Morgunblaðið - 06.03.1980, Blaðsíða 33

MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 6. MARZ 1980
33
deila með sér innri ábyrgð í
fjölskyldu, — það verði að jafna
milli sín foreldraábyrgðinni, af
því að framtíð annarra lifandi
mannvera helgast af því hvernig
hún er rækt.
Með því að leysa af hendi
heimilisstörf væri verið að skapa
skilyrði fyrir mannlífi, andlegu og
félagslegu atlæti, líkamlegri vel-
ferð og umönnun. I eðli sínu séu
þessi störf hvorki kvenna- eða
karlastörf, aðeins störf sem þarf
að leysa af hendi, svo bæði karlar,
konur og börn geti notið sín og
dafnað. Að flokka heimilisstörf,
skipuleggja þau og ákvarða hver
sinni þeim hverju sinni heyri til
nútímalifnaðarhátta og samræm-
ist því daglega lífi, sem líf okkar
þarf að falla í.
Óendanlega miklu skipti að til-
finninga- og félagstengsl fái tíma
og rúm daglega og að allir fjöl-
skyldumeðlimir séu þar hlutgeng-
ir. Skipulag hjá hverri fjölskyldu
þurfi því að miðast við að allir,
sem fjölskylduna mynda hafi tóm
til samveru, helzt samtímis að
einhverju leyti. Skipulag atvinnu-
mála hér á landi og fjármagns-
stýring til húsbygginga hafi
beinlínis bægt feðrum frá börnum
sínum. I nútíma þjóðfélagi, þegar
fólk er ekki undirorpið því að
eignast fleiri börn en það óskar,
væri barnið mesti munaður hinna
fullorðnu og svo mikils virði fyrir
þjóðfélagsheildina, að enginn sem
á þess kost, megi láta sér úr
greipum ganga að annast barn og
veita því handleiðslu.
Ef barnið þekkir ekki annað frá
fyrsta andartaki en að foreldrar
þess séu samstæð órofa heild, sem
lykur um það í öllu tilliti væri þar
lagður grundvöllur og ímynd í
vitund barnsins, sem skynjar for-
eldra sína báða sem jafn hlut-
genga til alls sem því er viðkom-
andi. Ef foreldrar fylgja þessu
síðan eftir í allri daglegri tilhögun
varðandi starf, heimilishald, og
heimilisstörf, frístundaiðkanir og
á öðrum sviðum þá væri í raun
hefð brotin á bak aftur og nýir
tímar upprunnir. Hluti af þessari
nýju mynd snúi að skólunum,
fjölmiðlum og öðrum félagsmót-
andi aðilum og að vinnumarkaðn-
um. Aðilar vinnumarkaðarins
þurfi að taka þessi mál upp í sína
arma og fylgja þeim fram til
sigurs, hér komi fæðingarorlof og
nýtt skipulag á vinnumarkaðnum
sterkt inn í myndina.
I>órir S. Guðhergsson félags-
ráðgjafi ræddi einnig um heimilið
og fjölskylduna og sagði hann m.a.
að viðhorf manan til hlutverka-
skipta foreldra væri óðum að
breýtast og að margt hafi breyst
til batnaðar á síðustu 5—10 árum,
en betur megi ef duga eigi. Enn
finnist börn, sem mundu svara
eins og Jóna litla, þegar kennarinn
spurði hver pabbi hennar væri: Er
það ekki maðurinn sem kernur
heim á kvöldin og les dagblöðin og
horfir á sjónvarpið?
Viðhorf maka hvors til annars
móti viðhorf barna til foreldra
sinna. Andrúmsloftið á heimilinu,
sem foreldrarnir eigi mestan þátt
í að skapa, væri uppeldismótandi
afl í áhrifamesta umhverfi barn-
anna. Við höfum skyldum að
gegna gagnvart börnum okkar.
Báðir foreldrar eða forráðamenn
barnanna hafa skyldum að gegna.
Við verðum að taka tillit til
þeirra. Við höfum valið þetta
hlutverk og þó að sérfræðingar
séu ósammála um margt, sem
varðar uppeldi barna væru þeir
flestir sammála um, að á fyrstu
árum barnsins sé það afar mikil-
vægt að hafa varanlegar og
traustar persónur, sem það getur
treyst og treystir því og barnið
geti á þann hátt myndað það
grundvallartraust, sem því er
nauðsynlegt til vænlegs þroska.
