Morgunblaðið - 10.08.1978, Qupperneq 27

MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 10. ÁGÚST 1978
27
Minning:
Jón í Kaldbak
Ekkert held ég að birst hafi um
hann meðal minningagreina dag-
blaðanna þegar hann féll frá 15.
des. 1976. Jón í Brekknakoti var
hann líka nefndur og Jón í
Sundhöllinni til aðgreiningar frá
öðrum Jónum.
Þó hann sé „firr of farinn“ fyrir
svona löngu vil ég nú biðja blaðið
fyrir fáein minningarorð um hann
og má tilefnið gjarnan teljast það
að 10. ág. n.k. eru liðin 90 ár frá
fæðingu hans.
Hann var fæddur í Brekknakoti
1888 og ólst þar upp. Gekk talsvert
í unglingaskóla heima í héraði og
síðan í Kennaraskólann í Reykja-
vík. Síðan gerðist hann barna-
kennari í sveit sinni fáein ár og
söngstjóri í Neskirkju í Aðaldal og
þótti vel farast. Ungur varð hann
félagi í ungmennafélaginu Geisla í
Aðaldal, sem stofnað var 1908 og
lét sig sjaldan vanta á fundi þess,
sem oftast voru þó haldnir í
talsverðri fjarlægð frá hans bæ. Á
samkomum og í heimahúsum var
hann á þessum árum mikill
gleðskaparmaður, settist þá oft við
orgel ef til var á staðnum og sagði:
Nú syngjum við öll og gerum
okkur glöð.
Faðir Jóns var ^lón Frímann
Jónsson bóndi í Brekknakoti. Hans
faðir var Jón Jónsson, kallaður
Voga-Jón, nafnkunnur maður víð-
ar en á Islandi af bók sem hann
samdi á ensku og fékk prentaða
erlendis. Voga-Jón var móðurbróð-
ir Jóns Sveinssonar Nonna. Móðir
Kaldbaks-Jóns var Hólmfríður
Jónsdóttir skálds Hinrikssonar á
Helluvaði, alsystir Jóns alþingism.
í Múla og Sigurðar skálds á
Arnarvatni o.fl.
Lengra er þarflaust að rekja,
enda hæpið að réttur Jón verði þá
aðgreindur frá öllum hans frænd-
um með Jóns nafni. I honum og
systkinum hans frá Brekknakoti,
sem voru mörg, var sem sagt mikið
Jónablóð og Mývetninga, blandað
þó eyfirskum dreyra.
Eftir Jóni man ég fyrst á
íþróttamótum og langbest þó á
útisamkomu, sem haldin var á eyri
við Heiðarenda skammt sunnan
við Laxamýri 1910, að ég held. Þar
voru ávörp flutt og ræður. En
öðrum þræði var þetta íþróttamót.
Búið var að brúa Laxá og Mýrar-
Fallinn er í valinn góður vinur
og samstarfsmaður í rúmlega
fjórðung aldar, Sigurður Magnús-
son. Hann var fæddur á Seyðis-
firði árið 1908 og hefði orðið 70 ára
síðar í þessum mánuði.
Vinátta okkar Sigurðar hófst
fyrir liðlega 30 árum og aldrei féll
á hana minnsti skuggi. Sigurður
réðst árið 1943 til Vitastjórnar
Islands sem háseti á gamla
Hermóð. Hann fylgi síðan Guðna
Thorlacius yfir á nýja Hermóð og
síðan á vitaskipið Árvakur. Saman
störfuðu þeir í einlægni og af
samvizkusemi við störf á þessum
skipum og betri starfsmenn var
ekki hægt að hugsa sér í hinu
mikilvæga starfi fyrir íslenzka
sjómannastétt.
Um svipað leyti og Guðni fór til
starfa í landi lét Sigurður einnig
af sjómennsku og síðustu 7 árin
starfaði hann hjá Vita- og hafna-
málastjórn í Kópavogi. Nær allan
þennan tíma lágu leiðir okkar
saman og víst er að þessi langi
tími hefði orðið öðru vísi og
tómlegri ef Sigga Magg hefði ekki
notið við.
