Morgunblaðið - 17.04.1980, Síða 34

I
34
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 17. APRÍL 1980
Jón Viöar Jónsson:
Frá norðurodda Manhattan allt
til suðurenda eyjunnar sker
Broadway sig þvert í gegnum New
York-borg. I huga leikhúsfólks
hvar sem er í heiminum er
Broadway þó annað og meira en
þessi langi vegur; Broadway er
sjálfur hátindur bandarísks leik-
húss. Broadway er goðsögn um
stað, þar sem menn halda til
fundar við mestu leikskáld og
bestu leikara í voldugasta ríki
heims. Umfram allt er Broadway
þó goðsögnin um „The great
show“, sjónarspilið mikla sem
heldur áfram-til eilífðar og verður
sífellt dýrðlegra og tilkomumeira.
Auðvitað hafa verið gerðar til-
raunir til að aflífa þessa goðsögn
og margt af því markverðasta,
sem hefur gerst í bandarísku
leikhúslífi á seinni tímum, hefur
átt sér staðví litlum leikhúsum
langt frá Broadway. Fyrir u.þ.b.
tíu til tuttugu árum merktu hug-
tökin Off-Broadway og Off-off-
Broadway annars konar leiklist en
þá sem var iðkuð á Broadway. Það
má vel vera að vaxtarbroddana að
leiklist framtíðarinnar sé að finna
í fátæklegum kjallaraholum ann-
ars staðar í þessari milljónaborg.
Engu að síður hafa uppreisnar-
hreyfingarnar ekki haggað veldi
Broadway og löngu eftir að mesti
krafturinn er horfinn úr þeim
stafar enn þá ljóma af leikhúsun-
um, sem er þjappað saman á
tiltölulega litlu svæði í nágrenni
Times Square á milli 41. og 53.
götu vestan við Broadway.
Ahorfendurnir hafa ekki glatað
trúnni á goðsögnina og í borg þar
sem áttatíu prósent leikara ganga
atvinnulausir fer fram grimmileg
barátta um að komast á leiksvið
Broadway.
Það sem fer fram að tjaldabaki
er því ekki jafn glæsilegt og það
sem blasir við áhorfendum, þegar
tjöldin lyftast á hverju kvöldi.
Listamönnum leiksviðsins er
Broadway frumskógur, þar sem
sterkustu einstaklingarnir halda
einir velli. Þarna ríkja miskunn-
arlaus lögmál framboðs og eftir-
spurnar og þau breyta öllu í vöru,
sem annað hvort selst eða selst
ekki. Leikhúsin eða öllu heldur
leiksýningarnar eru reknar á
sama hátt og hver önnur einkafyr-
irtæki og kaupendurnir, þ.e.
áhorfendur, hafa framgang þeirra
algerlega í hendi sér. Miðaver^ er
hátt, allt upp í 25 dollara, og
mismunandi á virkum dögum og
helgum, þegar má búast við meiri
aðsókn. Og þeir sem sækja þessi
leikhús eru ekki að taka á sig
óþarfa áhættu, heldur bíða eftir
dómum gagnrýnenda, sem eru
þarna valdameiri en annars stað-
ar á jarðríki. Öflög hverrar sýn-
ingar liggja í höndum fimm til sjö
manna, sem skrifa í helstu blöð og
almenningur telur sig geta treyst.
Ég las einu sinni skemmtilega
frásögn bresks gagnrýnanda af
því, hvernig listafólkið á Broad-
way mæti vægi þessara gagnrýn-
enda með tilliti til þeirra áhrifa
sem dómar þeirra hefðu á aðsókn-
ina. Ut frá þessu vægi höfðu menn
komið sér upp nákvæmri aðferð til
að reikna út, hvort sýningin félli
eða kæmist af. Og það er ekki
óalgengt að sýningar séu lagðar
niður strax eftir frumsýningu, séu
gagnrýnendur ekki náðugir og
ólíklegt að hún skili nægilegum
arði. En hitt gerist einnig að
sýningar slá í gegn og mala
eigendum sínum gull árum saman.
A Broadway leggja menn allt
undir og sigri þeir ekki, verða þeir
sigraðir.
Og það getur verið erfitt að sjá
hvað það er sem ræður úrslitum.
Jafnvel þeir sem hafa gert út á
Broadway árum saman viður-
kenna að þeir séu aldrei fullkom-
lega öruggir um hvað muni falla í
góðan jarðveg og hvað ekki. En
það liggur í augum uppi að óttinn
við smekk áhorfenda ýtir undir
menn að veðja fremur á það sem
hefur áður sannað gildi sitt en
prófa eitthvað nýtt. Andrúmsloft-
ið á Broadway er í eðli sínu
óvinveitt nýjungum, þó að það
neyði menn einnig til að hafa
vöruna sæmilega ferska og komi í
veg fyrir þá listrænu sjálfsfróun,
sem er ekki óalgengt að listamenn
stofnanaleikhúsa láti eftir sér. En
róttæk tilraunastarfsemi þrífst
þar ekki og þeir listamenn, sem
vilja reyna að ryðja listinni nýjar
leiðir, verða að leita annað. Hin
harða samkeppni og þörf á end-
urnýjun fæddi á sjötta áratugnum
af sér Off-Broadway-hreyfinguna
svokölluðu og svipuðu máli gegndi
um Off-off-Broadway á síðasta
áratug. Þarna var hægt að reyna á
nýja höfunda og óþekkta krafta og
mörg stjarnan sást fyrst á þessum
slóðum, sem átti síðar eftir að
blika skært á Broadway sjálfri.
