Morgunblaðið - 01.05.1979, Blaðsíða 29

MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 1. MAÍ 1979 3 3
r r
Guðmundur Oli Olafsson:
Ordabelgur
Hinum lítt viöræðuhæfu ritstjór-
um Morgunblaösins er Ijúft aö
veröa við ósk Guðmundar Óla
Ólafssonar aö birta Orðabelg
hans og fer hann hór á eftir:
Nýr Guð? —
Með hvaöa skipi?
„Mér fannst ekki til að heyra
til prestsins í dag,“ sagði kerl-
ingin í Plóanum, þegar hún kom
frá kirkju. „Hann var alltaf að
tala um Allsherjar guð. Það er
sjálfsagt einhver nýr guð þessi
Allsherjar. ,,„Og karí hennar
anzaði: „Hvurnig heldurðu það
geti komið nýr guð?“ „Það er
líkast til,“ sagði kerling þá, „að
hann hafi komið á Bakkaskip-
inu.“
Blöðin voru að segja frá
manni nú nýverið, sem fundið
hefði nýjan guð. Mér er spurn:
Með hvaða skipi skyldi hann nú
hafa komið?
Annars eru Islendingar alltaf
að gera sér nýja guði og finna
nýja guði. Þetta virðist vera
hrein og bein árátta. Þeir eru
svo „dulrænir" og „frjálslyndir".
Og lítið fer blöðunum fram. í
Morgunblaðinu trónar enn sama
„trúmálaafturhaldið" á fremstu
síðum, þrátt fyrir góð orð um
betrun. Þó er þetta líklega ekki
svo mjög hættulegt, því að á
baksíðu Bjarma mátti lesa stóra
auglýsingu eitt sinn í sumar
þess efnis, að fólk skyldi lesa
Morgunblaðið daglega, — þá
sum sé á sunnudögum einnig! Eg
held þó, að Þjóðviljinn geri nú
hinum dagblöðunum skömm til
að því, er varðar skrif um kirkju
og kristni. Annar ritstjóri Þjóð-
viljans, Árni Bergmann, virðist
um þessar mundir einna helzt sá
íslenzkur blaðamaður, sem við-
ræðuhæfur er um þau mál.
Hinir fara a.m.k. mjög huldu
höfði, ef einhverjir eru. Þó er
grunur minn, að spor leynist í
Svarthöfða Vísis, ef leyfist að
beita á hann tungutaki hesta-
manna.
Morgunblaðsmenn mega og
njóta sannmælis um það, að þeir
hafa nú ráðið þrjá ágætlega
hæfa menn til að fjalla um
kristinn dóm á einni síðu um
helgar. Engu að síður er stefnu-
leysi blaðstjórnar samt við sig
og kunna fáir að meta.
Við síðustu kosningar til Al-
þingis, urðu ekki smáar breyt-
ingar á fylgi sumra flokkanna.
Engum stjórnmálamanni, sem
tjáð hefur sig opinberlega um
þessar breytingar, virðist hafa
komið til hugar, að nokkuð
annað en kjaramál og efnahagur
gæti skipt kjósendur minnsta
máli. Það fer að líkum. Afstaða
fréttamanna og blaðamanna,
sem ráða almennri umræðu í
fjölmiðlum, er nákvæmlega hin
sama. En bæði stjórnálamenn
og fréttamenn mega gjarna vita
og íhuga, að til er á íslandi fólk,
sem setur annað ofar stjórnmál-
um og efnahag. Þeir mega
gjarna vita og íhuga, að ófáir
prestar og þó nokkrir aðrir
kirkjumenn urðu að ráðgast all
mjög við samvizku sína um,
hvernig verja skyldi atkvæðinu
við síðustu kosningar.
Frjálslyndi — eða
fávizkunnar ástand
Þær fregnir bárust frá Kenn-
araháskóla Islands í vor, sem
leið, að rösklega fimmtíu nem-
endur af liðlega sextíu, sem þar
áttu að þreyta lokapróf í kristn-
um fræðum, hefðu skilað auðu.
Hinir skiluðu, en að vísu aðeins
fjórir athugasemdalaust. Marg-
ir munu hafa spurt, hvað þar
væri á seyði. Aðrir þykjast ekki
þurfa að spyrja, heldur yppta
öxlum og segja: „Þess var mér
þaðan von.“ En þá fyrst verður
saga þessi skringileg og þó
næsta óskemmtileg, er farið er
að inna eftir skýring þessa
tiltækis. Því er sem sé þannig
háttað, að því, er sæmilega góðir
heimildarmenn herma, að það
var ekkert trúleysi, sem olli.
