Morgunblaðið - 29.10.1978, Blaðsíða 15

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 29. OKTÓBER 1978 1 5
Rússar
koma inn úr
kulclanum
Edward Crankshaw, hinn kunni brezki sérfræðingur í málefnum Sovétríkjanna
og annarra kommúnistaríkja, segir í meðfylgjandi grein, að þess sjáist greinileg
merki, að Rússar séu að draga sig inn í skel og hann telur skýringuna vera þá, að
þeir óttist Kínverja meira en nokkurt annað og að Brezhnev-stjórnin sé komin á
fallanda fót.
Aftur og aftur í sögu sinni
hafa Rússar sveiflazt á milli
þeirrar löngunar að opna glugga
sína í vestur og þeirrar löngunar
að loka honum.
Þessar sveiflur eru miklu
örari en áður og það er erfiðara
að skilgreina þær. Það er engin
furða því að allt gerist með
meiri hraða nú orðið og í litlum
heimi eldflauga og hljóðfrárra
flugvéla er ógerningur fyrir
nokkurt land, jafnvel eins stórt
land og Sovétríkin, að draga sig
algerlega inn í skel eins og til
dæmis var hægt eftir storm-
sama tíma Péturs mikla.
En löngunin er enn fyrir
hendi og óvisst mislyndi sömu-
leiðis. Löngun Rússa til að draga
sig í hlé er sterk og þrjózkufull
og hún á oft rætur í óstjórnlegri
öryggisleysistilfinningu sem
vera má að stafi síður af
vonlausri tilfinningu um van-
mátt til að bjarga sér í flóknum
heimi, hræðslu við hugmyndir,
en ótta við utanaðkomandi árás.
Fylgifiskur þeirrar viðleitni að
draga sig í hlé er að sjálfsögðu
hótanir og hávætar ávítur sem
líka geta átt að dylja þessa
viðleitrti.
Eftir öllum sólarmerkjum að •
dæma — og þau hafa verið
nokkur í nokkurn tíma — er
þetta að gerast núna. Rússar eru
að reyna að komast inn úr
kuldanum, hvað sem sýnist á
ytra borðinu. Líklegt virðist að
tvær beinustu orsakirnar séu
Kína og síðbúin upplausn
Brezhnev-stjórnarinnar.
Hugmynd
Krúsjeffs
Kínverska gátan er sjálfur
kjarni slökunarhugmyndarinn-
ar, deténte. Hugmyndin er ekki
ný og þótt Brezhnef hafi slegið
eign sinni á hana var hún ekki
hugmynd. hans upphaflega held-
ur Krúsjeffs. Öll afstaða Rússa.
hefur í raun réttri mótazt af
détente-hugmyndinni síðan í
Kúbu-deilunni 1962 með tveim-.
ur meiriháttar hléum. Ein af
ástæðunum til þess að Krúsjeff
var settur af tveimur árum síðar
var að hann fylgdi henni of fast
eftir og gekk of langt í átt til
samkomulags við Vesturveldin.
Aðalhvötin var ótti við Kínverja
— ekki af því að frá þeim
stafaði tafarlaus heldur hugsan-
leg hætta. '
Þegar Krúsjeff féll fraus allt.
I tvö ár voru nýju leiðtogarnir
sem lamaðir meðan þeir reyndu
aö ráða fram úr vandamálunum,
koma lagi á efnahagsmálin,
sleikja sár valdagosa flokksins,
sem höfðu orðið að þola virð-
ingarleysi Krúsjeffs, og hers-
höfðingjanna, sem kröfðust (og
fengu) óteljandi skriðdreka og
eldflaugar og ákveðin en mis-
heppnuð tilraun var gerð til að
ná sáttum við Mao Tse-tung án
nokkurra fórna.
Síðan var aftur hafizt handa
við détenta-stefnuna af fullum
krafti 1967 (þrátt fyrir þá
heimskulegu ráðstöfun Banda-
ríkjamanna að hefja loftárásir á
Hanoi meðan Kosygin var þar í
heimsókn) og Brezhnev tók upp
gamla hugmynd Krúsjefss um
ráðstefnu um öryggi Evrópu.
Þessi hugmynd varð fyrir áfalli
þegar rússneskir skriðdrekar
murkuðu lífið úr vorinu í
Tékkóslóvakíu, en að einu eða
tveimur árum liðnum höfðu allir
gleymt Prag (í þriðja skipti á
rúmum 30 árum) og 1975 fékk
Brézhnev ráðstefnu sína í
Helsinki og hófst upp í æðri
loftlög þar sem hann sveif á
rauðu skýi alsettur heiðurs-
merkjum.
Þá var þegar farið að slá
dálítið í détente-hugmyndina.
