Morgunblaðið - 09.08.1978, Blaðsíða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 9. ÁGÚST
Dr. Victor Urbancic
7 5 ára fæðingaraf mælis minnst með veg-
legu stofnframlagi úr minningarsjóði
hans til kaupa á heilarannsóknartæki
í dag þann 9. ágúst eru liðin 75
ár frá fæðingu hins þjóðkunna
listamanns og mannvinar Dr.
Victors Urbancic, sem dó langt
fyrir aldur fram, aðeins 54 ára að
aldri.
Dr. Victor Urbancic fæddist í
Vínarborg en var af júgóslavnesk-
um ættum og voru foreldrar hans
Próf. Ernst Urbancic, sem var
þekktur heilaskurðlæknir í Vínar-
borg, og frú Hilde Urbancic, en afi
hans var Próf. Dr. Victor Urban-
cic, sérlega vel metinn læknir og
þekktur á því sviði langt út fyrir
heimaland sitt. Próf. Victor Ur-
bancie var auk þess að vera
víðfrægur læknir, gott tónskáld og
var rík tónlistargáfa í ættum
beggja foreldranna. Dr. Victor
Urbancic yngri erfði þessa tónlist-
argáfu í ríkum mæli og fór
snemma á lífsleiðinni að fást við
tónsmíðar og tónvísindi. Menntun
sína í tónlist nam hann hjá hinum
færustu kennurum þeirra tíma í
Vínarborg og nægir að nefna nöfn
eins og t.d. Jóseph Marz, Dr. Paul
Weingarten og Clemens Krauss
svo að nokkrir séu nefndir. Árang-
ur námsins kom líka fljótt í ljós,
því 15 ára fór hann að stjórna
tónsmíðum og 22 ára lauk hann
doktorsprófi í tónvísindum við
háskólann í Vín og fjallaði ritgerð
hans um verk tónskáldsins Jó-
hannesar Brahms, en einnig tók
Urbancic kennarapróf í píanó- og
orgelleik, tónfræði og hljómsveit-
arstjórn við tónlistarháskólann í
Vín.
Að námi loknu starfaði hann
sem hljómsveitarstjóri, óperu-
stjóri, píanóleikari og kennari á
ýmsum stöðum. Má þar m.a.
tilnefna að hann var um tíma
hljómsveitarstjóri í leikhúsi próf.
Marz Reinhardt í Vín, hljómsveit-
arstjóri við ríkisóperuna í Mainz í
Þýzkalandi, en jafnframt söng-
stjóri í fleiri borgum í Þýzkalandi.
Stjórnaði konunglegu óperunni í
Belgrad í Júgóslavíu sem gestur og
var stjórnandi og kennari við
tónlistarskólann í Graz og lektor í
tónlistarsögu við háskólann þar í
borg.
Hvarvetna fékk Dr. Urbancic
hin allra bestu meðmæli frá þeim
sem hann starfaði fyrir. Paul
Breisach, seinna hljómsveitar-
stjóri við ríkisóperuna í Berlín og
Metrópolítan óperuna í Chicago
sagði um hans margþættu störf, að
hann hefði verið sí áhugasamur
ráðgjafi og hjálparmaður og unnið
til ævarandi verðleika við grund-
völlun óperustarfseminnar í
Mainz, og samskonar meðmæli
streymdu til hans frá öllum þeim
stöðum sem hann kom við sögu, en
óþarft er að geta þeirra hér, því
allt þetta kom svo greinilega fram
í hinu margþætta starfi hans eftir
að hann fluttist til íslands árið
1938, aðeins 35 ára.
íslensku tónlistarlífi var það
stórkostleg gæfa að Dr. Victor
Urbancic settist að hér á landi með
fjölskyldu sinni. En óhugsandi er
að minnast hans nema að minnast
um leið konu hans, frú Dr. Melittu
Urbancic, sem er skáld og mynd-
höggvari og doktor í heimspeki, en
kennari hennar var Prof. Karl
Jaspers í Heidelberg. Þess má geta
að hún hefur þýtt allmörg íslensk
þjóðlög við útsetningu eiginmanns
síns fyrir blandaðan kór. Dr.
Melitta studdi alla tíð með óþreyt-
andi elju og dugnaði mann sinn við
störf hans og hefur síðan hann lést
helgað sig áfram þeim málefnum
sem honum voru hjartfólgnust.