Miklu fremur eru nemendur
þeir, sem hluta eiga að máli,
trúaðir á sína guði, svo trúaðir
að þeir geta ekki fellt sig við
það, sem talið hefur verið krist-
inn dómur fram að þessu. Þeir
vilja halda sínum trúarbrögðum
og þá vísast einnig kenna þau.
Línur þessar eru ekki ritaðar
til þess að spotta það unga fólk í
Kennaraháskólanum né géra
það að skotspæni. Ekki er sökin
öll þess, því að hvert ætti svo
sem barninu að bregða? Það er
vorkunnarmál, þótt unglingar
ruglist í ríminu, þegar blaða-
kóngar og fullharðnaðir pólitík-
usar verða gersamlega ráðvilltir
og gjaldþrota í myrkviði fjöl-
hyggjunnar, fjöllyndisins og
vinsældasnapanna. Úr þeim
skógi eiga fáir afturkvæmt, en
flestir koma í þann stað, þar
sem allt veltur á að hafa góm-
sætasta og helzt ódýrasta sæta-
brauðið að bjóða og þá einnig
kristindómsvínarbrauð, sem
hver og einn geti kosið sér með
sínum glasúr eða möndlusykri
eftir vild. Og skyldu ekki ein-
hverjir fleiri vera sekir en
blaðamenn og stjórnmálamenn?
Er ekki pískrað um það, jafnvel
hlegið að því upphátt sums
staðar, að prestar keppist um
fermingarbörnin með undirboð-
um, ekki í krónum, heldur í
fræðslunni? Heyrist ekki, að
börnin viti fullvel, hvert sé bezt
að fara, hvar sé minnst að læra
og auðveldast að vera?
Á síðustu prestastefnu talaði
biskup nokkur alvöruorð um
kristna fræðslu í eyru presta.
Þau voru án efa í tíma töluð.
Það, sem til var sáð, verður upp
skorið. Og vér prestar erum
kallaðir sáðmenn. Ekki þarf
blöðum um að fletta, að vér
berum þyngsta ábyrgð, ef eitt-
hvað hefur farið úrskeiðis í
kristinni fræðslu.
Hvað erum vér annars að
skera upp?
Það meðal annars, sem til var
sáð í nafni „frjálslyndrar" guð-
fræði um aldamót og fram eftir
þessari öld, án efa oft í góðri trú
og af einlægni, en stundum af
fáfræði jafnframt og grunn-
færni. Oftrúin á ný vísindi, sem
síðar reyndust oft lítil vísindi,
stundum meira að segja hrein
óskhyggja, þegar dýpst var
skoðað, hefur orðið sér til háð-
ungar. Til lítils kemur, þótt
einhverjir rembist við að vitna í
„heimsfræga" kennara sína frá
því fyrir fjörutíu eða fimmtíu
árum. Þeir eru ekki frægir
lengur, má gott heita, ef einhver
kannast við þá sem bók í hillu og
þá jafnframt e.t.v. sem heimild
um það, sem mistókst og var
rangt. Hinu verður aftur á móti
ekki neitað, að „frjálslynda"
guðfræðin og andatrúin og guð-
spekin, sem fylgdu í kjölfar
IÍIIUMI UITIII
hennar, hafa haft áhrif á ís-
landi, e.t.v. meiri áhrif en í
flestum kristnum þjóðlöndum,
öðrum. Og þar er m.a. orsök
þess, að unnt er að boða Islend-
ingum og bjóða þeim upp á
næstum, hvað sem er, undir því
yfirskini, að það sé kristinn
dómur. Það var vísast þetta
andlega „frelsi“, eða öllu heldur
fávizkunnar ástand, sem kenn-
aranemarnir vildu standa vörð
um.
Ríkiö —
meiri háttar skurögoö?
Afstaða kennaranemanna og
viðbrögð þeirra vekja margar
spurningar: Hver rök eru til
þess, að kenna skuli kristin
fræði í ríkisskólum? Og hvað er
svo kristinn dómur? Hverjum
ber úrskurðarvaldið? Stendur
ekki einhverjum nær en kennur-
um ríkisins að sjá fyrir öllu
þessu? Og hver verða svo á hinn
bóginn svör skólayfirvalda og
kirkjustjórnar við framkomu
kennaranemanna?
Forsenda þess, að svör fáist
við slíkum spurningum, er að
sjálfsögðu sú, að ljóst sé, hvað
ríkið er og hverju máli það
skiptir. Er ekki mál til komið, að
vér stöldrum við, íslendingar, og
gerum oss ljóst, að ríkið er að
verða meiri háttar goð hjá oss.