Sumar mæður vinni meira á
heimilinu en utan þess, þær öðlist
gleði og fullnægju við heimilis-
störfin og margar þeirra hafa lag
á að nýta hæfileika sína og
menntun bæði heima og heiman
og hlutverk móðurinnar getur
verið ómetanlegt fyrir uppeldi og
þroska barnanna. Það sé munur á
því, hvort báðir foreldrar eru
nauðbeygðir til að vinna utan
heimilis eða hvort þeir geta valið,
hvaða stefnur þeir vilja taka. Það
er munur á því, hvort þjóðfélags-
legar aðstæður knýi báða foreldr-
ana til að afla tekna eða hvort þeir
hafa einhverja valkosti með tilliti
til öryggis, atlætis og réttar barn
anna, sem þeir hafa borið í þennan
heim.
III. Foroldraábyrjíð —
Opinber ábyrgð
Guðfinna Eydal sálfra'ðingur
sagði m.a. um þetta efni að þegar
rætt væri um foreldraábyrgð og
opinbera ábyrgð þá rækjust gjarn-
an á tvö andstæð sjónarmið. I því
fyrra felist að ábyrgð á barnaupp-
eldi skuli einungis hvíla á herðum
foreldranna og að það sé einkamál
þeirra hvernig til tekst og í því
síðara felist að ábyrgð á barna-
uppeldi sé samfélagspólitískt mál
þar sem opinberir aðilar séu
meðábyrgir fyrir því hvaða árang-
ur næst. Færði Guðfinna síðan rök
fyrir því að ekki sé hægt að
aðgreina foreldraábyrgð frá opin-
berri ábyrgð.
Að foreldraábyrgð væri einka-
mál hverrar fjölskyldu kæmi m.a.
í ljós i því að mörg börn skynji
annað fólk en foreldra sína sem
sér óviðkomandi og framandi.
Þetta gefi mörgum börnum óeðli-
lega mikið óöryggi um leið og þau
yfirgefa heimili sín. Það komi
berlega í ljós að á íslandi hafi
samfélagið sáralítið tekið mið af
breyttum þjóðfélagsaðstæðum
með því að gera viðhlítandi ráð-
stafanir fyrir fjölskylduna.
Konur hafi sérstaklega orðið
fórnarlömb fordóma um að það
séu einungis mæður em geti veitt
börnum náin tilfinningaleg tengsl.
Sektarkennd margra kvenna sé
líka mikil, sjálfsásökun algeng
enda finni þær oft og sjái meira en
nokkur annar hvernig óæskileg
uppeldisskilyrði koma niður á
börnum.
Enginn stjórnmálaflokkur á
íslandi hafi haft fjölskyldupólitík
á stefnuskrá sinni og því séu þeir
allir samábyrgir fyrir því að
íslenzkar fjölskyldur taki inn á sig
samfélagsvanda og geri hann að
einstaklingsvanda. Þetta stefnu-
leysi hafi a.m.k. tvær alvarlegar
afleiðingar í för með sér: 1) Stór
hluti barna sé tilfinningalega van-
ræktur vegna sambandsleysis við
streitu- og vinnuþjakaða foreldra
og vegna þess að sú spenna sem
ríkir í þjóðfélaginu þrengir sér inn
í fjölskylduna, íþyngir kröftum
hennar og veldur árekstrum á
milli fjölskyldumeðlima. 2) Mögu-
leikar barna til að lifa sig inn í
menninguna verði æ takmarkaðri,
samfara erfiðleikum þeirra við að
skynja sig sem þýðingarmikil í
samfélagslegu samhengi.
Börn geti ekki barist fyrir lausn
eigin málefna hvað svo sem þeim
kann að líða illa. A uppvaxtarár-
unum sé það einkum tvennt sem
aðgreini hörn og fullorðna. 1
fyrsta lagi að börn væru algjör-
lega háð því að fullorðnir sinni
líffræðilegum, tilfinningalegum,
persónulegum og félagslegum
þörfum þeirra og í öðru lagi skynji
þau, upplifa og láta hlutina í Ijós á
allt annan hátt en fullorðnir.
Reynsla og áhyggjur barna væru
einstaklingsbundnir þættir og þau
láti þær ekki beint í ljós, en oft
méð ýmiss konar sálrænúm ein-
kennum.
Atvinnulífið ákvarði fremur
tengsl foreldra við börn en þarfir
barnanna. Vinnuþiggjendur hafi
ekki tekið á sig þá ábyrgð að
skipuleggja vinnu og vinnutíma
fólks þannig að tillit sé tekið tii
foreldrahlutverksins. Það sé við-
urkennt sálfræðilegt lögmál að
spenna milli foreldra raski sálar-
legu jafnvægi barna og að börn
sem verða fyrir óæskilegum áhrif-
um í æsku bíði þess oft aldrei
bætur. -
Aðskilnaður milli foreldra-
ábyrgðar og opinberrar ábyrgðar
ýti undir þá tilhneigingu að kom-
andi kynslóð einkennist af rót-
lausum, ráðvilltum einstaklingum
sem verði ófærir um að taka
virkan þátt í þjóðlífinu og hafa
ekki nægilega heilsteypta per-
sónulega uppbyggingu til þess að
geta haft áhrif á eigið og annarra
líf.
