Morgunblaðið - 11.05.1979, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 11. MAÍ1979
Skipta má þeim tækjum sem beitt er
til þess að hafa áhrif á framboð
peninKa, í þrjá meKÍnflokka. I fyrsta
flokknum eru þau tæki, sem hafa bein
áhrif á peninf?amyndun Seðlabankans
og þar af leiðandi á lausafjárstöðu og
útlánagetu innlánsstofnana. I öðrum
flokknum eru aðgerðir til þess að hafa
áhrif á vexti og önnur ávöxtunarkjör
fjármagns og þar með á peningalegan
sparnað og eftirspurn eftir lánsfé. I
þriðja flokknum eru svo aðgerðir til
beinnar ákvörðunar á peningalegum
stærðum með samningum eða valdboði.
Mun ég nú ræða hvern þessara flokka
aðgerða fyrir sig, og snúa mér fyrst að
FYRRI hluti ræðu dr.
Jóhannesar Nordals,
seðlabankastjóra og
formanns bankastjórn-
ar Seðlabanka íslands
birtist í Morgunblaðinu
í gær. Hér birtist síðari
hluti ræðunnar. Millifyr-
irsagnir eru Morgun-
blaðsins.
Endurkaup vaxa hrað-
ar en f járhæð bundinna
innstæðna
Á árinu 1977 var svo komið, að endur-
kaupin voru orðin 4 milljörðum hærri
en bundið fé í Seðlabankanum. Til þess
að stemma stigu við áframhaldi þeirrar
þróunar var í upphafi síðasta árs gripið
til þess ráðs að lækka endurkaupahlut-
föll um 2 prósentustig en um leið voru
lánveitingar viðskiptabankanna til
Framkvæmdasjóðs lækkaðar, svo að
þeir gætu aukið rekstrarlán sín til
atvinnuveganna að sama skapi: Þessar
alltaf við því, að endurkaup framleiðslu
fyrir innlendan markað geti orðið
verðbólguaukandi, þegar Seðlabankinn
fjármagnar innlendar birgðir, sem
hækka í verði vegna heimatilbúinnar
verðbólgu. Á þetta sérstaklega við um
lán út á landbúnaðarafurðir, sem eru
verndaðar fyrir allri samkeppni og
verðlagðar alveg án tillits til verðlags-
þróunar erlendis. Verst er þó, þegar
verið er að fjármagna verulega um-
framframleiðslu, eins og undanfarin tvö
ár, sem kemur fram í söfnun vöru-
birgða, sem ekki eru verðlagðar í neinu
samræmi við það, sem búast má við að
fáist fyrir þær á erlendum markaði.
Markviss og samræmd efnahagsstefna
erfið í framkvæmd, en framkvæmanleg
því, hvernig áhrif megi hafa á peninga-
myndun Seðlabankans.
Seðlabankinn
frumuppspretta
peninga
Seðlabankinn er frumuppspretta pen-
inga í þjóðfélaginu. Grundvallaratriðið
í stjórn peningamála hlýtur því ætíð að
vera hæfilegt taumhald á peninga-
myndun hans, þar sem hún ræður
úrslitum um útlánagetu bankakerfisins.
Peningamyndun Seðlabankans ræðst
einkanlega af þremur þáttum, í fyrsta
lagi inn- og útstreymi gjaldeyris, í öðru
lagi útlánastarfsemi Seðlabankans, svo
sem endurkaupum afurðavíxla og lán-
um til ríkissjóðs og peningastofnana, og
í þriðja lagi af fjárhæð bundins fjár
innlansstofnana hjá Seðlabankanum.
í reynd hefur Seðlabankinn mjög
mismunandi áhrif á þróun þessara
meginþátta í starfsemi sinni. Sérstak-
lega eru bein áhrif hans lítil á þróun
gjaldeyrisviðskipta, sem fyrst og fremst
ráðast af gangi utanríkisverzlunar og
framboði og eftirspurn eftir gjaldeyri.
