Morgunblaðið - 05.04.1978, Blaðsíða 10

10 MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 5. APRÍL 1978
Gunnar G. Schram prófessor:
Hafréttarráðstefnan
Þann 28. marz s.l. hófst
sjöundi fundur HafréttarráÖ-
stefnu Sameinuðu þjóðanna í
Genf. Er ráðgert að hann standi
í átta vikur eða til 19. maí.
Hér á eftir verður í stuttu
máli gerð grein fyrir stöðunni í
nokkrum þeim helztu málum,
sem til umræðu eru á ráðstefn-
unni, og rætt um horfur á að
henni takist að ljúka ætlunar-
verki sínu á þessum fundi, sem
nú er nýhafinn.
Oft heyrist því fleygt að
ráðstefnan sé afar svifasein í
störfum sínum og hefði átt að
vera búin að komast að sam-
komulagi um hafréttarmál fyrir
löngu síðan. Slík óþolinmæði er
skiljanleg, ekki sízt vegna þess
að mjög ör þróun hefur átt sér
stað í hafréttarmálum fjöl-
margra ríkja á síðustu misser-
um, Er þar fyrst og fremst átt
við yfirlýsingar um 50 ríkja um
200 mílna auðlindalögsögu.
Hefði vitaskuld verið æskilegt
að fyrir hefðu legið ljósar og
skýrar reglur um rétt ríkja til
hafsvæða undan ströndum
þeirra, en því hefur ekki verið að
heilsa svo sem kunnugt er. Þar
hafa ríki svo sem Island og
Suður-Ameríkuríkin orðið að
ryðja veginn af eigin rammleik
og hefur þá sporganga annarra
orðið öllu léttari. Má því segja
að frumkvæði einstakra ríkja
hafi þegar mótað réttarregluna
um 200 mílna auðlindalögsögu
að mestu leyti.
Á það er þó að líta í þessu efni
að verkefni hafréttarráðstefn-
unnar er nánast tröllaukið að
vöxtum. Henni var með sam-
þykkt allsherjarþings Samein-
uðu þjóðanna árið 1970 falið að
endurskoða allan rétt hafsins og
setja ný lög um svæði, sem
þekur meir en tvö þriðju hluta
af yfirborði jarðar. I því fólst
ekki aðeins það að endurskoða
gildandi rétt, heldur einnig að
frumsmíða lög varðandi hafs-
botninn, en um það víðlenda
svæði eru nánast ekki til neinar
réttarreglur í dag. Margir töldu
að ráðstefnan færðist hér of
mikið í fang. Skynsamlegra
hefði verið að fjalla aðeins um
hluta hafréttarmálanna að
þessu sinni.
Afleiðing þessarar ákvörðun-
ar um heildarendurskoðun er sú,
að á dagskrá ráðstefnunnar eru
á annað hundrað málaþættir,
sem ræða verður til hlítar og
samþykkja nýja lögskipan um.
Hér er að auki ekki um nein
smámál að ræða, heldur atriði
svo sem aðgang að víðlendum
fiskimiðum og að olíu- og
málmauðæfum hafsbotnsins, er
hafa gífurlega fjárhagslega þýð-
ingu fyrir ríki veraldar. Öll ríki
vilja tryggja sæti sitt við þetta
gnægtarborð hafsins á sem
beztan hátt og eru hin ófúsustu
til þess að falla frá nokkurri
kröfu eða hagsmunum, sem fært
geta þeim fjárhagslegan ávinn-
ing.
Hafa verður hér einnig í huga
að um 150 þjóðir sitja við
samningaborðið á ráðstefnunni
og gefur það auga leið að
samningar svo margra ríkja eru
tafsamir. Er það ekki sízt vegna
þess að í upphafi ráðstefnunnar,
á fundi í New York 1973, var
ákveðið að þess skyldi freistað
að komast að samkomulagi um
hinn nýja hafrétt án þess að úr
ágreiningsmálum yrði leyst með
atkvæðagreiðslu. Atkvæði yrðu
aðeins greidd, þegar samninga-
leiðin hefði verið reynd til
þrautar. Slík vinnubrögð
tryggja vitanlega vel rétt minni-
hlutans og jafnframt það, að
efni og innihald hins nýja
hafréttar verði að skapi mikils
meirihluta þjóða heims, en þau
auðvelda á hinn bóginn ekki
skjóta ákvarðanatöku.