Sigurður var sérlega góður
verkamaður, traustur félagi og
sannur vinur. Hann var maður
sem aldrei skipti skapi og ekki
flíkaði hann tilfinningum sínum.
Hæggerður, en fór þó sínu fram.
Yfirleitt tók hann hlutunum með
heimspekilegri ró og vitnaði í
þjóðskáldin ef því var að skipta,
kvísl og gera akveg frá Húsvík þó
nokkuð langt suður fyrir brýrnar.
Annað eins mannvirki og umbæt-
ur gátu menn þá ekki látið gera
fyrir sig án þess að boða til
samkomuhalds og fagna.
Best man ég eftir íþróttunum,
og allra best eftir sundinu, sem
vaskir menn og vaxandi þreyttu í
ánni, er var dálítið mikil.
Áður hafði ég aldrei mann á
sundi séð nema fornaldarkappa
fyrir 1000 árum, svo sem Gretti
Ásmundarson og önnur álíka
ofurmenni. Til voru lengi heiðurs-
skjöl á heimili Jóns, honum veitt
fyrir góða frammistöðu á íþrótta-
mótum, og eru kannski enn til.
Svona snemma á öld kom engum
til hugar að stúlkur gætu keppt á
íþróttamótum og unnið gull, og
allra síst þeim sjálfum. En öllum
öðrum betri áhorfendur voru þær
og körlum til allavega örvunar
eins og áður og kannski enn.
Þegar kappar sundsins steyptu
sér í árstrauminn einhversstaðar
nálægt Mýrarseli fannst mér
endilega að það yrði þeirra síðasta
hreyfing hér í lífi. Samt stóð ég á
öndinni í von um að upp kæmi
haus eins og selshaus í Skjálfanda-
fljóti. Og dæmalaus var hrifning
mín innan rifja þegar hausarnir
náðu allir andanum og hentust
áfram á hlið við strauminn og
alveg eins fannst mér öðrum
strákum liði, er hjá mér stóðu.
Býst ég þó varla við að okkar áhrif
hafi náð út til kappanna í ánni. En
fögnuður kvennablómans hefur
áreiðanlega gengið þeim til hjarta
öllum saman. Þeir komu upp úr
ísköldu árvatninu brísheitir og
brosandi. Einn af þeim var Jón í
Brekknakoti. Áður vissi ég ekki að
hann væri til, en sé hann síðan
fyrir mér eins og hann var þá,
betur en flest annað þegar ég
renni huga til þessa dags — að
undanteknurr Sigurði Egilssyni á
Laxamýri. Hann gæti hafa stokkið
hæst. Og Jón finnst mér að hafi
verið sigurvegari í ánni.
Engar bækur hef ég þó fyrir mig
að bera í því efni. En til merkis um
hástökk Sigurðar eru orð Englend-
ings, sem þarna var og sumargest-
ur á Laxamýri. Hann gæti hafa
stokkið hæst. Yfir sig hrifinn
hrópaði hann einu sinni þegar
einkum Davíð, Grím og Einar Ben.
Sigurður var einstaklega orðhepp-
inn og tilsvör hans í blíðu og stríðu
eru ekki gleymd.
Ekki státaði Sigurður af mörg-
um prófum eða langri setu á
skólabekk. Hans skóli var lífsins
skóli. Þar stóðst hann öll próf og í
frístundum á sjó og landi var
gjarnan gripið til góðrar bókar.
V'ð fráfall Sigurðar er sannur
vinur á braut. Honum er þökkuð
samvinna og vinátta, ég tel mig
lánsaman að hafa átt slíkan vin.
Ég og fjölskylda mín sendum
Ingibjörgu konu hans og fjöl-
skyldu þeirra samúðarkvejur.
Jón Guðmundsson
Sigurður fór yfir snúruna: Siggi
fór í loftið lengra en allir hinir!