Miklar sveiflur í gjaldeyrisviðskiptum
eru einmitt eitt af megineinkennum
íslenzks þjóðarbúskapar, og hefur ör
bati í gjaldeyrisstöðu á tímum hag-
stæðra viðskiptakjara og mikils sjávar-
afla hvað eftir annað reynzt uppspretta
peningaþenslu, sem síðan hefur sett af
stað nýja verðbólguskriðu. Eigi að koma
í veg fyrir þetta, er mikilvægt, að gripið
sé til tímanlegra ráðstafana, þ.á.m. með
notkun Verðjöfnunarsjóðs, en auk þess
þarf Seðlabankinn að hafa yfir að ráða
tækjum til þess að draga inn fé frá
bankakerfinu til þess að jafna metin og
koma í veg fyrir óeðlileg þensluáhrif af
batnandi stöðu út á við.
Annar þáttur í viðskiptum Seðla-
bankans, sem hann hefur takmarkað
vald á, «r staða ríkissjóðs, en skuldir
hans við bankann hafa farið jafnt og
þétt vaxandi undanfarin 6 ár. Á síðast-
liðnu ári jukust skuldir ríkissjóðs enn
um 4 milljarða króna, en að meðtalinni
gengisuppfærslu þess hluta skuldarinn-
ar, sem er endurlán á lánsfé frá
Alþjóðagjaldeyrissjóðnum, voru heild-
arskuldir ríkissjóðs við Seðlabankann í
árslok komnar upp í rúmlega 26 millj-
arða króna. Af hallanum á síðastliðnu
ári stöfuðu um 3 milljarðar króna af
ráðstöfunum ríkisstjórnarinnar síðast-
liðinn september til þess að lækka
vísitölu framfærslukostnaðar með
auknum niðurgreiðslum og lækkun
neyzluskatta.
Bæta þarf stöðu ríkis-
sjóðs við Seðlabankann
Af hálfu Seðlabankans hefur það ver-
ið margítrekað á undanförnum árum,
að bætt staða ríkissjóðs og endur-
greiðsla hinna miklu skulda hans við
Seðlabankann sé ein meginforsenda
þess, að unnt sé að ná traustum tökum á
stjórn peningalegrar eftirspurnar í
landinu. í fjárlögum og lánsfjáráætlun
fyrir 1979 er vissulega að þessu stefnt,
þar sem gert er ráð fyrir greiðsluaf-
gangi hjá ríkissjóði, auk þess sem 5
Jóhannes Nordal
milljörðum króna verði varið til þess að
endurgreiða samningsbundin lán hans
við Seðlabankann. Er hér um eitt
grundvallaratriði lánsfjáráætlunar árs-
ins í ár að ræða, sem leggja verður allt
kapp á að standist.
Kem ég þá að þeim tveimur þáttum í
viðskiptum Seðlabankans, sem hann
getur haft beinust áhrif á, en það eru
annars vegar útlán bankans til annarra
en ríkissjóðs, en þar skipta endurkaup
afurðavíxla langmestu máli, og hins
vegar bundnar innstæður innlánsstofn-
ana í bankanum. í reynd hafa mál þó
þróazt þannig, að svigrúm Seðlabank-
ans til þess að nota þau tæki, sem ég hef
nú nefnt, til beinnar og sveigjanlegrar
stjórnar á framboði peninga hefur
þrengzt mjög á undanförnum árum.
Orsakir þeirrar þróunar liggja annars
vegar í því, að fjárhæð endurkeyptra
afurðalána, sem veitt eru sjálfkrafa í
samræmi við fastar útlánareglur, hefur
hækkað mjög ört, þar sem hún hefur
fylgt verðmætisaukningu þjóðarfram-
leiðslunnar og reyndar ríflega það, en
hins vegar hefur aukning bundinna
innstæðna takmarkazt af því, að ráð-
stöfunarfé bankakerfisins hefur rýrnað
hlutfallslega við þjóðarframleiðslu allt
frá árinu 1970, eins og oft hefur áður
verið á bent og ég mun koma nánar að
síðar. Til dæmis um þá breytingu, sem
hér hefur á orðið, má nefna, að í árslok
1973 námu bundnar innstæður í Seðla-
bankanum rúmlega 70% hærri fjárhæð
en endurkeypt afurðalán. Bindiskyldu-
hlutfallið var það 22% af heildarinn-
stæðum hjá hverri innlánsstofnun, eða
3% fyrir neðan það 25%. hámark, sem
þá var í lögum. Svigrúm var því enn
verulegt til aukinnar bindingar, ef á
þurfti að halda, auk þess sem verulegur
hluti bundins fjár vrr til ráðstöfunar
sem mótvægi við gjaldeyriseign bank-
ans. Síðan hafa þessi hlutföll breytzt
jafnt og þétt þar sem endurkaup hafa
aukizt mun hraðar en fjárhæð bundinna
innstæðna, jafnvel þótt bindiskyldan
hafi verið hækkuð í áföngum í 25%.