Þau eignuðust 4 börn sem hafa að
meira eða minna leyti helgað sig
tónlist og ýmsum menningarmál-
um og á heimili þeirra hjóna, sem
var bæði fallegt og aðlaðandi, hafa
margir notið yndisstunda fyrr og
síðar. Það mun eigi ofmælt að Dr.
V. Urbancic hafi verið einn
fjölmenntaðasti og fjölnýttasti
tónlistarmaður sem hér hefur
starfað. Þau voru því ómetanleg
íslensku þjóðinni, þau 20 ár sem
honum auðnaðist að starfa hér að
uppbyggingu tónlistar, þá tók
íslenskt tónlistarlíf meiri framför-
um en á nokkru öðru tímabili í
sögu þjóðarinnar, þar eð hann var
fullur af eldmóði hugsjónamanns-
ins, hafði óvenju mikla starfsorku
og iðjusemi, ljúflyndi, lítillæti og
hjálpfýsi. Hann markaði því djúp
spor í sögu íslenskrar tónlistar og
átti sem kennari og stjórnandi
samskipti við mikinn fjölda
manna. Vandamálin voru þá sem
nú fjölmörg og vegna leikni sinnar
og þekkingar var tíðum til hans
leitað, er eitthvað óvænt bar að,
með ótrúlega stuttum undirbún-
ingstíma. En í hans höndum var
öllu borgið. Honum var trúað fyrir
yfirgripsmiklum listrænum við-
fangsefnum, en öryggi hans,
smekkur og kunnátta vöktu aðdá-
un, enda lét árangurinn ekki á sér
standa. Hann varð strax kennari
árið 1938 við Tónlistarskólann í
Reykjavík og organleikari í Krists-
kirkju í Landakoti frá 1939 til
dánardægurs. Eftir hans fyrirsögn
vár byggt nýtt orgel fyrir kirkj-
una, hljómmikið og fagurt. Þar
vann hann oft að kirkjulegum
tónsmíðum sínum, messum og lék
við allar tegundir messuforma þar
og þjálfaði kór kirkjunnar. Hann
var stjórnandi Sinfóníuhljóm-
sveitar Reykjavíkur og síðar oft
stjórnandi Sinfóníuhljómsveitar
Islands. Undir hans stjórn varð
Tónlistarfélagskórinn talinn einn
besti blandaði kór á Norðurlönd-
um á Norðurlandasöngmóti í
Kaupmannahöfn 1948, en þá hafði
hann stjórnað þeim kór frá
stofnun 1943. Þessi för til Kaup-
mannahafnar, sem og aðrar ferðir
hér innanlands með þeim kór og
uppfærslur stórbrotinna tónsmíða
undir hans stjórn, eru mér og
öðrum, sem áttu þess kost að vera
með, ógleymanlegar ánægjustund-
ir.
Til glöggvunar fyrir seinni tíma
skal þessa getið: Dr. Urbancic lét
kór sinn flytja hér í fyrsta sinn
hin miklu kórverk meistaranna,
oratorium og Guðspjallaverk og
vann m.a. það afrek að færa
fyrstur upp Jólaoratorium og
Jóhannesarpassíuna eftir Bach
1943 með íslenskum textum eftir
Hallgrím Pétursson, sem hann
setti við verkið. Þetta má aldrei
gleymast. Þá má einnig minnast á
kórverk eins og Messías eftir
Hándel, sem hann lét flytja
tvívegis árið 1940 og 1946. Stabet
mater eftir Pergolesi 1941, Re-
qviem eftir Mozart 1942 og 1943,
Jóhannesarpassíuna eftir Bach,
sem áður var nefnd, 1943 og 1950,
Friður á jörðu eftir Björgvin
Guðmundsson 1945, Júdas Macca-
beus eftir Hándel 1947, Stabet
Mater eftir Rossini 1951 og Davíð
Konung eftir Honegger 1952. Auk
þessa hefur hann stjórnað upp-
færslum á Meyjarskemmunni,
Brosandi landi, Nitouche, í Álög-
um eftir Sigurð Þórðarson og
margt, margt fleira.
Einnig má geta þess að Dr.
Urbancic var tónskáld gott og
eftirsóttur píanóleikari og hélt
víða, bæði hérlendis og erlendis,
sólóhljómleika á píanó og orgel.