Tökum samt vitnisburð hans og
minn varlega, því báðir þekktu
Sigurð en enga aðra sem stukku.
Auk þess sá ég ekki sólina fyrir
Sigurði á Laxamýri um þessar
mundir, heimilinu og öðrum
heimamönnum.
Eigi löngu seinna en þetta var
fór það að kvisast að kennarinn í
Brekknakoti væri að ná ástum
Snjólaugar Egilsdóttur. Það getur
ekki hafa verið neinum heigli hent.
Skrifað er með hendi Konráðs
Vilhjálmssonar á Hafralæx:
„Þriðjudaginn 13. júní 1916 stóð
veglegt brúðkaup og eftirminni-
legt á Laxamýri. Þar gekk Snjó-
laug Egilsdóttir að eiga Jón
Jónsson frá Brekknakoti í Reykja-
hverfi, er þá var kennari þar í
sveit, viðurkenndan dugnaðar-
mann og íþróttamann á aðal-
blómaskeiði." Konráð var þá
kvæntur Þórhöllu systur brúð-
gumans og hefur sjálfsagt verið í
veislunni.
Laxamýri var þá eitt af reisnar-
mestu heimilum landsins og hús-
ráðendur þar nutu mikillar virð-
ingar í héraði og vinsælda. Þar var
líka fríður og föngulegur hópur
barna á tveimur heimilum að alast
upp. Að atgervi og gerðarþokka
Snjólaugar er vikið með ýkjulaus-
um orðum Konráðs í sama skrifi.
Hún var skólagengin tvo vetur á
Kvennaskóla Reykjavíkur.
Leið nýgiftu hjónanna lá fyrst
að næsta bæ við Laxamýri, Salt-
vík. Þaðan svo 4 árum seinna að
Kaldbak, næsta bæ sunnan við
Húsavík. Kaldbakur er kuldalegt
heiti og ekki búsældarlegt. Enda
var jörðin aldrei talin í hópi
neinna stórbýla, og í minna áliti
en Saltvík. Á daginn kom þó að vel
og viturlega hafði Jón valið þegar
hann iét Saltvík en tók Kaldbak.
I bók Líneyjar Jóhannesdóttur
frá Laxamýri, sem Þorgeir Þor-
geirsson hefur saman sett með
henni og þau nefna „Það er svo
margt sem enginn veit“ bólar á
beiskju hennar yfir því að hún
skyldi þurfa að yfirgefa stórstað-
inn fyrir sunnan Leitið við ána
með eyjar hvítar af æðarfugli vor
hvert og með allan laxinn, sem
hópar sig á hverju sumri undir
Æðarfossum. Yfir þessháttar
stunur var Snjólaug hafin.
Sagt er í sömu bók að auðlegðin
á Laxamýri hafi vaxið Benedikt
bókaverði svo í augum að eitthvert
sinn hafi hann numið staðar á
hestbaki móts við Laxamýri, horft
heim til bæjar og sagt eitthvað á
þessa leið: Hvað verður um allan
þennan auð?
Þjóðsaga mun þetta vera en satt
að auðshyggja Laxamýrarbræðra,
Jóhannesar og Egils náði
skemmra en fyrirgreiðsla þeirra
við ættingja, nágranna, gesti og
gangandi. Því fór svo að öll börn
þeirra nutu jarðarinnar jafnlítið.
Karl Kristjánsson sagði í minn-
ingargrein um Snjólaugu 1954, í
Tímanum 30. júlí: „Oft dáðist ég að
því hversu Jón bóndi í Kaldbak
kunni vel að tefla tafli viðskipt-
anna og hagnýta sér án mikils
kostaðar allt sem jörð hans mátti í
té láta“. Mestu munaði í því tafli
að frá Kaldbak gat hann flutt
mjólk til Húsavíkur og selt. I
kaupstaðinn þaðan var miklu
styttra en frá Saltvík. Þá var
engin mjólkursala eins og nú er
komin til sögu. Jóni varð því meira
úr sinni búvöru en öðrum sveita-
mönnum.