Þegar á öll þessi atriði er litið
eru fimm ár ekki ýkja langur
tími til svo flókinnar lagasetn-
ingar sem hér er um að ræða. Er
það því ekki óráðlegt að eyða
nokkrum tíma enn til þessa
verks í þeirri von að víðtækt
samkomulag náist um nýjan
hafréttarsáttmála.
Hvað hefur áunnizt?
Síðasti fundur hafréttarráð-
stefnunnar var haldinn s.l.
sumar í New York. I stuttu máli
má segja að þar hafði árangur
náðst í eftirtöldum efnum:
ítarlegri skilgreining á því
hvaða réttindi ríki eiga í 200
mílna auðlindalögsögunni.
Skýrari reglur um varnir gegn
mengun hafsins í landhelginni
og skýrari ákvæði um frelsi til
vísindalegra rannsókna (haf-
rannsókna) innan auðlindalög-
sögunnar.
Endurbætur á lagaákvæðum,
sem fjalla um lausn deilumála,
er rísa kunna milli ríkja á sviði
hafréttarins.
Mótun sameiginlegrar afstöðu
varðandi ýmis atriði nýtingar
auðlinda hins alþjóðlega hafs-
botnssvæðis og stjórnun þess.
Til grundvallar umræðunum
um síðasttalda atriðið lá skýrsla
vinnuhóps, sem starfað hafði
undir forystu hafréttarmálaráð-
herra Noregs, Jens Evensen.
Átti Hans G. Andersen sendi-
herra m.a. sæti í þeim hópi.
Starf hópsins reyndist mjög
gagnlegt, en fjarri fór því
hinsvegar að almennt sam-
komulag næðist um tillögur
hans og má segja að einna
mestur ágreiningur ríki á ráð-
stefnunni um nýtingu auðlinda
hins alþjóðlega hafsbotns-
svæðis.
Verður nú vikið að nokkrum
helztu deilumálunum, sem uppi
eru á þeim fundi ráðstefnunnar,
sem nú er að hefjast í Genf.
Fjallað er um þau í fjórum
nefndum, bæði á formlegum
fundum, en ekki síður á bak við
tjöldin í mörgum vinnuhópum.
Nýting
auðlinda
hafsbotns-
svæðisins
Djúpstæður ágreiningur ríkir
milli hinna þróuðu þjóða ver-
aldar (iðnríkjanna) og þróunar-
landanna um það fyrirkomulag,
sem gilda skuli um nýtingu
auðlinda hins alþjóðlega hafs-
botnssvæðis. Þar er átt við það
svæði, sem liggur utan 200
mílna auðlindalögsögunnar. Er
þar víða að finna mjög verð-
mætar auðlindir, olíu, jarðgas
og málma, svo sem kopar, nikkel
og kóbalt.
Samkomulag hefur náðst um
að ný alþjóðastofnun, Hafs-
botnsstofnun S.Þ., skuli fara
með stjórnun á svæðinu. En
þróunarlöndin vilja flest að hin
fyrirhugaða hafsbotnsstofnun
fari þar með öll yfirráð varðandi
olíu, gas og námavinnslu og að
arðurinn af vinnslunni renni að
mestu til stofnunarinnar sjálfr-
ar og til þróunarlandanna.
Iðnríkin hafa mörg hver verið
mjög treg til þess að leggja öll
völd í hendur slíkri alþjóða-
stofnun, sem ljóst er að þau
munu hafa minnihlutavöld í.
Þeirra tillögur hafa verið þess
efnis, að hafsbotnssvæðið verði
opnað til vinnslu fyrir einkafyr-
irtæki og ríkisfyrirtæki, auk
hinnar alþjóðlegu hafsbotns-
stofnunar. Ýmsar málamiðlun-
arleiðir hafa verið ræddar í
þaula í þessum efnum, m.a. á
hvern hátt arður af vinnslunni
skuli renna til stofnunarinnar,
vald hennar til leyfisveitinga
einkafyrirtækja til vinnslunnar
og á hvern hátt unnt væri að
heimila báðum þessum aðilum
aðgang að auðlindunum ákveðið
tímabil (20—25 ár) og taka
síðan málið allt upp til endur-
skoðunar. Þá vilja þróunarlönd-
in að hluti auðlindasvæðanna
verði tekinn frá til vinnslu síðar,
svo framboð hráefna af hafs-
botni, sérstaklega málma, valdi
ekki markaðshruni á þeirra
eigin hráefnisútflutningi næstu
árin.
