Morgunblaðið - 27.03.1980, Blaðsíða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 27. MARZ 1980
Þórhallur Ásgeirsson, ráðuneytisstjóri:
Þórhallur Ásgeirsson,
ráðuneytisstjóri í við-
skiptaráðuneytinu, var
einn þeirra manna, sem
höfðu forystu um aðild
íslands að Efta fyrir 10
árum. Á ársþingi iðnrek-
enda í síðustu viku flutti
hann ræðu, þar sem hann
fjallaði um þróun iðnaðar
og fríverzlun á þeim 10
árum, sem liðin eru, en um
síðustu áramót lauk aðlög-
unartímabili því, sem sam-
ið var um á sínum tíma.
Morgunblaðið hefur feng-
ið leyfi ráðuneytisstjórans
til þess að birta erindi
hans hér í heild:
Mér var það sérstök ánægja að
þiggja boð Davíðs Sch. Thor-
steinssonar, formanns Félags ísl.
iðnrekenda, um að ávarpa ársþing
félagsins. Okkur kom saman um,
að þar sem við stöndum nú á
tímamótum við lok aðlögunartím-
ans að fríverslun, væri æskilegt að
ræða um fríverslun og iðnaðinn,
reyna að gera sér grein fyrir því,
hvar við stöndum, meta þróun
síðasta áratugs og athuga hvert
stefnir.
Það er athyglisvert, að helstu
stefnumarkandi ákvarðanir í
efnahagsmálum hafa komið til
framkvæmda í upphafi undanfar-
inna áratuga. Þannig var tekin
upp jafnvægisstefna í efnahags-
málum árið 1950. Árið 1960 kom
viðreisnin til skjalanna og 1970
varð upphaf fríverslunar. Nú
spyrja menn, hvort 1980 geti orðið
ár afdrifaríkra ákvarðana á efna-
hagssviðinu. Um þörf slíkra
ákvarðana þarf ekki að efast.
Orðið fríverslun er nú orðið fast
í málinu, en með því er átt við
haftalaus og tollfrjáls viðskipti á
grundvelli alþjóðasamninga.
Slíkir samningar, sem viður-
kenndir eru af GATT, skylda
aðildarríkin að afnema innflutn-
ingshöft og verndartolla á
ákveðnu tímabili. Það kom því
aldrei til mála, þegar ísland samdi
um aðild að EFTA, að hægt væri
að beita innflutningshömlum og
viðhalda tollum á þeim vöruteg-
undum, sem samningurinn nær
til, eftir að aðlögunartímabilinu
lyki.
Stundum er því haldið fram að
við hefðum ekki átt að afnema
alveg tolla á vissum viðkvæmum
vörutegundum, og hefði það vissu-
lega verið æskilegt, en á því var
enginn kostur, ef við vildum ger-
ast aðilar að fríverslunarsamning-
um. Hins vegar nær ekki fríversl-
unin til allra vörutegunda. Bæði
EFTA og eins fríverslunarsamn-
ingar EFTA-landanna við Efna-
hagsbandalagið ná fyrst og fremst
til iðnaðarvara. Þó var bætt við
EFTA-samninginn ýmsum sjávar-
afurðum og eins tókst okkur að
semja við Efnahagsbandalagið um
sérstaka viðbót við fríverslunar-
samninginn um tollfríðindi fyrir
flestar þýðingarmestu sjávaraf-
urðir okkar. Hvað innflutnings-
frelsi varðar þá nær fríverslun
okkar til svo til allra iðnaðarvara,
en hins vegar hefur afnám tolla
aðeins náð til vörutegunda, sem
eru um 15% af heildarinnflutningi
okkar. Mest af útflutningi okkar
nýtur samt góðs af tollfrelsi í
Efnahagsbandalaginu og EFTA-
löndunum.