Það leynir sér ekki að á sínum
tima gerðust verulega spennandi
hlutir í kjallaraleikhúsum New
York-borgar — og gerast e.t.v.
ennþá, þó að þá fari hljótt um þá
— en Broadway hefur lifað þessi
leikhús öll. „The show goes on“ og
ekkert virðist hafa mátt til að
stöðva það.
Þegar ég kom til New York nú á
dögunum í ágætum hópi Þjóð-
leikhúsfólks, var fyrsta kvöldinu
eytt í litlu leikhúsi, sem þótti í röð
merkari tilraunaleikhúsa borgar-
innar fyrir nokkrum árum, Café
LaMama. Þetta var eitt af þeim
leikhúsum, þar sem hefðbundnum
aðgerðum var varpað fyrir borð og
reynt að finna nýjar tjáningar-
leiðir. Við bjuggumst því við að
sjá eitthvað óvanalegt eftir að
hafa klöngrast upp í heldur óhrjá-
legan áhorfendasal, sem var stað-
settur upp á hanabjálka í leikhús-
byggingunni. Það sem við fengum
Á Broadway
1980
Richard Gere, nýjasta stór
stirnið á Broadway.
að sjá var slík hryggðarmynd að
flest okkar voru gengin út áður en
sýningin var hálfnuð. Þetta var
söngleikur byggður á Jónsmessu-
næturdraumi Shakespeares og
átti auðsæilega að vera paródía,
en hvort hún beindist að leikritinu
sjálfu eða söngleiks- og óperu-
forminu sem slíku tókst mér ekki
að ráða í. Það sem kannski sagði
þó mest um tilgang þessa leiks var
leikskráin, sem var ekkert annað
en ítarleg kynning á þeim sem
tóku þátt í honum. Aðalerindi
þeirra á þetta leiksvið virtist því
vera að auglýsa sjálfa sig í þeim
frægðarljóma, Sem stafar af nafni
LaMama. Leikhúsið, sem eitt sinn
sagði sölumennsku og yfirborðs-
leika Broadway stríð á hendur,
var þannig auðsjáanlega ekki ann-
að en stökkpallur fyrir óuppgötv-
að hæfileikafólk — og í New York
getur slíkt stökk ekki haft nema
eitt lokamarkmið.
Við fengum að vísu fá tækifæri
til að kynnast leikhúsheimi New
York-borgar að tjaldabaki, en það
þarf ekki náin kynni til að renna í
grun þá baráttu sem þar fer fram
til að koma sér áfram. Evrópskum
leikhúslistamönnum, sem eru van-
ir verndaðri starfsaðstæðum í
ríkisstyrktum stofnunum, blöskr-
ar gjarnan þetta ástand og efast
um að það hafi heillavænleg áhrif
á listræna vinnu. Breski leikstjór-
Þríhyrningurinn í Svik-
um: Roy Scheider, Paul
Julia og Caroline Lager-
feldt.
inn Peter Brook, sem hefur sjálfur
starfað á Broadway, segir t.d. í
bók sinni The Empty Space:
„Skipulagið er miskunnarlaust og
lífsbaráttan hörð og menn verða
að vera tilbúnir til að beita sjálfa
sig og aðra harðneskju ætli þeir að
fleyta sér áfram. Á Broadway
verður hver einasti listamaður,
leikarar, tónlistarmenn, leik-
myndateiknarar og ljósmenn, að
eiga sinn eigin umboðsmann, sem
gætir hagsmuna hans, því að það
er ekki ofmælt að þeir séu í
stöðugri hættu. Manni þætti ekki
óeðlilegt að þetta ástand fæddi af
sér andrúmsloft ótta og öryggis-
leysis, en í reynd einkennist
Broadway af glaðværð og hlýlegu
viðmóti. En það er eins og eitthvað
grófgert leynist á bak við þessa
hlýju og maður finnur þarna
sjaldan það hávaðalausa öryggi,
sem er forsenda þess að fólk opni
sig og leyfi fínlegri tilfinningum
að njóta sín.“
Eftir vonbrigðin á LaMama var
gefið mál, að maður færi ekki að
þvælast um í úthverfaleikhúsun-
um upp á von og óvon, heldur
notaði tímann til þess að sjá það
sem Broadway hefði upp á að
bjóða. Það sem ég hef lesið
nýlegast af úttektum gagnrýn-
enda á stöðu Broadway-leikhús-
anna hefur að vísu ekki bent til
þess, að þar væri eftir mjög miklu
að slægjast. í grein sem Stanley
Kaufmann, einn fremsti leikhús-
gagnrýnandi Bandaríkjanna,
skrifaði í breskt leiklistartímarit í
fyrra hélt hann því fram, að flest
þeirra hjökkuðu í sama farinu og
viðleitni til nýsköpunar væri í
lágmarki. Svipað hefur mátt lesa
úr orðum annarra gagnrýnenda,
sem eitthvert mark er á takandi,
um þetta leikhúslíf og ég varð satt
best að segja ekki var við annað en
við værum flest komin á áþekka
skoðun, þegar við héldum frá New
York eftir vikudvöl og margar
leikhúsferðir. Á hinn bóginn var
vitað að á Broadway væri ekki
stundað annað en pottþétt at-
vinnumennska, auk þess sem þar
var að sjá ýmislegt af því sem
augu heimsins beinast helst að um
þessar mundir. Sjálfsagt hefur
goðsögnin um showið mikla einnig
haft visst aðdráttarafl.
