Morgunblaðið - 29.10.1977, Page 12

12
MOgQÚJ'íB’LAÐIÐ, LAUGAHDAGUR 29. OKTÓBER 1977
Sá er munurinn á peningum úr málmi
og seðlum, að málmurinn endist von úr
viti, en seðlarnir eru aftur á móti mjög
forgengilegir. Af einkamynt kaupmann-
anna frá því um aldamótin finnast alltaf
við og við nokkur góð eintök. Vöru-
ávísanirnar, í góðu ástandi, eru á hinn
bóginn orðnar svo sjaldgæfar, að þær
eru ornar mörg þúsund króna virði. Sá
sem er svo heppinn að finna eina eða
fleiri svona ávísanir í fórum sínum hefir
unnið í happdrættinu. Leitið nú — og
finnið !!!
Leyfið mér að frétta um fundinn.
Þessi ávísun er í fullri stærd, 93x147 mm. Verðgildin voru ein, tvær og fimm krónur. Krónuseðillinn
prentaður með rauðum og svörtum lit, tvær krónur með bláum og svörtum og fimm krónur með
grænum og svörtum. Pappír var alltaf hvftur.
Um
• •
voruávísanir
Fyrstu einkamyntina tók i
notkun hér á landi árið 1846
Carl F. Ziemsen, kaupmaður í
Reykjavík. Voru það 2 peningar
úr messing. Annar með verð-
gildið 4 skiidingar, hinn 16
skildingar.
Mér telst svo til, að alls hafi
23 eða 24 mismunandi peningar
einkamyntar komizt i umferð
hérlendis. Flesta þeirra, eða 15,
setti P.J. Thorsteinsson á
Bildudal i umferð. Þess utan
þekkist einkamynt frá Stokks-
eyri. Eyrarbakka, og líklega
einn peningur frá Akureyri.
Einkamyntin, eða vörupen-
ingarnir, sem þeir eru vanalega
kailaðir, er vinsæi meðal safn-
ara, en afar torfengin nú orðið.
Nokkrir kaupmenn létu sér
nægja að nota vöruávísanir i
stað vörupeninga. Auðvitað var
miklu ódýrara að láta prenta
ávísanir hér heima en að láta
slá peningana í Þýzkalandi.
Hugmyndin var sú sama og lá
að baki útgáfu einkamyntarinn-
ar, nefnilega að sá, sem lagði
inn í verzlunina vörur eða önn-
ur fríðindi, t.d. bóndi uil eða
sjómaður fisk, eða þeir sem
unnu eitthvað tilfallandi á veg-
um verzlunarinnar, fengu
greitt í vöruávisunum. Þeir,
sem þannig fengu greitt, voru
skuldbundnir til að verzla aftur
við kaupmanninn, sem ávísun-
ina gaf út. Þó fengu þeir, sem
greiddu með vöruávisunum,
yfirleitt 20 til 30% afsiátt. Voru
það vissulega ekki svo lítil
hlunnindi.
Fyrir kaupmanninn hafði
ávísanaútgáfan marga kosti.
Hann var þarna með fé, sem
hann þurfti ekki að fá að láni
hjá bankanum. Með afslættin-
um greiddi hann að visu nokkra
vexti, en tryggði um leið sölu á
vörum sinum. Þegar á heildina
er Iitið lækkaði notkun vöru-
ávísana verzlunarkostnaðinn
hjá kaupmanninum.
Fyrir þann, sem fékk greitt
með ávísun, gilti þetta hið sama
i krónum, en auðvitað takmark-
aðist notkun ávisananna við út-
tekt í vörum, á lægra verðí þó.
Ekki var hægt að greiða skatta
eða skuldir með ávísunum.
Landsbanki Isiands tók til
starfa árið 1885. Stofnun hans
hleypti nýju blóði í atvinnulif
islendinga. Enn var þó mikill
skortur á peningum. Utgáfa
kaupmanna á vöruávísununt og
slátta einkamyntar var ein leið
til að létta á þessum skorti.
