Morgunblaðið - 18.03.1979, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 18. MARZ 1979
I
MAGNUS MAGNUSSON PROFESSOR:
ALBERT EIN5
mning
Albert Einstein fæddist 14.
marz 1879 í bortfinni Ulm í
Suður-Þýzkalandi. F’oreldrar
hans voru Gyðingar. Einstein
virtist ekki vera bráðþroska,
byrjaði ekki að tala, fyrr en
hann var þriggja ára, og nokkur
ár liðu, áður en hann varð vel
taiandi. Honum gekk heldur
ekki vel í skóla. Af ýmsu má þó
ráða, að hugsun hans hafi verið
þroskuð og sjálfstæð þegar í
bernsku. Skýrasta bernsku-
minning hans var af því, þegar
faðir hans sýndi honum átta-
vita. Einstein var þá fimm ára,
en hegðun segulnálarinnar vakti
undrun hans, þar sem hún var
svo frábrugðin því, sem hann
þekkti til. Um tólf ára aldur
fékk hann í hendur bók um
rúmfræði. Hann hreifst mikið af
því, að hægt var að draga álykt-
anir, svo sem að hæðir þríhyrn-
ings skærust í einum punkti,
með slíkri vissu, að enginn efi
kom til greina. Til tólf ára
aldurs var Einstein mjög trúað-
ur, að eigin sgn, en þá varð
honum Ijóst, að mikið af því,
sem stóð í Biblíunni, stangaðist
á við þekkingu manna í náttúru-
vísindum. Þetta leiddi til frjáls-
hyggju og til tortryggni gagn-
vart opinberum og almennt
viðurkenndum skoðunum og
kenningum.
Einstein féll ekki vel skóla-
ganga í Þýzkalandi. Honum
fannst skólinn líkjast her og
kennararnir vera eins og liðsfor-
ingjar, en á her og hernaðar-
anda hafði Einstein ætíð mestu
andstyggð. Fimmtán ára að
aldri hætti hann námi í mennta-
skóla, afsalaði sér þýzkum ríkis-
borgararétti og fór til Mílano á
Ítalíu, en þangað hafði fjöl-
skylda hans flutt nokkrum mán-
uðum áður. Ári síðar hélt hann
áfram námi í Sviss og fékk
inngöngu í tækniháskólann í
Zúrich árið 1896, þegar hann var
seytján ára. Var ætlun hans að
gerast kennari í eðlisfræði og
stærðfræði.
Við tækniháskólann í Zúrich
voru margir þekktir stærðfræð-
ingar, m.a. Hermann Mink-
owski, sem lagði mikilvægan
skerf til sérstöku afstæðiskenn-
ingarinnar síðar, en hugur Ein-
steins hneigðist þó frekar að
eðlisfræði. Hann sótti fyrir-
lestra ekki mikið, en góður vinur
hans, Marcel Grossmann, gerði
það af samvizkusemi, og þess
naut Einstein. Hann hafði því
talsvert frjálsan tíma, og honum
varði hann til að lesa rit helztu
eðlisfræðinga síðari hluta nítj-
ándu aldar og við eðlisfræðitil-
raunir, sem hann hafði þá mik-
inn áhuga á.
Þáttaskil
I júlí árið 1900 lauk Einstein
prófi frá tækniháskólanum í
Zúrich, og árið eftir gerðist
hann svissneskur ríkisborgari.
Hann fékk ekki stöðu við há-
skólann, eins og nokkrir skóla-
félagar hans, né aðra fasta
stöðu. Fyrir milligöngu vinar
síns, Marcels Grossmann, fékk
hann þó loks stöðu á einkaleyfis-
skrifstofu í Bern í Sviss árið
1902. Þar starfaði hann í sjö ár
eða nær helming af virkustu og
árangursríkustu starfsárum
sínum. Þetta voru þ'áttaskil í lífi
hans, hann hafði fengið fasta
stöðu og öðlazt fjárhagslegt,
öryggi. Hann kvæntist skóla-
systur sinni frá Zúrich, og eign-
uðust þau tvo syni. Starfið var
ekki erfitt og hann hafði nægan
tíma til að sinna vísindalegum
áhugamálum sínum. Það kann
að virðast einkennilegt, að svo
merkilegur vísindaferill, sem
raun varð á, skyldi hefjast á
einkaleysifskrifstofu, en ekki í
háskóla. Ef betur er að gáð,
verður ljóst, að vinnuskilyrðin
voru í raun og veru mjög hag-
stæð fyrir mann eins og Ein-
stein. Hann hafði mikinn hæfi-
leika til að sjá grundvallaratrið-
in í vandamálum þeim, sem
hann var að fást við, og hugsa
um þau um langan tíma. Til þess
hafði hann einmitt næði í Bern.