Kaldbaksbörnin urðu 11 og ólust
þau upp á árum Kreppunnar. Þá
var sveitarafmagnið uppi í skýjum
eða undir iljum á háhitasvæðum
og þægindin varla til í „mannsæm-
andi“ húsum. Tryggingastofnun!
Hvar var hún og hvernig? Bætur.
Við látum nafnið fljóta af því
ekkert skárra nafn er til. Barna-
bætur, dagheimili, vöggustofur.
Ekkert þesskonar var komið inn í
hamingjudrauminn. Ég held að
manndómsmeira hafi þá verið að
koma upp 11 krökkum en 100 nú,
eins og Steinn heitinn Bollason og
hans góða kona gerðu með risa-
hjálp. Og það var kleift með
tilstuðlan þeirrar heimilisstjórnar
sem laðaði krakkana til að hjálpa
til með öllu mögulegu móti strax
og þeir gátu eitthvað. Það er þeim
líka gott, þó of margir álíti það illa
meðferð. Oftar en einu sinni sá ég
Kaldbaksdreng taka með sér
sölumjólkina þegar hann fór í
skólann á Húsavík og mun það
hafa verið algengt.
Einu sinni sá nábúi Jóns út-
svarsseðil á borði hans, leit á og
sagði: Og þú hefur þá hærra
útsvar en ég. Hvernig ferðu að því
að hafa svona miklar tekjur með
svona stóran barnahóp á þessu
koti? Bóndinn á Kaldbak var ekki
af þeirri gerð að koma sér undan
gjöldum á kostnað annarra með
vafasömu framtali. Ég spurði eina
af dætrum hans einhverntíma að
því hvort ekki hefði stundum verið
þröngt í húsi þeirra. Ojú, ævin-
lega. En mamma gat alltaf komið
öllu fyrir. Hún fékk sér bara fjalir
og smíðaði koju þegar rúm vatnaði
og festi á þil til viðbótar mörgum
öðrum. Og stundum var rigning,
hvassviðri og hríð að ólátast á
þakinu, ekki hægt út að fara og
lítið skemmtilegt inni. Þá átti
pabbi til að setjast við orgelið og
segja svo myndugur að ekki var
hægt annað en hlýða: Nú syngjum
við öll og gerum okkur kát.
Mér finnst hjónasvipur á þessu
og trésmíðinni og ekkert ráðaleysi
yfir honum.
Karl Kristjánsson sagði að
húsfreyjan hefði verið afkastamik-
il og vandvirk, gætt hagsýni inn á
við fyrir heimilið og verið hin
mikla og góða móðir, sem hélt uppi
reglu, siðfágun og lét barnahópinn
starfa „svo að til fyrirmyndar
mátti telja“. Konráð talar um
friðsæla og farsæla heimilisstjórn
og að „allt hafi heppnast undur-
samlega vel“.
Vorið 1949 var Kalbaksbúskap
þessum lokið. Húsavík keypti
jörðina af Jóni og Snjólaugu og
þau fluttu suður til Reykjavíkur.
Börn þeirra voru þá öll orðin
fullorðin, sum burtu flutt og eitt
nýlega dáið. Kaldbakur hafði
reynst þeim vel af því húsráðendur
höfðu kunnað þar vel til verka og
hvergi legið á liði sínu. Aldrei
hafði sú jörð verið nema handa
einuni bónda á bestu árum ævinn-
ar. En þau líða og fara fljótt. Þá er
að leita annarra úrræða.
I Reykjavík stundaði Jón eyrar-
vinnu af þvílíku kappi að oftast
var hann á vinnustað kominn
löngu áður en vinna byrjaði. Þá
var lítið um atvinnu, en þeim varð
best til sem fyrstir komu. Aðgerð-
arlaus gat hann ekki verið. þannig
var hans innræti.
