Morgunblaðið - 14.03.1980, Blaðsíða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 14. MARZ 1980
Ólafur M. Jóhannesson:
Vor leikur
að skærum...
Um daginn, að lokinni stór-
merkri kvikmyndahátíð, • sem
reyndi mjög á heilasellurnar —
ákvað ég að skreppa á einhverja
bíómynd sem ekki væri of vits-
munaleg. Minnugur þeirra orða
Rudolf Nureyevs, að hann færi á
djarfar myndir eftir erfiðar sýn-
ingar til að gleyma stressinu, fór
ég að sjá mynd sem var auglýst
„... geysidjörf". Aðkoman að
bíóhúsinu var allundarleg, fyrri
sýningu myndarinnar nýlokið og
mikil bílaþvaga hafði myndast,
þeir voru ekki svo margir en
einhvern veginn þvældist hver
fyrir öðrum líkt og allir væru að
flýta sér ógurlega. Nú, bílnum
var læst og gengið í miðasöluna.
Þar var enn skrýtnara andrúms-
loft, menn tuldruðu eitthvað og
þutu svo inn. Klæðnaðurinn var
iíka undarlegur, einhvers konar
síð frakkatíska virtist ríkja
þarna, sumir voru í úlpum með
miklum hettum dregnum upp
fyrir höfuð. Svipur margra eins
og í „mjólkurbúðinni" við
Snorrabraut á föstudögum. Svo
hófst myndin — þetta var sona
mynd gerð í bílskúr á ódýrasta
máta. Þaðan skrjáfaði í poppinu
og menn biðu átekta. Loksins
kom að því að stúlka ein og karl
með henni eru komin upp í rúm,
hann háttaður undir sæng. Hún
fækkar fötum skipulega frammi
fyrir myndavélinni. Ekkert
skrjáf heyrist nú í bíóinu, dauða-
þögn líkt og milli þátta hjá
Sinfóníunni þegar enginn veit
hvort á að klappa eður ei. Eftir
óskaplegar tilfæringar er
stúlkukindin komin úr og
skríður til mannsins undir
sænginni. Hann tekur að láta vel
að henni. En þá birtist allt í einu
mynd af manni í sportbíl, bros-
andi með hvítt bindi og í gulri
skyrtu. Gífurleg skrjáfbylgja
ríður yfir bíóið, nokkrir í síðu
tískunni trítla út, einn hafði ekki
tekið niður hettuna. Nú, svona
gengur þetta allt bíóið. Hvert
„geysidjarft" atriðið af öðru
rennur upp, dúnalogn í plastpok-
unum og svo kemur einhver
algerlega óskiljanleg sena — og
reiðilegt skrjáfið byrjar á ný. Að
lokum eru flestir farnir út í
umferðaröngþveitið fyrir utan.
Fáeinum dögum seinna trítlaði
ég í annað bíó borgarinnar til að
sjá mynd sem ég vissi ekkert um,
hélt helst að væri hálfgerð
barnamynd eða „hryllings-
mynd“. Hvorttveggja mátti lesa
út úr auglýsingunni. Þama ríkti
nú önnur stemmning, menn
lögðu bílum sínum af miklu
öryggi, svipurinn var djarfur
líkt og á bar — stuttir jakkar
mest áberandi. Enginn að flýta
sér og flestir of seinir. Mynd
þessi var greinilega gerð af
Fyrsta sagan
Bjarni Guðnason:
FYRSTA SAGAN
177 bls.
Bókaútg. Menningarsjóðs.
Rvík, 1978.
Þrátt fyrir allan þann fróðleik
sem hér var í letur færður á
þjóðveldisöld er margt óljóst um
þann tíma. Upphaf sagnritunar er
t.d. móðu hulið. Bókmenntaiðja í
nágrannalöndunum var þá heldur
fátækleg. Og það sem Evrópu-
menn skrifuðu á annað borð skrif-
uðu þeir á latínu — nema Islend-
ingar. Hvað kom til að íslendingar
hefja söguritun á íslensku og
skapa þar með bókmenntagrein
sem er svo sérstæð í heimsbók-
menntunum að hún er á hvaða
tungu sem er látin halda sínu
íslenska heiti — saga? Margir
hafa velt þessu fyrir sér og er
fullnægjandi svars líkast til seint
að vænta. Bjarni Guðnason leggur
hér fram sínar hugmyndir. Hann
getur þess til, og leiðir að því rök,
að Hryggjarstykki eftir Eirík
Oddsson hafi verið fyrsta sagan,
skrifuð um 1150.