Þá benti Guðfinna á leiðir til
þess að minnka hættu á persónu-
leikatruflunum barna vegna
breyttra þjóðfélagsaðstæðna. I
fyrsta lagi að veita ætti af opin-
beru fé til þess að styrkja innviði
fjölskyldunnar, í öðru lagi að
opinberu fé væri veitt til að
byggja og endurbæta íbúðarhverfi
út frá þörfum barna. I þriðja lagi
að dagheimilin fái allt annan
tilgang og allt annað innihald en
þau hafa í dag, — þau yfirtækju
hlutverk foreldranna í uppeldis-
starfinu. Fjórðu leiðina taldi hún
vera að báðir foreldrar lítilla
barna fengju styttan vinnutíma á
fullum launum og sveigjanlegan
vinnutíma. Þá leið taldi hún
raunhæfasta.
Bessí Jóhannsdóttir kennari
talaði einnig um foreldraábyrgð
— opinbera ábyrgð. Sagði hún
m.a. að á Islandi væri það nokkuð
áberandi í umræðu að hagsmunir
barnanna ættu að víkja fyrir
hagsmunum hinna fullorðnu.
E.t.v. væri það mannlegt en engan
veginn stórmannlegt og ætti að
hluta til rætur að rekja til þess
hversu ungir foreldrar væru oft og
þannig tilfinningalega vanþroska
og skorti aðlögunarhæfni. í okkar
kröfugerðarsamfélagi væri það of
ríkjandi lífsstíll að hlaupa frá
vandanum. Við hefðum alla mögu-
leika á að efla skilning manna á
því, að kynferði eigi ekki að ráða
úrslitum þegar að því kemur að
jafna ábyrgðinni á uppeldi barna
okkar. Karlmenn eigi rétt á því
engu síður en konur að fá að njóta
samvista við börn sín og stuðla að
jákvæðu uppeldi þeirra sem sjálf-
stæðra einstaklinga sem geta tek-
ið eigin ákvarðanir.
Hvað snerti hið opinbera mætti
í fyrsta lagi nýta skólakerfið,
fjölmiðlana og kirkjuna til öflugri
foreldrafræðslu. Þá þ.vrfti að
verða mun virkara samstarf milli
heimilis og dagvistarheimila,
skóla og ekki sízt kirkjunnar. Því
miður virtist oft takmarkaður
skilningur foreldra á mikilvægi
samstarfs og samræmis uppeldis-
sjónarmiða.
Meðaldvalartími barna á 16
dagheimilum í Reykjavík í desem-
ber 1978 og nóvember 1979 hafi
verið 7,40 klst. Þetta væri geysi-
lega langur tími og raunar mjög
óæskilega langur. Dagvistun þjóni
foreldrum þannig að þeir geti
stundað nám og vinnu. Þannig
geti þeir veitt sér og sínum
efnahagslega forsjá og um leið
öðlast lífsfyllingu sem einstakl-
ingar. Einstæðir foreldrar búi
margir við mjög kröpp kjör og
langan vinnudag. Málefni þessa
hóps þurfi að taka til sérstakrar
umræðu þar sem aðild eigi að
fulltrúar opinberra aðila, atvinnu-
rekenda og launþega.
Dagvistun geti mjög stuðlað að
jafnri stöðu k.vnjanna, en henni
þurfi að beita innan skynsamlegs
ramma til þess að hún nýtrst
báðum aðilum sem best, foreldr-
um og börnum. Dagvistunarrými
mætti auka á ýmsa vegu, m.a. með
því að láta alla greiða fullan
kostnað, en síðan væri veittur
skattafrádráttur. Örva þurfi
fyrirtæki og stofnanir til þess að
setja á stofn dagvistarheimili með
því að taka upp breytta stefnu í
skattamálum gagnvart fyrirtækj-
unum. ýmsar færar leiðir séu til,
ef það er vilji manna að byggja
upp dagvistarkerfi þar sem öll
börn eigi þess kost að njóta
þessarar þjónustu. Eðlilegt væri
að sveitarfélög hefðu alfarið þessi
mál í sínum höndum.