Ofrausn væri að kalla það nýjan
guð. Það er jafn gamalt þjóðinni
og löggjafarsamkundu hennar.
Það er sem sé mannlegt, mann-
leg smíð, ekki fullkomið, heldur
æði breyzkt og brestasamt, —
já, gott, ef að er ekki farið að
líkjast ófreskju, sem engum
hömlum verður á komið. Af-
kvæmin eru og eftir því, ekki öll
sérlega geðsleg, þótt vöxtuleg
séu, svo sem verðbólga, skóla-
kerfi og ríkisútvarp.
Hið bezta við ríkið er engu að
síður þetta, að það er mannlegt
og tilgangur þess sá einn að gera
líf manna betra og þægilegra.
Það er ekki og má aldrei verða
manninum æðra. Það er einung-
is samtök fólks, einstaklinga,
sem allir skipta sama máli og
óendanlega miklu. Af þessu
leiðir, að ríkinu getur ekki verið
neitt mannlegt óviðkomandi,
þótt það á hinn bóginn megi
fyrir engan mun öðlast íhlutun-
arrétt um hvað eina, sem þegn-
inn varðar. Það er til þess
skapað að efla það, sem honum
má verða til góðs, en ekki ills,
vera vörður og gróðurreitur
þroska hans, athafna og andlegs
frelsis, svo lengi sem hann níðist
ekki á öðrum þegnum.
Meðal þess, sem hagkvæmt
hefur þótt að láta ríkið annast í
almanna þágu, er menntun
þegnanna. Með því móti á að
vera nokkurn veginn tryggt, að
menntun verði ekki forréttindi
hinna efnameiri. Hins vegar er
löngu ljóst orðið, að ríkisskólum
má herfilega misbeita gegn
þegnunum með ýmsu móti. Þar
er t.d. auðvelt að grafa undan
ríkjandi siðferðismati, koll-
varpa hugmyndum um rétt og
rangt, gera það að ólögum, sem
er lög, gera fordómalaust fólk að
kynþáttahöturum, t.d. Gyðinga-
höturum, breyta heilum þjóðum
í nasista eða eitthvað viðlíka. Og
þar er unnt að halda heilum
þjóðum í þeirri trú, að hið eina,
sem skipti máli að vita og
kunna, varði allt stjórnmál,
félagsmál eða efnahag. Þar er
unnt að gera trúarbrögð og
guðsdýrkun að feimnismáli,
jafnvel sjúkdómi eða glæp.
Skal slíta sundur
lögin og friðinn?
Átrúnaður er ekki minna
verður þáttur í mannlegu lífi en
efnahagur eða annað það, sem
hér á landi er að jafnaði barizt
um í pólitískum kosningum.
Hins vegar hefur ríkisskólum
hér á landi sem víðar verið
misbeitt um langt skeið, til þess
að gera kristin fræði tortryggi-
leg, jafnvel brosleg, auðvirðleg
og úrelt. Smáir, en mjög ein-
beittir hópar pólitískra hug-
sjónamanna og ofstækismanna,
sem telja kristna trú einn helzta
þröskuld í vegi sínum, hafa
neytt færis og m.a. fylgt fast í
spor aldamótaguðfræðinganna,
þeirra nytsömu sakleysingja, og
hert dyggilega á efagirninni og
tortryggninni, sem þeir höfðu
vakið.
Engu að síður, er mestur hluti
þeirrar þjóðar, sem stendur að
hinu íslenzka ríki, enn talinn
kristinn og hefur með sér trúfé-
lag, er nefnist íslenzk þjóð-
kirkja. Þar er engin nauðung að
baki, né heldur neinir ytri hags-
munir í húfi, heldur er hér um
að ræða gamlan arf, sem fáir
hafa viljað frá sér kasta fram að
þessu. Það er sem sé sama
fólkið, sama þjóð að mestu, sem
stendur að þessum tveim félög-
um, íslenzku ríki og íslenzkri
þjóðkirkju. Er þá ekki ljóst, að
þessi tvö félög eru hvort öðru
býsna skyld. Að miklu leyti er
saga þeirra hin sama, og þrennt
er það, sem veldur því, að vér
erum Islendingar: sagan, tungan
«g trúin. Afneitum vér ein-
hverju af þessu, brestur í megin-
stoðum hvors tveggja, kirkju og
ríkis. Kirkjan getur ekki afneit-
að ríkinu, því að þá væri hún að
afneita þegnum sínum. Og ríkið
getur ekki afneitað kirkjunni af
sömu ástæðu. Feður íslenzks
ríkis, — og raunar einnig feður
íslenzkrar kirkju, — komust
forðum að þeirri niðurstöðu, að
bezt væri, að þjóðin hefði einn
átrúnað, þvi að ella yrðu lögin í
sundur slitin og síðan friðurinn,
— þjóðareiningin. Er ekki kom-
ið að oss, sem nú erum á dögum,
að gera upp hug vorn í sama
efni? Er ekki komið að umboðs-
mönnum íslenzka ríkisins, ís-
lenzkra þjóðkirkjuþegna, í skól-
um landsins að gera upp hug
sinn til kristinna fræða, gera sér
grein þess, hverjum þeir skuli
þjóna og með hverjum hætti?