Hryggjarstykki er ekki lengur
til. En talið er að aðrir söguritar-
ar, t.d. Snorri og höfundur Mork-
insskinnu, hafi mikið notast við
það og má þannig með verulegum
rétti giska á hvað í því hafi staðið
Og hvernig það hefur verið ritað.
Sé miðað við árið 1150 var
auðvitað búið að skrifa rit í lausu
máli á íslandi fyrir þann tíma. Ari
fróði var þá dauður og grafinn og
búinn að vinna sitt verk. En »Ari
fróði,« segir Bjarni, »ritaði sín
fræði í gagnorðum og umbúða-
lausum fræðistíl og kostar kapps
um að segja frá, að eitthvað hafi
gerst, en ekki að lýsa því, hvernig
það gerðist. Eiríkur skrifaði hins
vegar fyrstur manna þann list-
ræna stíl, sem kallaður hefur
verið sögustíll.«
Þá er eftir að svara þeirri
spurningu hvert hann gat sótt
fyrirmyndir til að skrifa þess
konar sögustíl.
»Þessari spurningu er í raun
réttri fljótsvarað. Eiríkur gat sótt
mynstur til munnlegrar sagna-
skemmtunar, og er þar einkum
fornaldarsögum til að dreifa, eins
og heimildir votta. En ekki má
gleyma þeim þáttum af íslending-
um sjálfum, sem gengu án efa
manna á meðal, og loks hqtju-
kvæðum, þar sem listkröfur voru
ótvíræðar. I annan stað mátti
leita til erlendra bókmennta-
greina, heilagra manna sagna.
Það gefur auga leið, að nærtækast
sé að leita beinna fyrirmynda um
form til þeirra hetjusagna og
víkingasagna, sem lifðu á vörum
norrænna manna um miðja 12. öld
og höfðu ekki enn verið skrásett-
ar.«
Ekki skal í efa draga að þessar
tilgátur Bjarna Guðnasonar séu
góðar og gildar. Vitanlega hefur
Eiríkur Oddsson og aðrir íslenskir
sagnameistarar tólftu og þrett-
ándu aldar sótt fyrirmyndir til
munnlegra frásagna jafnt sem
ritaðra. Má því segja að hér hafi
verið gefnar veigamiklar bók-
menntalegar skýringar á tilurð
fyrstu sagnanna.
En þá eru eftir hinar þjóðfé-
lagslegu skýringar. I fyrsta lagi:
hvernig höfðu íslendingar — í
þessu harðbýla landi, eins og oft
Bjarni Guðnason.
Bðkmenntlr
eftir ERLEND
JÓNSSON
er sagt — efni á að skrifa þessi
reiðinnar ósköp? Sá, sem skrifaði,
gerði ekki annað á meðan eða með
öðrum orðum: einhver varð að
vinna fyrir honum, bera uppi iðju
hans. Þjóðin hefur því verið mun
betur stæð en seinna varð. Hvern-
ig slíkt mátti verða vitum við
síður.
Sýnu markverðari er þó hinn
menningarlegi bakgrunnur. Danir
áttu sinn Saxo. Hann skrifaði á
latínu. En hann skildi íslensku
eins og Bjarni Guðnason tekur
fram. Hún skildist þá hvarvetna á
Norðurlöndum. Islendingar voru
síður en svo málfarslega einangr-
aðir líkt og síðár varð. Ættu
íslenskir sagnaritarar að tolla í
tískunni urðu þeir að skrifa eins
og Saxo og hans líkar. Það gerðu
þeir ekki. Ritun þeirra á móðurm-
áli var kannski ekki algerlega
einstæð. En afrek þeirra urðu á
sínum tíma einstæð. Hvers vegna?
Sumir hafa slegið því fram í
gamni og alvöru að íslendingar
hafi ekki kunnað nógu mikið í
latínu til að skrifa hana. Ekki er
sú skýring alfarið fráleit. Svo
skammur tími leið frá því að
ritöld hófst hér og þar til tekið var
að skrifa sögur að ritkynslóðirnar
hafa orðið að menntast hratt.
Hins vegar má benda á að þær háu
listrænu kröfur, sem söguhöfund-
ar gerðu til sjálfra sín, gefa ekki
Fyrr en
dagur rís
Jorn Riel:
FYRR EN DAGUR RÍS.
159 bls.
Doktor Friðrik Einarsson þýddi.
Örn og Örlygur. Rvík, 1979.
Dr. Friðrik Einarsson dvaldist
lengi í Danmörku — landi höfund-
ar þessarar bókar. Einnig hefur
hann oft starfað og dvalist á
Grænlandi — þar sem sagan
gerist. Hann stendur því á milli
þeirra tveggja skauta sem urðu
kveikjan að verkinu — þekkir
bæði Dani og Grænlendinga og
veit hvaða augum hinir fyrr-
nefndu líta á hina síðarnefndu.