Hann var einn af stofnendum
félags ísl. organleikara og vorafor-
maður félagsins frá stofnun þess
uns hann lést og lét sér alltaf annt
um málefni þess. Þá var hann og
formaður söngmálaráðs Lands-
sambands blandaðra kóra um
skeið og útsetti fjölmörg píanó- og
hljómsveitarverk. Og síðast en
ekki síst má minnast þess, að hann
var hvatamaður að stofnun Þjóð-
leikhússkórsins 9. marz 1953 og
stjórnaði honum. Dr. Urbancic var
ráðinn hljómsveitarstjóri Þjóð-
leikhússins sem var þá nýstofnsett
og þurfti á hinum fjölþættu
starfskröftum hans að halda við
uppbyggingu óperu- og óperettu-
starfsemi Þjóðleikhússins, enda
stjórnaði hann svo til öllum
sýningum á óperum og á óperett-
um þeim sem Þjóðleikhúsið sýndi
á árunum 1951—1958 og má því
með réttu kallast raunverulegur
upphafsmaður óperuflutnings á
fslandi, með flutningi á óperunni
Rigoletto 1951 enda er það svo að
íslensk ópera eða óperettustarf-
semi er ekki að fæðast í dag,
heldur hefur hún verið allt frá því
Þjóðleikhúsið hóf þessa starfsemi
undir stjórn Dr. Victors Urbancic
og með aðstoð leikhússkórs og
Sinfóníuhljómsveitar, einsöngv-
ara, leikara o.fl. sem hafa komið
við sögu á 27 ára tímabili.
Það væri hollt þeim sem ungir
eru og vilja gjarnan gleyma hinu
liðna, að minnast þess að enda þótt
Dr. V. Urbancic hafi verið helsti
máttarstólpi tónlistar- og sönglífs-
ins og upphafsmaður óperu-
flutnings hér á landi, þá var það
andstætt hugsun hans að reka
áróður fyrir sjálfum sér eða
verkum sínum, þess þurfti heldur
ekki, því list hans og mannkostir
skipuðu honum strax á fremsta
bekk meðal bestu lista- og mann-
kostamanna þjóðarinnar. Þótt
hann væri fæddur erlendis var
enginn maður í reynd meiri
íslendingur en hann. ísland var
hans annað föðurland og hann
hlaut snemma ísl. ríkisborgararétt
og hina ísl. fálkaorðu fyrir störf
sin. Ég get fullyrt af persónuleg-
um kynnum mínum af honum, að
hann var elskaður og virtur af
samstarfsmönnum sínum og á það
ekki hvað síst við um Þjóðleik-
hússkórinn og starfsfólk leikhúss-
ins, sem sá hvernig hann gat með
gáfum sínum og snarræði breytt
næstum óleysanlegum verkum í
góð leikhúsverk, enda Iagði hann
oft nótt með degi. Má sem dæmi
nefna að á stríðsárum, er lítið
samband var við útlönd og nótna-
birgðir því litlar hér á landi,
spurði enginn hvernig hann fór að
því að halda alla hljómleika eftir
áætlun, en til þess þurfti hann að
sitja á næturnar í útvarpinu og
handskrifa nótur fyrir alla hljóm-
sveitina. í verkefnum Þjóðleik-
hússins gerði hann oft og tíðum
allt í senn, æfði og stjórnaði
hljómsveitinni, æfði alla einsöngv-
ara, kór og var undirleikari við
ballett leikhússins, auk þess út-
setti hann lögin ef þurfa þótti og
loks æfði hann söngatriði hjá
leikurum. Allt þetta er svo mikið
verk, að það er óskiljanlegt
nútímamönnum hvernig þessi eini
listamaður gat afkastað því öllu
með sæmd. Það var unun að vinna
með honum og undir hans stjórn.
Þó var hann stjórnsamur, en
mildur og sanngjarn og ætíð
boðinn og búinn hvers manns
vanda að leysa. Ég tel það hafa
verið bæði lærdómsríkt og mikla
gæfu að hafa átt þess kost að vera
náinn vinur hans og samstarfs-
maður í Tónlistarfélagskórnum og
síðar Þjóðleikhússkórnum, meðan
hans naut við. Það er óhætt að
fullyrða að Þjóðleikhússkórinn
missti við fráfall hans foringja
sem aldrei gleymist og þá varð það
skarð er ennþá hefur ekki verið
fyllt. Stjórn kórsins varð þá og
síðan að taka að sér ýmsa þá
fyrirgreiðslu er hann sjálfur vann
með sínum föðurlegu og vökulu
augum fyrir velferð kórsins.