ráðstafanir reyndust þó hvergi nærri
fullnægjandi, og árið 1978 héldu endur-
kaupin enn áfram að vaxa hraðar en
fjárhæð bundinna innstæðna, og voru
þau orðin 6,9 milljörðum króna hærri
um síðustu áramót.
í viðræðum sínum við ríkisstjórnina
hefur bankastjórn Seðlabankans bent á,
að þetta vandamál yrði að leysa annað
hvort með frekari lækkun endurkaupa-
hlutfalla, sem þá þyrftu að vera mjög
veruleg, eða mikilli hækkun bindi-
skyldu, sem væntanlega þyrfti að fara
upp undir 35%. af heildarinnstæðum.
Endanleg niðurstaða um stefnumörkun
í þessum efnum hefur enn ekki náðst, en
sem áfanga í lausn þess ákvað banka-
stjórn Seðlabankans að lækka endur-
kaupahlutföll um 3 prósentustig til
viðbótar frá upphafi þessa árs, en sú
aðgerð mun lækka endurkaup um rúm
5% miðað við það, sem ella hefði orðið.
Þrátt fyrir þetta er þörf enn frekari
ráðstafana þegar á þessu ári, ef koma á
í veg fyrir áframhaldandi útstreymi
fjár vegna aukningar endurkaupa um-
fram bindiskyldu.
I nýsettum lögum um stjórn efna-
hafsmála er heimild Seðlabankans til
innlánsbindingar hækkuð úr 25 í 28%.
Jafnframt er breytt því orðalagi Seðla-
bankalaganna, að það sé fyrst og fremst
tilgangur innlánsbindingarinnar að
fjármagna endurkaup Seðlabankans.
Verður að telja, að í þessu felist sú
viljayfirlýsing löggjafans, að innláns-
bindingu skuli í framtíðinni fyrst og
fremst nota sem stjórntæki í peninga-
málum, en ekki til þess að standa undir
útlánastarfsemi Seðlabankans í formi
endurkaupa. Er sú stefna fyllilega í
samræmi við skoðanir bankastjórnar
Seðlabankans en hún telur fulla þörf á
því að búa svo um hnútana, að innláns-
bindingin geti að nýju gegnt almennu
hlutverki í stjórnun á framboði peninga
í landinu. Hún telur því að æskilegt sé
að halda áfram að lækka endurkaupa-
hlutföll í áföngum og færa þennan þátt
í fjármögnun rekstrarlána þannig
smám saman yfir á hendur viðskipta-
bankanna. Heppilegasta leiðin í því efni
er tvímælalaust sú, að að því verði
stefnt í framtíðinni, að Seðlabankinn
fjármagni með endurkaupum aðeins
afurða- og birgðalán vegna útflutnings-
atvinnuveganna. Hins vegar verði fjár-
mögnun allrar framleiðslustarfsemi
fyrir innlendan markað, bæði á sviði
landbúnaðar og iðnaðar, eingöngu verk-
efni viðskiptabanka og sparisjóða. Auð-
veldara á að vera að framkvæma þessa
tilfærslu nú, eftir að tekin hefur verið
upp sú breyting á lánskjörum endur-
keyptra lána til útflutningsatvinnuveg-
anna, að þau séu í erlendum gjaldeyri
og með sambærilegum vöxtum og
keppinautar íslenzkra útflytjenda eiga
við að búa. Það mælir og með þessari
breytingu, að beint samband hlýtur
ætíð að vera á milli birgðabreytinga í
útflutningsatvinnuvegunum og sveifl-
um í gjaldeyrisstöðu. Þannig er ekki
óeðlilegt, að Seðlabankinn fjármagni
birgðasöfnun, sem skila mun sér til
bankakerfisins nokkru síðar í formi