Því að nú hafði bætzt við
upphaflegu hvötina (tryggingu
gegn Kína) næstum því örvænt-
ingarfull meðvitund mannanna í
Moskvu um, að ef afturför ætti
ekki að eiga sér stað í efnahags-
málum Sovétríkjanna, yrði að
flytja inn matvæli og tækni.
Breytingin
Og jafnvel fyrir Helsinki-ráð-
stefnuna, í lok ársins 1974, voru
Bandaríkjamenn farnir að boða
endalok jákvæðasta tímans
(fyrir Brezhnev) sem hófst 1970
meö samningnum við Þýzka
sambandslýðveldið? Þeir neit-
uðu að samþykkja þau gífurlegu
lán, sem Brezhnev hafði treyst
á, og voru farnir að krefjast
einhvers í staðinn (quid pro
quo) í mynd bættrar framkomu
innanlands — einkum gagnvart
sovézkum Gyðingum, sem ósk-
uðu að flytjast úr landi. Rússar
létu undan að vissu marki; þeir
allt að því neyddust til þess um
tíma. En það lá í augum uppi að
stolt Rússa þoldi ekki svona
þrýsting endalaust.
Frá sjónarmiði Rússa borg-
uðu sig nokkrar fórnir, ekki
aðeins til að fá hveiti. frá
Vesturlöndum heldur einnig til
þess að fá þegjandi viðurkenn-
ingu með Helsinki-ráðstefnunni
á hlutdeild Vesturveldanna í
hinu óbreytta ástandi (status
quo) í Austur-Evrópu, sem var
komið til leiðar með sovézku
hervaldi. En þegar
Helsinki-ráðstefnan fór fram
var tilgangurinn með henni
þegar farinn að blikna og þær
örlitlu tilslakanir sem Vestur-
Eftir
Edward
Crankshaw
veldin kröfðust, loforð frá Rúss-
um um að hafa í heiðri viss
lágmarksréttindi, komu Rússum
í mikinn bobba. Aður en eitt ár
var liðið sendi Brezhnev frá sér
yfirlýsingu um að mannréttindi
væru það sem hann segði að þau
væru og að hvað sem öðru liði
stæðu Rússar dyggari vörn um
mannréttindi en nokkrir aðrir.
Ein af afleiðingum
Helsinki-ráðstefnunnar var sú
að hún beindi athyglinni að
sovézkum andófsmönnum, sem
eru einstakar hetjur en því
miður of sundraðir. Þegar ein-
hverjir ágætustu þessara bar-
áttumanna samvizkunnar settu
á fót nefnd til þess að fylgjast
með því hvernig KGB stæði við
Helsinki-yfirlýsinguna komst
Brezhnev að þeirri niðurstöðu
að bezta leiðin til þess að sýna
þeim að honum væri alvara væri
að ákæra vissa útvalda baráttu-
menn fyrir að vera útsendarar
CIA og leggja þannig að jöfnu
mannlega sómatilfinningu,
sjálfsvirðingu og landráð. (Ef
hann vill vita fyrir hvað hans
verður minnzt þá er það þetta).
Kínverska hættan
Jafnvel meðan gengisfelling
varð á détente, þar sem sú
stefna fólst í því að fá eitthvað
fram án þess að leggja nokkuð
af mörkum í staðinn og hjálpa
Rússum að klöngrast upp úr
efnahagslegu kviksyndi, tók
kínverska hættan fljótlega á sig
nýja og ógnvekjandi mynd, þótt
hún hefði virzt fjarlæg áður. Að
minnsta kosti sumir leiðtogar
Rússa höfðu lengi vonað að
þegar Mao andaðist mætti koma
til leiðar einhvers konar frið-
samlegri sambúð við Kínverja.
En viðbrögð Hua, sem var
tilnefndur eftirmaður Maos,
sýndi fljótt að svo gat ekki
orðið.
Þar sem verra var: Kínverjar
höfðu lengi biðlað til landa
Þriðja heimsins og nú gengu
þeir til samstarfs við Vestur-
veldin, aðallega á tæknisviðinu,
og ólík hugmyndafræði skipti
þar engu máli. Auðvelt er að
gera sér í hugarlund þann ugg
blandinn furðu, sem að því er
virðist stöðugar heimsóknir
stjórnmálaleiðtoga til Peking
hafa vakið í Moskvu, heimsóknir
manna, sem hafa vottað leiðtoga
kommúnistaflokks virðingu,
þótt sá flokkur beri ekki snefil
af virðingu fyrir mannréttind-
um eftir ferli hans til þessa að
dæma.
