvort
Magnús hefir verið krossaður,
og ef, þá hve hátt, en hitt er
víst, að Island á frábæran full-
trúa þar sem Magnús er, full-
trúa sem játar stolt sitt og ást á
Islenzkri arfleifð, hvenær sem
tækifæri gefst til. Geti menn
unnið til islenzkra heiðurs-
merkja, þá hefir Magnús
Magnússon gert það. Eg vona
að einhver valdamaðurinn
heima finni hjá sér hvöt að
tryggja þessum málsvara ís-
lands æðsta heiðursmerki rikis-
ins.
— Það var hér i Edinborg að
rakarinn, skáldið, bóksalinn, ja
segjum aðeins þúsundþjala-
smiðurinn Allan Ramsay stofn-
aði (á 18. öld) fyrsta útlána-
bókasafnið í Skotlandi, og það
var líka hann sem réðst í að
koma hér upp leikhúsi.
— Hér hafa skáld og hugsuð-
ir gert garðinn frægan: Hæst
ber listaskáldið fræga, Robert
Burns (1759—96), bóndann,
sem gekk frá plógnum í sali
aðals og kvað á þann veg, að
menn fundu brjóst sin bifast af
fögnuði og gleði. Sir Walter
Scott (1771—1832), heims-
frægt sagnaskáld, barðist hér
við sult sinn og seyru, — en í
dag á hann himinháan varða,
svo það gleymist engum, að hér
lifði hann og hér fann hann
persónum sínum safa og þrótt.
Hér var höfundurinn Adam
Smith, — hugsuðurinn David
Hume, já, og margir, margir
spámenn aðrir.
PREDIKUNIN er lifandi
mAl
Skotar eru stoltir menn, gera
gælur við erfð sína og sögu, og
hversu oft heyrir ferðalangur-
inn ekki orðin: Þetta er eitt það
bezta í heiminum, — eða hér er
það bezta, — menn flykkjast
hingað til þess að sjá og nema
af. Þetta stærilæti gefur þeim
sérstakt yfirbragð, elskulegt,
þingeyskt. Þeir eru menn sem
treysta sínu, og ekki aðeins það,
heldur eru þeir og menn fyrir
sinu. Mér kemur I hug, þegar
Charles 1. kóngur, og erki-
biskupinn Laud reyndu að
þröngva bænaformúlum ensku
krikjunnar uppá Skota. Þeir
beygðu sig ekki i duftið, heldur
risu upp, ráku prelátana af
höndum sér og stofnuðu sína
eigin kirkju (Presbyterian-
kirkjuna), kölluðu biskupa,
dómkirkjur og margar skraut-
arfleifðir aðrar hefðarprjál,
köstuðu þvi fyrir óðsa, en köll-
uðu söfnuðina til lifandi, virkr-
ar þátttöku. Eg man, að eitt
sinn sagði Sigurgeir heitinn
biskup, að hann hefði áhuga á
að senda menn til Skotlands, til
þess að kynna sér kirkjulifið
þar, taldi Islendingum það til
meira gagns en eftiröpun
þeirra kreddufræða sem frænd-
ur okkar voru mataðir á. Sann-
arlega skildi eg hann ekki þá,
en nú eftir að hafa stundað
setur á dönskum og skozkum
kirkjubekkjum dáist eg að
framsýni hans. Hér angar allt
af lifi, predikunin er ekki þula,
heldur lifandi mál. Að horfa á
fólk flykkjast til kirkju sinnar
— með biblíuna undir hendinni
— klukkutíma fyrir guðþjón-
ustu, til þess að ræða boðun
textans, er undarleg sjón ís-
lenzkum presti. Að sjá unglinga
flykkjast til kennslu í sunnu-
dagaskólum er annað, sem sá
hinn sami hafði aldrei séð. Já,
hér er ekki gröf heldur líf, ekki
vetur heldur vor. — Þeir hafa
reynst menn til þess að hugsa
sjálfir, Skotar. Kannske er það
sú staðreynd er gefur Edinborg
þetta seiðandi afl? Eitt er vist,
að marga hefir hún til sin dreg-
ið.
GAF ÞEIM FLUG I LOFSÖNG
Þegar Mendelssohn var að
viða að sér i Skozku symphoni-
una, þá fann hann byrjunar-
stefin hér. Það sem skiptir okk-
ur meira máli, skáldið okkar
Matthias Jochumsson flúði
hingað með sviða sinn og kvöl,
eftir að iífið heima hafði farið
um hann hörðum höndum.