Kjarni málsins er sá, að
samkvæmt núgildandi lögum er
vinnsla á hafsbotnssvæðinu öll-
um ríkjum opin og náist ekki
samkomulag um nýjar réttar-
reglur á þessu sviði er ljóst að
helztu iðnaðarríkin munu hefja
hafsbotnsvinnslu þegar í stað —
án tillits til hagsmuna þróunar-
landanna. Á þingi Bandaríkj-
anna bíður nú frumvarp þessa
efnis, þar sem stórfyrirtækjum
er heimiluð slík vinnsla á
botnsvæðum heimshafanna. Er
talið mjög sennilegt að það verði
samþykkt, ef árangur næst ekki
á ráðstefnunni á þessu ári. Með
því yrði auðlindakapphlaupið
hafið og þar mun hver þjóð taka
til sín þann skerf af verðmætum
botnsins, sem hún hefur afl til
— án tillits til hagsmuna
þróunarlandanna. Að sínu leyti
yrði það kapphlaup ekki ósvipað
kapphlaupi iðnríkjanna um ný-
lendur á síðustu öld, enda eftir
óhemju verðmætum að sælast.
Það er fyrsta nefnd ráðstefn-
unnar, sem um ofangreind atriði
fjallar, og er það sú nefnd, sem
verða mun vettvangur einna
mestu átakanna á þessum ný-
byrjaða fundi ráðstefnunnar.
Fiskveiðiréttindi í
auðlindalögsögunni
Önnur nefnd ráðstefnunnar
fjallar um auðlindalögsöguna,
landgrunnið og úthafið. Þar eru
einnig ýmis mikilvæg mál óleyst
og torleiði framundan. Tvö eru
þar helztu deilumálin. Hið fyrra
varðar réttindi erlendra ríkja til
fiskveiða í 200 mílna auðlinda-
lögsögu strandríkisins. Hið síð-
ara er afmörkun landgrunnsins.
Tvö hundruð mílna auðlinda-
lögsagan nýtur nú almenns
fylgis á ráðstefnunni sem kunh-
ugt er, enda hafa um fimm tugir
ríkja þegar lýst yfir slíkri
lögsögu undan ströndum sínum.
En kálið er ekki sopið, þótt í
ausuna sé komið. Enn er það
óútkljáð hver vera skuli réttindi
erlendra ríkja til fiskveiða í
auðlindalögsögunni. Landlukt
ríki og þróunarlönd, sem byggja
efnahagsafkomu sína á fiskveið-
um í auðlindalögsögu nágranna-
ríkja, gera kröfu til þess að fá
að veiða á sanngirnisgrundvelli
í lögsögu nágrannaríkja sinna.
Svo sem samningsuppkastið
hljóðar nú, sem fyrir ráðstefn-
unni liggur, er slíkum kröfum
veitt viðurkenning. Andvíg þess-
um sjónarmiðum eru þó mörg
fiskveiðiríki, svo sem gefur að
skilja, enda myndi það þýða t.d.
í framkvæmd, að Austurríki,
Svissland og Tekkóslóvakía
fengju aðgang að miðunum í
Norðursjó og hluta Norður-Atl-
antshafs sem lúta strandríkjum
þar. Landluktu ríkin og önnur
ríki, sem afskipt eru af land-
fræðilegum ástæðum um fiski-
mið sækja mál þetta af miklu
harðfylgi og hefur það valdið
langvinnum deilum á fyrri
fundum ráðstefnunnar. Flokk
þennan fylla um 50 þjóðir og hér
hefur það þýðingu að sá hópur
getur komið í veg fyrir sam-
þykkt tillagna, sem hann er
andvígur, þar sem aukinn meiri-
hluta, %, þarf í lokaatkvæða-
greiðslum á ráðstefnunni.
Auk þessa er almennt ákvæði
að finna í 62. gr. uppkastsins að
hafréttarsáttmálanum, þar sem
ákveðið er, að ef strandríkið
hefur ekki sjálft bolmagn til að
veiða allan þann afla, sem taka
má í auðlindalögsögu þess, skuli
það heimila öðrum þjóðum þar
veiðar. Hér er með öðrum orðum
ekki gert ráð fyrir að strandrík-
ið fari eitt með ráðstöfunarrétt
yfir fiskistofnunum í lögsögu
sinni. Sem að líkum lætur er
þetta ákvæði mörgum fiskveiði-
þjóðum þyrnir í augum, jafnvel
þótt strandríkið hafi heimild til
þess að ákveða heildaraflamagn
sitt upp á eigin spýtur. Óttast
ýmis ríki að hér sé erlendum
ríkjum opnuð greiðfær leið inn
í landhelgi þeirra — með
ófyrirsjáanlegum afleiðingum.