Hin sjálfstæða hugsun hans var
ótrufluð og fékk að njóta sín, að
öllum líkindum betur en ef hann
hefði verið í háskóla innan um
Einstein sem barn, í einkaleyfisskrifstofunni í Bern og meö
fiðluna sína í tríói í reyksal skipsins sem flutti hann til
Bandaríkjanna.
aðra vísindamenn. Á þessum
tíma las hann mikið heimspeki,
einkum rit brezka heimspek-
ingsins David Hume og austur-
ríska eðlisfræðingsins og heim-
spekingsins Ernst Mach. Rit
þessara manna höfðu mikil
áhrif á þróun vísindalegrar
hugsunar Einsteins.
Þremur árum eftir að Ein-
stein hóf störf á einkaleyfis-
skrifstofunni sendi hann frá sér
til birtingar þrjár ritgerðir, þá
fyrstu í marz, aðra í maí og þá
þriðju í- júní 1905, þá 26 ára
gamall. Þær fjölluðu um þrjú
mismunandi svið eðlisfræðinn-
ar, og hver þeirra reyndist
grundvallarrit. Þær einar hefðu
nægt til að skipa Einstein í röð
fremstu eðlisfræðinga tuttug-
ustu aldarinnar. Þriðja ritgerð-
in fjallar um það, sem síðar var
nefnt takmarkaða eða sérstaka
afstæðiskenningin. Það er
óvenjuiegt við þessa ritgerð, að í
henni eru engar tilvitnanir í
aðrar ritgerðir, enda eru grund-
vallarhugmyndirnar ekki
byggðar beint á verkum neins
annars manns, heldur hugsaðar
og unnar af Einstein einum.
Hann nefnir aðeins einn mann,
sem hann þakkar fyrir aöstoð og
góðar ábendingar. Sá var ítalsk-
ur verkfræðingur, Michele Besso
að nafni. Hann kom ekki meira
við sögu, en Einstein hélt sam-
bandi við hann og skrifaði hon-
um um hugmyndir sínar, allt til
dauðadags.
Frami
Þessar ritgerðir vöktu strax
athygli, einkum sú um sérstöku
afstæðiskenninguna. Einstein
starfaði þó áfram á einkaleyfis-
skrifstofunni og birti margar
merkar vísindaritgerðir. Árið
1909 fékk hann prófessorsem-
bætti við háskólann í Zúrich, ári
síðar fór hann til háskólans í
Prag, síðan til tækniháskólans í
Zúrich, og loks árið 1913 var
honum boðið að gerast prófessor
við háskólann í Berlín, forstöðu-
maður Kaiser-Wilhelm eðlis-
fræðistofnunarinnar og meðlim-
ur prússnesku vísindaakadem-
íunnar. Max Planck, upphafs-
maður skammtakenningarinn-
ar, átti frumkvæði að því boði,
en hánn var fyrstur manna til
að beita sérstöku afstæðiskenn-
ingunni árið eftir að hún var
birt. Einstein hafði ríka kímni-
gáfu, sem kom fram í sambandi
við þetta boð, því að hann sagði
við vin sinn í Zúrich: „Þeir í
Berlín fara með mig eins og
verðlaunahænu, en ég veit ekki,
hvort ég get enn verpt eggjum."
Þegar árið 1907, meðan hann
var í Bern, var Einstein ljóst, að
sérstaka afstæðiskenningin
væri of takmörkuð og steig
fyrsta skrefið að almennu af-
stæðiskenningunni, sem hann
vann að næstu átta árin. Marg-
oft komst hann í strand, en
síðasta þröskuldinn yfirsteig
hann í Zúrich 1913 með aðstoð
gamla Skólafélaga síns, Marcels
Grossmanns, sem þá var
prófessor í stærðfræði við
tækniháskólann þar. Gross-
mann benti Einstein á þá grein
stærðfræðinnar, sem hentaði
fyrir það vandamál, sem Ein-
stein var að glíma við. Einstein
og Grossmann skrifuðu saman