Skiptar skoð-
anir fyrir
10 árum
Það var engin furða, að það
væru skiptar skoðanir um, hvort
Island væri undir það búið að
gerast aðili að EFTA fyrir rúmum
10 árum. Við bjuggum við háa
tolla og mörg iðnfyrirtæki voru
lítil og veikburða og illa undir það
búin að mæta samkeppni. Það var
því róttæk og djörf ákvörðun,
þegar Alþingi samþykkti að semja
um aðild að EFTÁ. Forystumenn
iðnaðarins eiga skilið lof fyrir það,
hversu raunsæjum og framsýnum
augum þeir litu á þetta mál. Það
hlýtur að vera ánægjulegt fyrir þá
og alla aðra, sem að þessum
málum stóðu, að sjá nú að hrak-
spár andstæðinga EFTA-aðildar
hafa ekki ræst. Iðnfyrirtæki hafa
ekki orðið gjaldþrota vegna
fríverslunarinnar og segja má, að
erfiðleikar þeirra séu frekar
heimatilbúnir heldur en innflutt-
ir. Atvinnuleysi hefur ekki færst í
vöxt vegna fríverslunar. Þá hafa
heldur ekki erlend ítök vaxið í
íslenskum atvinnurekstri, en það
var ein aðalástæðan fyrir and-
stöðu margra aðila gegn EFTA-
aðild. Ekki er mér kunnugt um að
rekja megi þátttöku nokkurra
erlendra aðila í íslenskum fyrir-
tækjum til ákvæða 16. gr. EFTA-
stofnskrárinnar. Sú heimild, sem
viðskipta- og iðnaðarráðherra
fengu til að veita erlendum aðilum
undir vissum kringumstæðum
undanþágu til viðskipta- eða iðn-
reksturs, hefur aldrei verið notuð.
Allt þetta er ánægjuefni og skýrir
þá breytingu, sem orðið hefur, að
fríverslun getur ekki lengur talist
ágreiningsmál milli stjórnmála-
flokkanna hér á landi, þótt ein-
stakir menn og hópar hafi mis-
munandi skoðanir á ágæti hennar.
Búist við
örari iðn-
þróun
Aðaltilgangur fríverslunar-
stefnunnar var að styrkja aðstöðu
útflutningsatvinnuveganna og
auka fjölbreytni atvinnulífsins.
Hvað útflutninginn varðar hefur
vissulega árangurinn orðið góður,
eins og ég mun koma að síðar. En
varðandi seinna atriðið má telja,
að þróunin hafi gengið hægar
heldur en búist var við. Reyndar
hefur á síðasta áratug orðið mikil
og merkileg uppbygging í ullariðn-
aði landsmanna, einnig hefur lag-
metisiðnaðurinn vaxið og járn-
blendiframleiðslan hafist. En
samt sem áður mátti búast við, að
iðnþróunin yrði örari heldur en
reynd hefur orðið á. Fyrir þessu
liggja ýmsar ástæður, og tel ég
þessar helstar.
1. Þegar fjallað var um aðild að
EFTA, átti sjávarútvegurinn í
miklum erfiðleikum vegna verð-
falls á sjávarafurðum og síldar-
leysis. Var því talið nauðsynlegt
að efla mjög iðnþróun til að skapa
atvinnu fyrir sívaxandi fjölda
vinnuhæfra manna. Strax á árinu
1970 batnaði stórum afkoma sjáv-
arútvegsins og hafa árin síðan
verið yfirleitt hagstæð sjávarút-
veginum, bæði hvað snertir afla og
verðlag. Þessi áratugur hefur ver-
ið kenndur við skuttogarana, en
um leið hefur orðið mikil upp-
bygging frystiiðnaðarins. Vegna
þessarar þróunar minnkaði áhug-
inn og þörfin fyrir uppbyggingu
nýrra iðngreina. Hagstætt verðlag
fyrir sjávarafurðir hefur einnig
komið í veg fyrir gengisbreytingar
kostnaðar og þar af leiðandi tor-
veldað starfsemi ýmissa iðngreina
og dregið úr. getu þeirra til að
endurbæta og auka framleiðslu
sína.
2. Snemma á síðasta áratug
varð efnahagslíf iðnþróunarlanda
fyrir miklum áföllum vegna gífur-
legrar hækkunar á olíuverði, verð-
bólgu og atvinnuleysis og hefur
þetta ástand dregið mjög úr hag-
vexti í heiminum á þessum ára-
tugi samanborið við áratuginn á
undan. Þetta ástand hefur haft
áhrif á iðnþróunina hér eins og í
öðrum löndum. Einnig kunna ráð-
stafanir til stunðnings vissum
iðngreinum erlendis að hafa gert
iðngreinum hér á landi erfiðara
fyrir, bæði á innlendum og erlend-
um mörkuðum.
3. Óstöðugt efnahagsástand hér
á landi hefur spillt fyrir rekstri og
uppbyggingu iðnfyrirtækja. En
iðnaðarframleiðslan hefur samt
vaxið jafnt og þétt síðan 1969 og
meira heldur en þjóðarframleiðsl-
an í heild.