Samstarfsmenn hans skildu
hann ekki, töldu hann blendinn
í trúnni, hættulegan hinni
hreinu trú, og eftir að hafa
misst fyrri konur sínar tvær úr
veikindum, hafði hann litinn
mátt til þess að standa lengur á
starfsvangi. Á bls 231 í Sögu-
kaflar af sjálfum mér segir
hann: „Mér fanst sem kirkjan
og kennimenn hennar hefði
ekki — eins og séra Páll sagði
— annað að bjóða en „hálf
sannindi, blönduð yfirdreps-
skap eða hálfvelgju," enda væri
lifsbreytni fjöldans alveg eftir
þvi. Alvarlegir menn væru til,
vandaðir og góðir, en flesta
skorti einurð, þekkingu og
sannfæringu.
Þessi var og mín skoðun, og
meðfram fyrir þessa sök tók
mig að langa til að losast við
prestsskapinn, og þar með þetta
nes, sem svo sárt hafði leikið
mig.“ (Það er Móa á Kjalar-
nesi). Um sumarið 1873 eykst
órói skáldsins þar til það hrein-
lega flýr. A blaðsiðu 238, í fyrr-
nefndri bók standa þessi orð: „I
Edinborg dvaldi eg um tíma.
Þar bjó þá Jón A. Hjaltalin, og
þrjár islenzkar meyjar hjá
þeim hjónum (ein þeirra var
Elín, er siðar varð kona
Magnúsar landshöfðingja). Eg
bjó hjá Svb. Sveinbjörnsson
tónskáldi, og vorum við skóla-
bræður. Þá orti eg nokkur smá-
kvæði, þar á meðal „Lýsti sól“,
„Minni Ingólfs" og þar bjó eg
til byrjun lofsöngsins „Ó, guð
vors lands“. Sveinbjörn athug-
aði vandlega textann, en kvaðst
ekki treysta sér að búa til lag
við; fór svo, að eg um veturinn
sendi honum aftur og aftur
eggjan og áskorun að reyna sig
á sálminum. Og loks kom lagið
um vorið og náði nauðlega heim
fyrir Þjóðhátíðina. Siðari vers-
in tvö orti eg i Lundúnum, og
hefur mér aldrei þótt mikið til
þeirra koma. Við fáeina fleiri
kveðlinga mina setti Svein-
björn lög.“
Eg er Edinborg þakklátur
fyrir, hvernig hún seiddi fram
taktslög íslenzkra hjartna, —
veturinn 1873—74, — i brjóst-
um skáldanna, Matthíasar og
Sveinbjörns, gaf þeim flug i
lofsöng, er fáa á sér líka. Hollt
er okkur og að grunda oftar,
hve trúarskáldið okkar, sem við
köllum svo i dag, átti í fyrstu
bágar stundir undir þvi kefj-
andi fargi sem meðalmennsku-
kristindómurinn vildi breiða
ofaná hann, kreddutrúin
spenna hann í.
HIN RÉTTA UMGJÖRÐ
LISTARINNAR
En Edinborg er ekki aðeins
borg gamalla minninga, hún er
borg iðandi athafna, starfandi
vísinda. Þriðja viðáttumesta
borg Bretlands, en þó lífsvang-
ur aðeins tæplega 500.000
manna. Hér eru söngskólar og
tónhallir, hér eru leikhús, og
hafirðu áhuga á tindum tóna og
máls, þá hafa hinar árlegu lista-
hátíðir borgarinnar að hausti,
skrautblóm í safnið þitt. Hér
eru visindastofnanir, bókasöfn,
iþróttahallir, — já, hvað sem
hugur þinn girnist — nema
eitt! Sé lífið þér dans, þá hættu
þér ekki hingað, þvi að hér lifir
fólk sem finnur lifsfyllingu i
öðru en að nudda saman mög-
um, fyrir borgun, tvisvar, þrisv-
ar í viku. Aðeins tvo slika staði
rakst eg á í feimnum auglýsing-
um I blaði. En finnir þú til gleði
við að elta kúlu á golfvelli, þá
er paradis þin hér. Ekki færri
en 40 golfvellir, og allt frá mið-
öldum (1457) hafa snjallir kylf-
ingar rölt hér um velli. Ólyginn
sagði mér, að hingað kæmu
menn jafnvel frá öðrum lönd-
um, til þess að finna hina einu
réttu umgjörð listarinnar.
Kannske rétt, en hitt er vist, að
margar eru þær skozku „golf-
ekkjurnar" sem í afbrýðisemi
horfa á þessi „gleymnu svín“,
sem þær gáfu ást sína, strjúka
— og kjassa og elta seiðkúlur
sinar, þar til þeir, yfirbugaðir
af þreytu, velta inná draum-
vang. —
Nú, hafir þú yndi af þvi að
klífa fjöll, þá er Arthurssæti
Framhald á bls. 25