Snjólaug varð aðeins sextug,
Hún andaðist 1954, eftir þungbær
veikindi í höfði „umvafin ást og
umhyggju vandamanna", segir
Konráð. Jón náði næstum níræðis-
aldri og var lengstum heilsugóður.
Fimmtán ár var hann starfs-
maður í Sundhöll borgarinnar. Því
starfi undi hann vel. Sundið var
alla tíma sú íþrótt, sem heillaði
hann mest. í Sundhöllinni eignað-
ist hann marga vini. Þar var hann
talsvert lengur en þjónar ríkis og
bæja teljast menn með mönnum á
vinnustað, nema með undanþág-
um. Eftir það hitti ég hann
stundum úti við á Miklubrautinni
eða annarsstaðar hressilegan og
óbeygðan sem fyrr og oftar en einu
sinni með krakka sér við hlið.
Lengi geta margir gamlir gagn
gert og meira en aldraðra vinir
vilja ætla þeim, sér til heilsubótar
og öðrum til góðs, einkum börnum,
með því að tala við þau um það
sem aðrir gleyma að tala um
viljandi eða óviljandi. Öll eru þau í
þörf fyrir athafnir, sem einhverra
athygli vekja. Og það er ekki sama
að hverju athafnirnar beinast. Frá
ómunatíð hafa afar og ömmur
verið athvarf barna og unglinga
meðan aðrir höfðu engan tíma til
að sinna þeim.
Allra síðustu ár sín var Jón
vistmaður á Hrafnistu.
Hér eru nöfn Kaldbakssystkina:
1. Arnþrúður, g. Ólafi Jónssyni
stórkaupmanni Rvík.; 2. Hólmfríð-
ur, g. Degi Óskarssyni frá
Klömbrum; 3. Guðrún, g. Benedikt
Sigurðssyni, Hjarðarbóli; 4.
Kristín, verslunarmaður Rvík. g.
Kristjáni Knútssyni verkstjóra; 5.
Egill, kv. Birnu Guðbjörnsdóttur,
glerslípunarmeistari Hafn.; 6.
Þórdís, tannsmiður, g. L.A.
Krings, Loveland, Colorado, USA;
7. Jón Frímann, kv. Þorbjörgu
Þorsteinsdóttur, trésmíðameistari,
Hafnprfirði; 8. Þórhalla, g. Reyni
Kjartanssyni frá Miðhvammi; 9.
Guðmundur, viðskiptafræðingur,
Reykjavík; 10. Sigurveig, tann-
smiður, gift L. Austford, Denvér,
USA; 11. María, fórst með flugvél
við Héðinsfjörð 29. maí 1947.
Bjartmar Guðmundson
Afmælis-
og
minning-
argreinar
ATIIYGLI skal vakin á því. að
afmælis- og minningargreinar
verða að herast blaðinu með
góðum fyrirvara. Þannig verð-
ur grein. sem birtast á í
miðvikudagsblaði. að berast í
síðasta lagi fyrir hádegi á
mánudag og hliðstætt með
greinar aðra daga. Greinar
mega ekki vera í sendibréfs-
formi eða bundnu máli. Þær
þurfa að vera vélritaðar og
með góðu línuhili.
+
Innilegar þakkir sendum viö þeim sem vottuðu okkur samúð og vinahug viö
andlát og úttör móöur okkar,
KRISTÍNAR GUOMUNDSDOTTUR,
kaupkonu,
Túngötu 23, Keflavík.
Guómundur Jóhannsson,
Ingi Þór Jóhannsson,
Halldór Jóhannsson.
t
Alúðarþakkir fyrir auösýnda samúð og hluttekningu við fráfall og jarðarför
ÁSGEIRS ASGEIRSSONAR
frá Fróöá
Karólina Sveinsdóttir
Ásgeir Þór Ásgeirsson Sveinn Ásgeírsson
Guðmundur Ásgeirsson Birgir Ásgeirsson
Bragi Ásgeirsson Hrefna Ásgeírsdóttir
Sigurður Magnús-
son—Minning