Hver er
hlutur idnfyr-
irtækjanna
sjálfra?
Ýmsir ófyrirséðir og óviðráðan-
legir þættir hafa þannig verið
óhagstæðir iðnþróuninni á síðustu
10 árum. Með tilliti til þessa
verður að telja, að allvel hafi
tekist á þessum árum í íslenskum
iðnaði. Þar með er ekki sagt, að
allir möguleikar, sem fyrir hendi
voru, hafi verið nýttir til fulln-
ustu. Býst ég við, að með réttu
megi segja, að bæði stjórnvöld og
iðnrekendur hefðu getað staðið sig
betur á mörgum sviðum, svo að
betri árangur hefði náðst. Ég ætla
ekki hér að fara að telja upp það
sem miður hefur farið hjá stjórn-
völdum, en iðnrekendur hafa oft
talað um vanefndir í því sam-
bandi. En hafa iðnfyrirtækin sjálf
á síðasta áratugi beitt sér fyrir
þeim endurbótum, sem þörf hefur
verið á? Um þetta eru eflaust
skiptar skoðanir. Því verður ekki
neitað, að mikill árangur hefur
náðst í ýmsum iðngreinum á sviði
framleiðni til gagns fyrir fyrir-
tækin, neytendur og þjóðarbúið.
Er ekki vafi á því, að fríverslunin
hefur átt sinn þátt í því að ýta
undir ný og betri vinnubrögð og
stjórnun og hefur þetta haft áhrif
til lækkunar á vöruverði og til
meiri fjölbreytni í framleiðslu.
Fríverslunin gerir mikla kröfu til
stjórnenda fyrirtækja og starfs-
manna, en samstarf þeirra ræður
oft úrslitum um það, hvernig
fyrirtækin standa sig í samkeppn-
inni við innfluttar vörur. Alla
viðleitni til framleiðniaukningar,
vöruvöndunar og markaðsöflunar
ber að styðja og mega stjórnvöld
ekki láta sinn hlut eftir liggja í
þeim efnum. í þessu sambandi vil
ég rifja upp þá hugmynd, sem var
talsvert rædd við inngönguna í
EFTA, um að fríverslun myndi
hafa þau áhrif, að iðnfyrirtæki
tækju upp nánara samstarf um
framleiðslu, innkaup og dreifingu.
Um þessi mál hefur verið heldur
hljótt, þótt svo virðist sem mikið
hagræði gæti að slíku samstarfi
hlotist. Einnig eru það nokkur
vonbrigði, að lítið hefur orðið af
samvinnu milli íslenskra og er-
lendra fyrirtækja, einkum á Norð-
urlöndum, eins og við var búist,
um framleiðslu og skipti á fram-
leiðsluvörum. Einmitt á þessu
sviði hefur náðst mikill árangur
milli skandínavísku landanna, en
svo kann að vera að lega lands
okkar geri samvinnu af því tagi
erfiðari.
Efling
útflutnings
Ég sagði áðan, að einn höfuð-
tilgangur fríverslunarinnar hafi
verið að efla útflutning og þá bæði
á sjávarafurðum og iðnaðarvör-
um. Aðild okkar að EFTA 1970
hafði vissulega góð áhrif í þá átt,
en hún hafði enn meira gildi fyrir
það, að hún opnaði möguleika til
samnings við Efnahagsbandalag-
ið, þegar Danmörk, Bretland og
írland gerðust aðilar að því 1972.