Stjórn Þjóðleikhússins með þjóð-
leikhússtjóranum Guðlaugi
Rosinkranz kunni vel að meta
mannkosti Dr. Urbancic og því var
honum trúað fyrir svo miklu á
skömmum tíma. Hinn mikli at-
hafna- og listamaður þoldi að
lokum ekki hið mikla álag og dó úr
heilasjúkdómi sem þá var ekki
kostur að lækna hér á landi.
Núverandi þjóðleikhússtjóri
Sveinn Einarsson minntist Dr.
Urbancic á 70 ára fæðingarafmæli
hans en þá var einmitt afhjúpuð
brjóstmynd af Dr. Urbancic eftir
konu hans frú Dr. Melittu
Urbancic og afhjúpaði Erika dóttir
listamannsins og myndhöggvarans
brjóstmynd þessa við hátíðlega
athöfn í Kristalsal Þjóðleikhúss-
ins. Sveinn Þjóðleikhússtjóri sagði
þá að Dr. Urbancic hefði m.a. lagt
listrænan grundvöll að söngleikja-
flutningi í leikhúsinu, enda kann
hann vel að meta og vill hlúa að
þeirri starfsemi í framtíðinni.
Ekkja hins látna sagði eftir
andlát manns síns að hann hefði
sagt í sinni banalegu: „Þegar ég er
ekki lengur veikur, þá safnið fé til
sérnáms fyrir ísl. lækna í útlönd-
um, svo að enginn íslendingur
þurfi í framtíðinni að líða hjálpar-
laus hérlendis eða verða sendur til
útlanda til lækninga í slíkum
tilfellum." Eftir lát hans á föstu-
daginn langa 1958, stofnaði kór
hans, Þjóðleikhússkórinn því
minningarsjóð í þeim tilgangi að
uppfylla hinstu ósk söngstjóra
síns. Tilgangur sjóðsins var skýrt
afmarkaður í upphafi og átti að
styrkja lækni til sérnáms í heila-
og taugaskurðlækningum (Neuro-
Kirurgi). Og Dr. Urbancic varð að
ósk sinni, því nú eru starfandi 2
læknar hér í borg í heila- og
taugaskurðlækningum, sem mikið
og verðskuldað orð fer af og hafa á
sínum tíma notið styrks úr sjóðn-
um. 1973 voru gerðar þær skipu-
lagsskrárbreytingar, að markmið
sjóðsins var víkkað þannig, að það
nær ekki eingöngu til lækna í
sérnámi í heila- og taugaskurð-
lækningum, heldur einnig til
aðstoðarfólks í sérnámi í hjúkrun
heila- og taugaskurðsjúklinga og
svo til bókakaupa á þessu sviði og
tækjakaupa svo fullkomin starfs-
aðstaða skapist fyrir hina nýju
sérfræðinga, eftir ákvörðun sjóðs-
stjórnar.
Stjórn sjóðsins skipuðu í upp-
hafi frú Dr. Melitta Urbancic,
ekkja hins látna hljómsveitar-
stjóra, en sonur hennar, Pétur
Urbancic fulltrúi, hefur jafnan
farið með umboð hennar á sjóðs-
stjórnarfundum. Þá hefur og
Þorsteinn Sveinsson lögmaður átt
sæti frá upphafi í stjóðsstjórninni
sem formaður Þjóðleikhússkórsins
og loks læknar, fyrst Próf. Dr.
Snorri Hallgrímsson, meðan hans
naut við, en síðar til skiptist
sérfræðingarnir í heila- og tauga-
skurðlækningum hér á landi,
Kristinn D. Guðmundsson og
Bjarni Hannesson.
Á fundi sjóðsstjórnar nú nýlega
var ákveðið eftirfarandi:
„I tilefni af þessu merkisafmæli
(75 ára fæðingarafmælis Dr.
Victors Urbancic) hefur því stjórn
minningarsjóðsins ákveðið að
leggja fram kr. 160.000 sem fyrsta
stofnframlag til kaupa á svo-
nefndu „CAT-scan“-rannsóknar-
tæki (röntgenskyggningartæki
með tölvuúrvinnslu) til rannsókn-
ar á sjúklingum með meinsemd í
heila, en það er einmitt einn
tilgangur sjóðsins samkvæmt
skipulagsskrá hans og ósk Dr.