Hvort sá ótti er á rökum rejstur
eða ekki verður reynslan að
leiða í ljós. Rétt er að minna á
í þessu sambandi, að deilur um
réttmæti ákvörðunar strandrík-
is varðandi þann aflahlut, sem
það sjálft telur nauðsynlegt að
veiða í lögsögu sinni, verða ekki
lagðar fyrir hinn væntanlega
Hafréttardómstól.
Annað deiluefni, sem enn er
óútkljáð, varðar skiptingu land-
grunnsins og þá auðlindalögsög-
unnar milli ríkja. Þar hefur m.a.
verið um það deilt hvort kletta-
eyjar eða sker skuli eiga rétt til
200 mílna auðlindalögsögu, sbr.
kröfu Breta um slíka lögsögu út
frá drangnum Rockall. Réttur
til auðlindalögsögu út frá
óbyggðum eyjum varðar ís-
lenzka hagsmuni að því er lýtur
að mörkun línunnar milli Is-
lands og Jan Mayen. Fram er
tekið í 1. gr. reglugerðarinnar
um 200 mílna fiskveiðilandhelgi
íslands frá 1975, að reglugerð-
inni skuli ekki framfylgt að svö
stöddu utan miðlínu milli
grunnlína Jan Mayen annars
vegar og Islands hins vegar.
Bíður það þar til niðurstaða
fæst um það hvort eyjar, sem
ekki hafa fasta byggð, svo sem
Jan Mayen, skuli njóta fullrar
auðlindalögsögu. Er hér um að
tefla svæði, sem er 25.000
ferkílómetrar að stærð, og sem
Islendingar geta hugsanlega
gert fullt tilkall til og nýtt þá til
veiða. Er svæði þetta jafn stórt
og öll 3 mílna landhelgin við
Island.
Enn annað álitaefni er hér
það, hvort ríki, sem eiga land-
grunn, sem gengur lengra en 200
mílur út frá ströndinni, svo sem
Ástralía og Kanada, geti krafizt
yfírráða yfir því, og þá með
hvaða skilyrðum.
Mengun hafsins og frelsi til
vísindarannsókna
Mengun hafsins verður æ
alvarlegra vandamál eftir því,
sem fram líða stundir. Ekki eru
nema nokkrir dagar síðan sjó-
slys undan Frakklandsströndum
olli mestu olíumengun, sem
sögur fara af. Brýn nauðsyn er
því á að settar verði viðhlítandi
alþjóðareglur um varnir gegn
mengun hafsins, bæði frá landi
og fljótandi förum. Um þetta
eru allir sammála.
Hinsvegar greinir ríki veru-
lega á um það hver og hvernig
eigi að framfylgja alþjóðaregl-
um á þessum vettvangi og
mengunarlöggjöf, sem hvert ríki
setur í auðlindalögsögu sinni.
Hin þróaðri útgerðarríki vilja
flest hver fá heimaríki skipsins
lögsöguna í hendur og vald til
þess að beita sektum fyrir
mengunarbrot. Ýmis önnur ríki,
m.a. mörg þróunarlönd, vilja að
strandríkinu sé heimilt að taka
föst erlend skip, sem menga
hafið undan ströndum þess og
koma fram refsingum. Unnið er
nú að því að sætta þessi
andstæðu sjónarmið og finna
millileið, sem ríki geti almennt
sætt sig við.
Vísindamenn í Evrópu og
Bandaríkjunum hafa oftsinnis
lýst yfir áhyggjum sínum vegna
þeirra tillagna, sem fram hafa
komið á hafréttarráðstefnunni
um að afnema heimild til
frjálsra vísindarannsókna innan
200 mílna auðlindalögsögunnar.
Mörg þróunarlönd telja hags-
munum sínum bezt borgið með
því að strandríkið hafi óskorað
vald til þess að banna öðrum
ríkjum þar allar rannsóknir, ef
því sýnist svo. Veldur þessari
afstöðu m.a. ótti við það að
hafrannsóknir erlendra ríkja
undan ströndum þeirra séu
aðeins yfirskyn söfnunar hern-
aðarupplýsinga.
Vestrænir hafrannsóknamenn
Framhald á bls. 20