Eftir að sá samningur tók gildi að
fullu með gildistökunni á bókun
nr. 6 varðandi fríðindi fyrir
íslenskar sjávarafurðir, hefur það
sannast, svo að ekki þarf lengur
um að deila, að sá samningur er
„einn þýðingarmesti og stærsti
viðskiptasamningur sem Islend-
ingar hafa nokkru sinni gert“. Á
síðasta ári var útflutningur okkar
til Efnahagsbandalagsins 107,5
milljarðar kr. eða 38,6% af heild-
arútflutningnum, en útflutningur-
inn til EFTA-landanna var 38,0
milljarðar kr. eða 13,7%. Reiknað
hefur verið út, að ef greiða hefði
átt fullan toll af útflutningi okkar
til Efnahagsbandalagsins, sem
tollur hefur verið felldur niður á,
þá hefði tollgreiðslan á síðasta ári
numið 7,4 milljörðum kr. Þar af
vegna sjávarafurða 4,7 milljarðar,
en vegna iðnaðarvara 2,7 milljarð-
ar. Meðal sjávarafurða eru tolla-
ívilnanirnar vegna freðfisks lang-
stærstar eða 2,1 milljarðar kr.,
vegna frystrar rækju um 600
milljónir kr. og vegna lagmetis um
300 millj. kr. Þessi framleiðsla
getur öll vissulega talist til iðnað-
ar þó ekki sé það vanalega gert. Af
iðnaðarvörum eru tollaívilnanir
mestar fyrir ál, 1900 millj. kr., en
vegna ullarvara námu þær um 430
millj. kr. Þessar tölur sýna, svo að
ekki verður um villst, hversu
þýðingarmikill samningurinn við
efnahagsbandalagið er, en tolla-
ívilnanirnar 1979 voru í íslenskum
krónum helmingi hærri en 1978,
því að andvirði útflutningsins
tvöfaldaðist. Erfiðara er að reikna
út tollaívilnanirnar, sem leiða af
EFTA-aðildinni vegna þess að
EFTA-löndin hafa mismunandi
íslenzkur iðnaður hefur kom-
izt klakklaust yfir erfiðasta
hjallann — aðlögunartímann
Stjórnvöld hafa ekki staðfest
langtímaáætlun Rannsóknaráðs
Beiðnir um 61 nýja stöðu hjá stofnunum ráðsins
í athugasemdum við fjárlaga
frumvarp Ragnars Arnalds kem
ur fram að á öndverðu ári 1979
kynnti Rannsóknaráð rikisins
ráðamönnum þjóðarinnar lang-
timaáætlun um rannsóknir og
þróunarstarfsemi i þágu atvinnu-
veganna. Segir í skýrslu ráðsins,
að ísiendingar verji mun minna
fjármagni til rannsókna- og
þróunarstarfsemi en aðrar þjóðir
á svipuðu hagþróunarstigi. Af
vergum þjóðartekjum verja ís'-
lendingar 0,4—0,5% til rann-
sókna en aðrar þjóðir 1%—2,5%
í athugasemdunum er vitnað tii
svonefndra Ólafslaga um lang-
tímaáætlun Rannsóknaráðs ríkis-
ins, sem hljóta skuli staðfestingu
stjórnvalda. Hafi framkvæmda-
stjóri ráðsins átt fundi með fjár-
veitinganefnd sl. vor og rætt við
hana um starfsskipulag á grund-
velli verkefna auk annarra atriða
langtímaáætlunarinnar. í fram-
haldi af því hafi síðan verið leitað
eftir hugmyndum einstakra aðila,
sem falla undir Rannsóknaráð og
frá þeim hefðu borist fjárveit-
ingabeiðnir. Fólu þær í sér m.a.
óskir um aukinn mannafla sem
nam 61 stöðugildi fyrir stofnanirn-
ar allar.
Þá segir orðrétt í athugasemdum
við fjárlagafrumvarpið:
„Við undirbúning fjárlaga og
yfirferð fjárlaga- og hagsýslustofn-
unar á fjárveitingabeiðnum áð-
urgreindra stofnana þurfti að hafa
eftirfarandi atriði í huga. í fyrsta
lagi fást fleiri stofnanir við rann-
sóknastarfsemi en þær stofnanir
sem falla undir Rannsóknaráð rík-
isins. Má þar m.a. nefna Orku-
stofnun og Háskóla íslands. í öðru
lagi hefur olíukreppan valdið bú-
sifjum og þar af leiðir að stjórn-
völd hafa lagt áherslu á rannsóknir
á sviði orkumála. I þriðja lagi var
lögð á það rík áhersla við samningu
fjárlagafrumvarpsins að gera
tvennt. Annars vegar að gefa
forstöðumönnum rannsóknastofn-
ana kost á að raða verkefnum að
nýju inn í niðurskorinn fjárlaga-
ramma og hins vegar að kanna
möguleika á auknum sértekjum
stofnununum til handa. Var þá
haft í huga að stofnanir gætu eflst
við að fá verkefni sem gæfu af sér
nægar tekjur til að standa straum
af kostnaði þeim samfara. Tekið
var skýrt fram að starfsmenn, sem
að slíkum verkefnum væru ráðnir,
yrðu verkefnaráðnir, þannig að
viðkomandi stofnun sæti ekki uppi
með starfsmenn, þegar verkefninu