Mjög mikilvægt væri að efla
fóstrumenntun í landinu og m.a.
mætti fara þá leið að bjóða upp á
slíka menntun fyrir fólk sem
„lokið“ hefur uppeldishlutverki
eigin barna.
Þá þyrfti að stefna að því að
nemendur í skólum ættu eðlilegan
(samfelldan).vinnudag, t.d. frá kl.
9—3 og geti síðan verið með
fjölskyldu sinni í leik eða starfi.
Þá verði foreldrar að sinna betur
þeirri skyldu sinni að kynna sér
starfið í skólanum.
Bessí lauk máli sínu með því að
benda á að allt sem snerti stefnu í
málefnum fjölskyldunnar þurfi að
ræðast á mun víðari grunni en
gert hefði verið hingað til.
Kári Arnórsson skólastjóri
fjallaði í sínu erindi um starf
skóla, þ.e. .það starf sem fer fram
innan skólans með tilliti til kyn-
skiptingar og hugsanleg áhrif
skólans á viðhorf einstaklinga tif
ákveðinna starfa.
Kári sagði m.a. að kynskipting
hafi viðgengist í vissum náms-
greinum skólans frá fyrstu tíð og
geri það víða enn. Einkum hafi
þar verið um að ræða greinar sem
á einhvern hátt tengdust heimilis-
fræði eða handmennt svo og
íþróttir. Þegar piltar fóru að
stunda nám í matreiðlsu og stúlk-
ur aftur trésmíði hafi sú hugsun
að þetta væri gert vegna þess að
bæði kyn ættu að bera jafna
áb.vrgð á heimilishaldi eða ala upp
væntanlega foreldra með jafna
ábyrgð gagnvart börnum sínum
verið víðs fjarri. Nokkrir tilburðir
hafi þó verið hafðir í frammi við
að færa þessi mál í betra horf, en
hann taldi þó að grunnbre.vtingin
hafi ekki enn náð fram að ganga.
Þó væri ávallt um nemendur talað
sem ókyngreindan hóp. Skólinn
re.vni að rækta upp viðhorf um
jafna ábyrgð m.a. með kennslu í
heimilisfræði, en þetta verkefni
verði seinunnið, ef það er í and-
stöðu við viðhorf á heimili nem-
enda.
Ef menn ætli að gera skólann
áhrifamikið afl til að aðlaga menn
breytingum þurfi skólinn að fá
vald til að fella niður velja og
hafna eða breyta námsefni og
fjármagn til að taka upp nýjungar
og breyta starfshátum.
I lok erindis síns sagði Kári m.a.
að það væri ekkert í grunnskóla-
lögum eða námsskrá sem gefi til
kynna að nemendum skuli skipt
eftir kyni í hinar ýmsu náms-
greinar. Skólanum væri skylt að
gefa öllum sama námstilboð en
skólinn væri aftur að miklu leyti
fastur í viðjum gamalla viðhorfa
um hlutverkaskiptingu. Skólayf-
irvöld hefðu lítið skipt sér af því
að koma á breytingum hvað þetta
varðar.
Þá ræddi Kári um samskipti
foreldra og skóla og sagði að
ábyrgð foreldra væri greinilega
misskipt og að börnin ælust upp
við það. Nefndi hann mætingu á
foreldradegi sem dæmi, — aðeins
10% foreldra mættu saman með
barni sínu, 5% karla kontu einir
en 85% mæðra mættu einar með
barni sínu. Taldi hann að ekki
væri þar áhugaleysi feðra fyrir
skólanum að kenna heldur væri
þarna um arf frá þeim hugsunar-
hætti að uppeldið ljyíli að mestu á
herðum móðurinnar að ræða.
Þessi hugsun hljóti að hafa mót-
artdi áhrif á börnin á viðkomandi
heimilum.
IV. Vinnumarkaðurinn
Um þetta efni tók Bergþóra
Sigmundsdóttir þjóðfélagsfræð-
ingur fyrst til máls og fjallaði hún
aðallega um aðstæður á vinnu-
markaðnum og þær „hömlur senv
hann setur jafnri ábyrgð foreldra
og benti á úrbætur.
Bergþóra sagði m.a. að frá
aldamótum hefðu orðið gífurlegar
breytingar á íslenzku þjóðfélagi,
frá bændasamfélagi í iðnvætt
nútímaþjóðfélag og að þessar
breytingar hefðu ekki síður haft
áhrif á fjölskylduna og verkefni
hennar. I nútímaþjóðfélagi væru
börnin ekki lengur með í fram-
leiðslunni, heldur mætti segja að
þau væru fjárhagslegur baggi á
foreldrum sínurn. Til að tr.vggja
fjárhagslegan grundvöll fjölskyld-
unnar þurfi foreldrar að afla
tekna með vinnu utan heimilis.