Ég held, að flestar vöruávis-
anirnar og einkamyntin hafi
komið i umferð.um og eftir
stofnun Landsbankans. Hin
hæga útgáfa á Landsbankaseðl-
um og spennan i atvinnulifinu
orsakaði beinlínis skort á
skiptimynt; kallaði á meira
magn peninga i umferð. Önnur
útgáfa einkamyntar P.J. Thor-
steinssonar er t.d. frá árinu
1897. Tvær fyrstu krónu og
tveggja króna ávisanirnar frá
H.Th.A. Thomsen eru dagsettar
1896. Þótt sú dagsetning þurfi
ekki að tákna útgáfudaginn,
getur alveg eins verið að þá
hafi sá sem eignaðist hana
skrifað dagsetninguna, gefur
það nokkra vísbendingu samt
sem áður, Ég hefi ekki séð aðr-
ar vöruávísanir dagsettar.
——mítt&í
1 uranuo
jUXMnwnot,
Mynt
eftir RAGNÁR
BORG
Stjórnvöld gátu auðvitað ekki
samþykkt aukna notkun einka-
myntar og vöruávisana. Því var
borið fram frumvarp á Alþingi
um afnám þeirra af þeim Hann-
esi Hafstein, Lárusi Bjarnasyni
og Birni Kristjánssyni árið
1901. Var frumvarpið samþykkt
eftir litlar umræður og mótbár-
ur með lögum nr. 41 frá 8. nóv.
1901. Síðan er notkun einka-
myntar og vöruávisana ólögleg
hér á landi — og þó ! ! ! ?
í kreppunni eftir 1930 skap-
aðist geigvænlegur skortur á
lánsfé hér á landi. Á árunum
frá 1930 til 1970 (og kannski
ennþá?) gáfu mörg kaupfélög
út vöruávisanir, sem höfðu
svipað hlutverk og vöruávisanir
kaupmannanna um aldamótin.
Það er mér ráðgáta hvernig
þessi ávísanaútgáfa fær staðizt
lögin frá 1901.
Margt er enn ókannað um
vöruávísanir kaupmannanna
frá þvi um aldamótin. Hve mik-
ið magn var útgefið t.d. og
hverja þýðingu útgáfa þeirra
hafði fyrir kaupmanninn. Eitt
er þó víst, að þær eru nú afar
sjaldgæfar. Svo sjaldgæfar, að
vel með farin ávisun seldist
dýru verði. Þeir, sem eiga ein-
hverjar slíkar ávísanir, mega
gjarnan láta heyra frá sér, einn-
ig ef menn kunna deili á notk-
un þeirra aðra en hér greinir að
framan. Það væri gaman að
geta skráð sem mest um þær.
Kannski vita menn hvar mótin
er að finna í gömlum prent-
smiðjum? Ekki er til ein ein-
asta ávisun, sem vitað er þó að
Sturla Jónsson kaupmaður I
Reykjavik, gaf út.
Vöruávisanir kaupmannanna
voru ekki neinir smásneplar
Aðeins minni en fyrstu seðlarn
ir frá Landssjóði 1885. Þæi
voru tölusettar og undirritaðai
af kaupmanna og/eða verzlun
arstjóra eða öðrum prókúru-
hafa verzlunarinnar. Aðeins
var prentað á framhliðina.
Verzlun W. Fischers í Reykja-
vík setti þó bláan stimpil sinn á
bakhliðina. Ávísanirnar voru
ýmist prentaðar með svörtum
lit á hvitan pappir eða voru í
litum, mismunandi eftir verð-
gildi.
GEGN ÞESSARI ÁVÍS0N
t'kST VðRUR FVRIR
I VKRZLUN J, R. B. LSFOUr*
* mumu
( VERZLUN W. FISCHER1* NÍ,
tnrrvrtfi iift'/ip LV',i *
S v; 1 •
£00373 |f
WFWFHT'*' VtVKWT
W FVf rw «T
" rwrwrwvwTVT
VORUAVISUN
Vöruávísanir
kaupfélaga.
Flest kaupfélög
um allt land
gáfu út vöru-
ávfsanir. Verð-
gildin voru 5,
10, 50, 100, 200
og 500 krónur.
Þessar vöru-
ávfsanir eru
flestar verðlitl-
ar enn þá.
Myndir af ýmsum vöruávísun-
um, Um liti og verðgildi vísast í
seðlaskrá Siegs. Heimildum
mínum ber ekki saman ná-
kvæmlega um stærð seðlanna.