Um höfundinn segir hann í inn-
gangi að hann »fór 18 ára gamall
með rannsóknarleiðangri dr.
Lauge Kochs til Austurgrænlands
og dvaldi í 10 ár í heim'-kauta-
löndum.« Sjálfur segir höfundur
svo frá tildrögunum að sögu sinni:
»Fyrir mörgum árum er ég dvaldi
í Norðaustur-Grænlandi, kom ég
sumar nokkurt á hafsvæðið fyrir
sunnan Geographical Society Ey.
Á litlum ósjálegum hólma milli
tveggja stærri eyja fann ég haus-
kúpu fullorðinnar konu og undir
mosabendu nokkru frá leifar af
Bðkmenntlr
eftir ERLEND
JÓNSSON
beinagrind og höfuðkúpu barns.«
Höfundurinn segir að beinafundur
þessi hafi vakið forvitni sína og
reyni hann með bókinni að skýra
»hvað hefði getað komið fyrir
þessi tvö, hundruðum ára áður en
bleik og meyr bein þeirra voru
lögð til hinstu hvíldar.*
Efnislega skiptist sagan í
tvennt: Fyrri hlutinn segir frá
lífinu í grænlenskri byggð áður en
»menningin« kvaddi þar dyra.
Seinni hlutinn segir svo frá gam-
alli konu og ungum dreng eftir að
framandi menn hafa komið til
byggðarinnar, smitað fólkið af
sjúkdómum svo það er allt látið
nema þau tvö. Um stund heyja
þau lífsstríð sitt við náttúruöflin,
lifandi og dauð, en lúta að lokum
lægra, gefast upp, deyja. Þar með
er byggðin gjöreydd og gleymsku
hulin.
Jorn Riel stendur mitt á milli
gömlu ævintýrahöfundanna, sem
hugsuðu upp spennandi efni og
gerðu sér far um að segja vel frá
og þeirra nútímahöfunda skand-
ínavískra sem leitast við að
skyggna samfélagið og draga af
því sínar ályktanir. Lesa má milli
línanna að hið gamla og frum-
stæða hafi að hans dómi verið gott
og fagurt og náttúrulegt þar til
»menningin« kom og spillti. Mjög
útmálar Riel frjálsræði hinna
fornu Grænlendinga í kynferðis-
málum. Manndráp tíðkuðust
nokkuð, en einungis af þörf eða
nauðsyn — ekki vegna grimmdar
eða ófélagslegra hneigða. Höfund-
urinn hefur svo mikla samúð með
söguhetjunum að hann réttlætir í
flestu tilliti orð þeirra og athafnir.
Lifnaðarháttum fólksins er
ítarlega lýst, híbýlum, mataræði,
veiðiferðum og félagslegum sam-
skiptum. Þar eð höfundurinn
dvaldist lengi í landinu hlýtur að
Jorn Riel
mega treysta þeim lýsingum — að
því marki sem nútímahöfundur
getur framkallað andblæ liðinnar
tíðar. Nú er hið grænlenska veiði-
mannasamfélag að líða undir lok
— ef það telst þá ekki alveg úr
sögunni. Fyrr en dagur rís eru
nokkurs konar eftirmæli þess; bók
skrifuð af angurværð og söknuði
vegna þess friðar, öryggis og
stöðugleika sem einu sinni var en
er ekki lengur. Að öllu saman-
lögðu getur þetta því naumast
talist raunsæisskáldsaga — og
raunar ekki heldur sagnfræðilegt
skáldverk, heldur er þetta fabúla,
skáldskapur reistur á ímyndun en
einungis studdur reynslu og sögu-
legri þekkingu.
Dr. Friðrik Einarsson
Frumstætt mannlíf hefur verið
kjörefni margra rithöfunda, með-
al annars vegna þess að með því
að lýsa því er unnt að komast nær
kjarnanum í mannlegu eðli en í
lýsingum á flóknari manngerðum
sem dyljast á bak við menntun og
staðlaðar venjur.
Þýðing dr. Friðriks Einarssonar
er ljós og lipur. Þeir, sem hafa
áhuga á mannraunum og svaðil-
förum, fá hér bók við hæfi.
Ennfremur færir þessi frásögn
okkur heim sanninn um hversu
uppruni þessara næstu nágranna
okkar er í raun og veru fjarlægur
og framandi. Sem sagt: skemmti-
leg bók og fróðleg.