Vinnumarkaðurinn væri kröfu-
harður og fjölskyldan hafi orðið
undir í þeim átökurn og þá ekki
sízt hvað varðar ákjósanlegar að-
stæður fyrir foreldra með tilliti til
jafnrar foreldraábyrgðar.
Hvorki í kjarasamningum né í
lögum væri kveðið á unv veikinda-
frí vegna veikinda barna eða
þeirra sem gæta þeirra meðan
foreldrar starfa utan heimilis.
Mæður hafi í nokkrum mæli
fengið frí vegna þessa, annað
hvort á launum eða án launa en
hvert væri viðhorf fólks til þess að
feður tækju slíkt frí? Mæður hafi
eingöngu rétt til fæðingarorlofs og
hutastörf væru svo til eingöngu
stunduð af konum og körlum væri
gert erfiðara fyrir að stunda slík
störf. Sem aðalf.vrirvinna heimil-
is, eins og það er nefnt, hafi
körlum reynst erfitt að fá þau
sjálfsögðu réttindi og þær skyldur
viðurkenndar sem því er samfára
að vera feður og fá þannig tæki-
færi til þess að annast börnin. En
það væru ekki eingöngu réttindi
og skyldur foreldranna sem hafa
þyrfti í huga, heldur einnig rétt-
indi barnanna til þess að umgang-
ast báða foreldra sína við heppi-
legastar aðstæður. Augljóst sé, að
karl sem starfar utan heimilis
10—14 tíma á dag, hefur lítinn
tíma afgangs til þess að annast
börnin.
Vinnumarkaðurinn væri einnig
kröfuharður gagnvart konum, —
þær þurfi m.a. að borga sérstak-
lega fyrir það að vera mæður, m.a.
með lægri launum, lægri stöðum,
minni menntun og svo mætti lengi
telja.
Kynskipting vinnumarkaðarins
hefði veruleg áhrif á ímynd barn-
anna. Konur vinni í mörgum
tilvikum sömu störf utan heimilis
og innan þess, — ýmiskonar þjón-
ustustörf. Karl í „kvennastarfi" og
kona í „karlastarfi“ þýddi ýmist
skref til baka eða fram á við.
Þessum viðhorfum verði að
breyta.
Varðandi húsnæðismál ætti
jöfn foreldraábyrgð erfitt upp-
dráttar þegar fólk stendur í hús-
næðiskaupum eða byggingum ein-
mitt á sama tíma og það er að
stofna heimili og eignast börn.
Tillögur um úrbætur nefndi
Bergþóra m.a. sveigjanlegan
vinnutíma, og almennt styttri
vinnudag t.d. 6 klst, Ákvæði um
veikindafrí barna þyrftu að vera í
kjarasamningum fyrir báða for-
eldra og báðir foreldrar ættu að
eiga rétt á fæðingarorlofi og
vinnustaðir gerðir opnari fyrir
börnin.
Síðastur tók til máls llaukur
Björnsson. framkvæmdastjóri og
saðgi hann m.a. að nútímalegir
framleiðsluhættir krefðust skipu-
lags sem leitast við að hámarka
nýtingu framleiðsluþáttanna, þ.á
m. vinnuaflsins. Að nokkru hefði
tekist að sameina þarfir fram-
leiðslunnar og jöfnun foreldra-
ábyrgðar, m.a. með störfum hluta
úr degi og vaktavinnu. Þetta hvort
tveggja væri nokkurs konar
sveigjaniegur vinnutími.
Fjárhagslegar afleiðingar fjar-
vista starfsmanns frá vinnustað
kæmu einkurn fram í . tvennu.
Skipulag framleiðslunnar raskað-
ist, framleiðslan minnkaöi, og
arðsemin og samkeppnishæfnin
versnaði. Þá þurfi vinnúveitand-
inn iðulega að greiða þeim. seTn
fjarverandi er full laun. Enda þótt
flestir atvinnurekendur viður-
kenni Siðferðislegar skyldur sínar
við starfsfólk sitt, væru því greini-
lega takmörk sett hve langt þeir
gætu gengið í því að bera kostnað
af fjarvistum.
I lokin sagöi Haukur að opin-
berir starfsmenn nytú annarra
reglna en almennt gerist urn
barnseignafrí og veikindagreiðsl-
ur á sama tíma og atvinnurekstr-
inum í landinu væri búinn slík
kjör, ekki sízt fyrir tilstilli ríkis-
valdsins, að hann gæti ekki veitt
sínum launþegum sömu kjör.