Urbancic að styrkja slík málefni.
Tækni þessi hefur mjög rutt sér til
rúms erlendis á síðustu árum og
þykir taka mjög fram eldri rann-
sóknaraðferðum, sem hafa reynst
bæði vandasamar og áhættusam-
ar. Meðan slík tæki eru ekki til hér
á landi, hefur orðið að beita
þessum úreltu eldri rannsóknarað-
ferðum eða senda sjúklingana til
útlanda til skyggningar þar. Tæki
þessi eru hinsvegar svo dýr, að
Islendingar hafa fram að þessu
ekki haft bolmagn til kaupa á
slíku. Er það von sjóðsstjórnar, að
framlag þetta megi verða til þess
að skapa fordæmi og flýta þannig
fyrir því að við verðum þess
umkomnir að eignast slíkt öndveg-
istæki, sem nú þegar er komið efst
á óskalista þeirra lækna, sem hér
eiga hlut að máli. Sjóðurinn
skuldbindur sig hér með til að
afhenda þessa fjárhæð kaupanda
tækisins, þegar þar að kemur,
ásamt því fé öðru, sem safnast
kann í þessu sérstaka augnamiði
og geymt verður á biðreikningi
þangað til.“
Dr. Melitta Urbancic, sem átti
þessa stórmerku hugmynd, hefur
einnig hug á að safna á biðreikn-
ing í þessu augnamiði og öruggt er
að fleiri munu á eftir koma enda
er þess vænst að bæði borgin og
ríkissjóður sjái sér fært að koma
hér til liðs og afhenda fé á
biðreikning, því tæki sem þetta er
þegar orðið nauðsynlegt og mun
koma innan fárra ára ef nægur
vilji og geta er fyrir hendi.
Minningarspjöld Minningarsjóðs
Dr. Victors Urbancic fást á
eftirtöldum stöðum: 1) Bókaversl-
un ísafoldar, Austurstræti, 2)
Bókaverslun Snæbjarnar Jónsson-
ar, Hafnarstræti 4 og 3) í Lands-
banka íslands, Ingólfshvoli 2. hæð
(„Erlend viðskipti").
Á þessum minningardegi um Dr.
Victor Urbancic verður manni
ósjálfrátt að íhuga hversu nú væri
umhorfs ef hans nyti enn við á 75
ára afmælisdegi sínum. Ég er
sannfærður um að þá hefði marg-
ur vandinn verið fljótar leystur í
söng- og tónlistarmálum okkar
íslendinga, en raun hefur á orðið.
Eitt lítið dæmi mætti nefna,
enginn annar hefur þau 20 ár frá
því Dr. Urbancic lést, verið
fastráðinn hljómsveitarstjóri
Þjóðleikhússins og segir það sína
sögu. Það er máltæki að maður
komi í manns stað og víst hefur
það nokkuð til síns máls, en eitt
ættu arftakar Dr. Urbancic í
tónlistarmálum jafnan að hafa í
huga, að gera sig aldrei bera að því
að telja sig vera brautryðjendur að
verkum þeim, sem hann hefur
flutt við frumstæð skilyrði og
erfiðar aðstæður.
En þótt Dr. Urbancic sé löngu
farinn úr þessum heimi, hljóðlátt
eins og hann var sjálfur í allri
framgöngu í lífinu, þá mun íslensk
þjóð eigi gleyma að þakka algóðum
Guði fyrir sólargeislann sem kom
til að tendra upp ísl. tónlistarlíf á
erfiðum tímum í listasögu ísl.
þjóðarinnar og veita til hennar
nýjum menningarstraumum, jafn-
framt því að vera sem maður
fyrirmynd annarra í allri háttvísi
og framkomu. Því blessum við
minningu hans með orðum skálds-
ins Guðmundar E. Geirdal, ortum
1945:
„Við vitum þú crt sniliinKur
ok tóna töframaður.
svo tÍKÍnn. trjáls ok Klaður.
1>A umKrnKst junKtrú Musik ok
srrhvcrn hcnnar hljóm.
ok lyftir siinKsins vinum á
va-nKjum tóna þinna.
I>að vcit ck að þcir finna.
mcð list ok snilli inn í
hcnnar aðsta hclKÍdóm.-
Þorsteinn Sveinsson
formaður Þjóðleikhússkórsins.