Ella kynni sá dagur að koma
fyrr en varir að slíta þyrfti
sundur ríkið og kirkjuna, kirkj-
una og skólann, síðan lögin og
þar með friðinn?
Hjátrúin og kristinn
dómur íslendinga
Einhver kynni nú að segja, að
ekki væri allur kristinn dómur
eins, né heldur allir kristnir
menn einhuga.
Satt er það um of. Hér var
áður vikið að þvi, að flest þætti
nú sæmandi að kalla kristinn
dóm á íslandi. Ekki er það þó
þess vegna, að kristinn dómur sé
svo margræður. Hitt veldur
fremur, að margur vill hafa sinn
guð að sínu skapi. Stundum er
meira að segja rætt um Islend-
inga, eins og þeir eigi einhvern
einka kristinn dóm og hafi alltaf
átt, — einhvern sérstakan þjóð-
arátrúnað. Barnaleg er sú hug-
mynd og verður þó fyrst veru-
lega skringileg og jafnvel
skaðvænleg, þegar lærðir menn,
sem betur mega vita, fara að
gæla við hana. Hið sanna mun
þó líklega vera, að íslendingar
hafi verið og séu enn hneigðari
til hjátrúar en flestar aðrar
þjóðir. Má hver sem vill stæra
sig af því, en sjaldan var hjátrú
í miklum metum þar, sem þekk-
ing og vitsmunir þóttu fara
saman.
Hitt er svo aftur á móti
fleipur og fölsun, ef því er haldið
fram, að Islendingar hafi aldrei
verið kristnir af alvöru. Þá er
staðreyndum neitað af ósk-
hyggju og ráðnum hug, því m.a.,
að kristinna áhrifa gætti meðal
þjóðarinnar frá upphafi, að
íslenzka þjóðin varð kristin
fyrst norrænna þjóða og, að því
er virðist, með róttækari hætti
en flestar þjóðir, nýkristnar.
Horft er framhjá því, hver
hugur fylgdi máli hjá frum-
herjum í Skálholti. Hver ávöxt-
ur varð af stríði þeirra. Einhver
fékk þann þanka, að liklega
hefði helzt orðið trúarvakning á
íslandi, er Jón Ögmundsson^
settist á Hólastól. Síðan hefur
margur haft þetta eftir. Ekki
skal dregið úr því, sem gerðist
til góðs í tíð Jóns biskups helga.
En hvað virðist mönnum um^)á
hógværu vitnisburði og þó ein-
stæðu, er geymzt hafa i bókum
um ísleif biskup, hvað um læri-
sveina hans og sonu og áhrif
þeirra manna á þjóðarsoguna og
íslenzka menning fram á þenn-
an dag? Hvað um þá kristnu
hámenning, er hér reis hvað
hæst á tólftu og þrettándu öld?
Hvað um Lilju Eysteins, og hví
vildu allir hana kveðið hafa?
Hvað um herra Guðbrand og
bækur hans? Hvað um síra
Hallgrím og Passíusálma? Var
það snilldin ein og tungutakið,
sem íslendingar unnu? Hvað um
meistara Jón, sem aldrei bauð
neitt kristið blávatn né talaði
nokkra tæpitungu? Hvað um
vitnisburði innlendra manna og
erlendra um óvenjulega einlæga
og heita guðsdýrkun Islendinga
hér og þar og fyrr og síðar? Og
síðast, en ekki sízt: Hvað um hið
sérstæða og einkennilega ís-
lenzka fyrirbæri, alþýðusálm-
ana og versin, þann ótölulega
grúa ramíslenzkra og hrein-
kristinna bæna, sem leikir og
lærðir bundu í stuðla, svo að
varðveittust kynslóð af kynslóð
og fram á þennan dag? Hvaðan
er allt þetta upp sprottið?
Væri ekki verðugt verkefni
einhverjum ungum guðfræðingi
að taka slíkar spurningar til
yfirvegunar?
C.ÓI.Ól.