gjaldeyrissölu. Hætt er hins vegar
V axtaaukareikningar
draga úr
spákaupmennsku
Ég kem þá að öðrum flokki peninga-
legra aðgerða, en það eru breytingar á
vöxtum, verðtryggingu eða öðrum
ávöxtunar- og lánsskilmálum. Umræður
um ávöxtun sparifjár og lánskjör hafa
verið mjög ofarlega á baugi nú um
skeið, og virðist ljóst, að vaxandi
skilningur sé á hinum alvarlegu efna-
hagslegu og þjóðfélagslegu vandamál-
um, sem fylgja þeim neikvæðu raun-
vöxtum, sem hafa verið einn af helztu
fylgifiskum hinnar miklu verðbólgu
síðustu ára. Hafa áhrif þessa ástands
komið fram í þverrandi peningalegum
sparnaði miðað við heildartekjur þjóð-
arbúsins og óeðlilegri eftirspurn eftir
lánsfé til fjárfestingar með verðbólgu-
hagnaði að meginmarkmiði, skömmtun
og misrétti á lánamarkaðinum og síðast
en ekki sizt í stórfelldum flutningi
raunverulegra verðmæta af sparifjár-
eigendum í hendur þeirra, sem skulda.
Hefur formaður bankaráðs þegar fjall-
að um þessa hlið lánskjaramálanna hér
á undan. Mun ég því einskorða mig við
að ræða aðgerðir á þessu sviði að
undanförnu og verkefnin, sem nú er við
að fást í þessum efnum.
Á árunum 1976 og 1977 voru gerðar
veigamiklar breytingar á vaxtakerfinu
með upptöku vaxtaaukareikninga ann-
ars vegar og verðbótaþætti vaxta hins
vegar, en þá var að því stefnt, að
verðbótaþátturinn yrði endurskoðaður
reglulega með hliðsjón af verðlagsþró-
uninni. I samræmi við þetta var verð-
bótaþáttur vaxta hækkaður um 3% í
nóvember 1977 og aftur um 3% í
febrúar á síðastliðnu ári. Með tilliti til
vaxandi verðbólgu hefði verið full
ástæða til þess að hækka verðbótaþátt-
inn enn frekar á árinu, sérstaklega í
ágúst, þegar verðbólgan komst hæst, en
úr frekari vaxtabreytingum varð ekki á
árinu, fyrst vegna stjórnmálaóvissu og
síðan vegna þess, að ekki varð lokið
viðræðum við hina nýju ríkisstjórn um
endurskoðaða lánskjarastefnu. Þó voru
tvær veigamikla breytinga gerðar á
vaxtakerfinu fljótlega eftir síðastliðin
áramót, annars vegar sú breyting á
lánskjörum endurkaupanlegra út-
flutningslána, sem ég hef áður getið, en
hins vegar stofnun þriggja mánaða
vaxtaaukareikninga með 25% vöxtum.
Þótt fari hafi verið skemmra í endur-
skoðun vaxta á árinu en æskilegt hefði
verið með tilliti til hinnar miklu verð-
bólgu, er enginn vafi á mikilvægi þess,
að sparifjáreigendum skuli þó hafa
boðizt þau vaxtakjör, sem voru á
vaxtaaukareikningum á árinu. Reyndist
innstæðuaukning á þessum reikningum
yfir 84% á árinu, sem var helmingi
meiri aukning hlutfallslega en á öðru
sparifé, og í lok ársins var 31% af öllu
sparifé á vaxtaaukareikningum. Er lítill
vafi á því, að það dró verulega úr
spákaupmennsku, á meðan óvissan í
efnahagsmálum var mest síðastliðið
sumar, hve mikill hluti sparifjár var
kominn á vaxtaaukareikninga og
eigendur sparifjár áttu kost á 32%
vöxtum af innstæðum sínum.