Og ofan á allt annað hefur
komið fram i dagsljósið sá
djúpstæði ágreiningur og vafi,
sem lengi hefur búið um sig í
öðrum kommúnistaflokkum er
eitt sinn hlýddu Moskvu í einu
og öllu, og skýrasta dæmið um
þetta hefur verið það fyrirbæri
sem er þekkt undir heitinu
Evrópukommúnismi. Sú hvöt,
sem mennirnir í Moskvu finna
hjá sér til þess að snúa baki við
umheiminum, hlýtur vissulega
að yera sterk.
Ognun Rússa við okkur er
auðvitað ennþá til staðir og við
verðum að vera vopnaðir gegn
henni — helzt miklu betur en
við erum. En um leið og. við
gerum allar hugsanlegar varúð-
arráðstafanir er leyfilegt að
velta þvi fyrir sér hvort óhófleg
efling landhers og sjóhers Rússa
eigi ekki að miklu leyti rætur að
rekja til ofsóknar blöndnum
stolti fremur en árásarfyrirætl-
ana.
Þörfin á
viðurkenningu
Það hlýtur að vera geysimikið
atriði fyrir öreiga- og bænda-
þrjótana, sem nú stjórna Sovét-
ríkjunum, og eigi síður þá
hershöfðingja og flotaforingja,
sem enn eru uppistandandi eftir
síðari heimsstyrjöldina og enn
bera sár auðmýkinganna frá
II ua
1941 og 1942, aö þeim sé auðsýnd
sú virðing og lotning, er fyrsta
flokks stórveldi á kröfu til á
blómaskeiði heimsvaldastefnu.
Þegar á allt er litið hafa
Sovétríkin eins mikinn rétt á að
halda uppi eftirliti á heimshöf-
unum og hvert annað stórveldi;
eins mikinn rétt til að hafa
herstöðvar í Afríku, ef út í það
er farið.
Ennfremur virðist líklegt, að
núverandi umsvif Rússa miði að
því að koma Kínverjum í opna
skjöldu, þar sem veldi þeirra
eykst, og að stilla sér upp milli
Kínverja og Vesturveldanna, ef
til stríðs skyldi koma. Rússar
eru ekki árásargjarnir að eðlis-
fari, hvað sem trúboðsákafa
þeirra líður; en þeir ýta fast á
allar dyr sem virðast munu láta
undan með smáátaki. Ef við
höfum ekki vörð við slíkar dyr
veröur aö gera ráð fyrir að við
séum haldnir sjálfseyðingarhvöt
og þá munum við vissulega
deyja.
Valdastreitan
Onefnd er önnur ástæða fyrir
því öryggisleysi, sem mér virðist
Moskvustjórnin vera haldin nú
um þessar mundir. Óteljandi
smávísbendingar (svo ekki sé
minnzt á heilbrigða skynsemi)
sýna ljóslega, að djúpstæður
klofningur ríkir í röðum
sovézkra valdamanna.
Brezhnev hbefur hvað eftir
annað verið veikur og er 72 ára
gamall. Staðgengill hans,
Kirilenko, sem eitt sinn var
bráðefnilegur maður á uppleið,
er jafngamall. Kulakov, sem
spáð var að taki við af honum,
maður flokkskerfisins og steypt-
ur í sama mót og Brezhnev en
tíu árum yngri, en hann er
nýlátinn. (Hvers vegna mættu
hvorki Brezhnev né Kosygin eða
leiðinlegasti sovézki framámað-
urinn af gamla skólanaum,
Suslov, við útförina? Voru þeir
allir veikir? Eða lágu dýpri
ástæður að baki?)
Enginn hefur minnstu hug-
mynd um hvernig yngri menn,
til dæmis V.I. Doligikh, maður-
inn frá Síberíu sem hefur fengið
skjótan frama, geta rutt sér
braut með skjótum hætti gegn-
um raðir öldunganna sem eftir
eru. Eða hvernig þeir hagi sér ef
þeim tekst að ryðja sér braut;
það eina sem er hægt að vera
viss um er að þeir trúa ekki og
geta ekki trúað á heimsbyltingu
og það verður breyting frá því
sem áður var, jafnvel þótt
herská og grimm þjóðernis-
hyggja leysi af hólmi útjaskaða
kreddutrú.
Þessu borgar sig ekki að veltá
fyrir sér. Það eina sem máli
skiptir í bráð er að þegar
ríkisstjórn í Rússlandi er á
heljarþröm eins og þessi tekur
við ofsóknarótti sem er aldrei
langt undir yfirborðinu í valda-
stétt Sovétríkjanna. Við fáum
nú að fvlgjast með hræðslusýn-
ingu heilmargra hræddra
manna sem re.vna að sýna hvað
þeir eru voldugir. Fyrstu fórnar-
lömbin eru hinir virku efasemd-
armenn innan Sovétríkjanna;
einhverjar mestu hetjur vorra
tíma.
Kreml