Svik Pinters
Einn þeirra höfunda sem ekki
þótti í húsum hæfur á Broadway
fyrr en hann hafði sannað gildi
sitt Off-Broadway var breska
leikskáldið Harold Pinter. Nú er
Pinter löngu orðinn stórstjarna á
Broadway og um þessar mundir
gengur þar bresk sýning á nýjasta
leikriti hans, Betrayal (Svik).
Þetta leikrit er nokkuð ólíkt þeim
leikritum sem hafa aflað Pinter
mestrar frægðar, þó að handbragð
hans leyni sér ekki. Það er skrifað
á mjög hófstjlltan hátt og laust
við þann fáránleika og óhugnað
sem gera mörg eldri leikrita hans
svo spennandi. Aðeins þrjú hlut-
verk eru í verkinu, hjónin Robert
og Emma, og Jerry, gamall vinur
Roberts. Þetta fólk tilheyrir
bresku menntastéttinni, hefur nóg
auraráð og lifir mjög þægilegu lífi,
a.m.k. í efnalegu tilliti. Efni leiks-
ins er ekki auðvelt að gera skil í
stuttu máli, en þar gerist það helst
að Emma og Jerry standa í
leynilegu ástarsambandi í nokkur
ár og hjónaband Roberts og
Emmu fer í vaskinn. í upphafsat-
riðinu, sem gerist árið 1978, hitt-
ast þau Emma og Jerry á krá, en
þá er reyndar öllu löngu lokið á
milli þeirra. Sagan er síðan sögð
afturábak og lokaatriðið gerist
árið 1968 í svefnherbergi Roberts
og Emmu, þar sem Jerry játar
henni ást sína á meðan húsbónd-
inn er frammi að sinna gestum.
Samskiptum þessara þriggja
einstaklinga er lýst á alldulúðug-
an hátt og höfundurinn forðast
ákveðið að láta nokkuð uppi um
það sem að baki býr. Við vitum
ekki hvað veldur því að Jerry
ákveður að taka fram hjá með
konu vinar síns, — hann er sjálfur
kvæntur og gott samband með
fjölskyldunum — né hvað veldur
því að slitnar upp úr hjá Robert og
Emmu. Við fáum ekki heldur
neina skýringu á því, sem er
kannski sérkennilegast í verkinu,
vináttu Roberts og Jerrys, sem
stendur þetta allt saman af sér.
Robert virðist láta sér standa
fullkomlega á sama um svik
Jerrys og ekki áfellast hann hið
minnsta. Það er raunverulega að-
eins Emma, sem tapar á þessu og
hefur misst þá báða í lok leiksins.
Broadway-sýningunni á Svikum
er stjórnað af Peter Hall, sem
hefur sviðsett mörg leikrita Pint-
ers í fyrsta skipti, og voru að
sjálfsögðu úrvals leikarar í hverju
hlutverki. Leikmátinn var þurr-
legur og ekkert reynt til að gæða
innantómar orðræður persónanna
dulinni merkingu. Þær segja
aldrei neitt sem skiptir máli,
kannski af því að ekkert skiptir
máli? Það sem mér fannst athygi-
isverðast við þessa sýningu var
aðferð leikaranna við texta Pint-
ers, sú áhersla sem þeir lögðu á
tilgangsleysi þessa alls. í rauninni
eiga engin dýpri samskipti sér
stað á milli þeirra þriggja, þau lifa
hvert í sinni veröld og ímynda sér
að þau nái sambandi. Leikararnir
drógu skýrt fram að orðin eru ekki
annað en tilraun til að breiða yfir
tómið á milli fólksins, látalætin og
sjálfsblekkinguna. I sambandi
Jerrys og Emmu er allt í plati frá
upphafi og í lokaatriðinu, þegar
hann játar henni ást sína, leynir
sér ekki að hann ber engar sannar
tilfinningar til hennar og að hún
er fífl að trúa á hann. Sá eini sem
sér að raunverulegt samband á
milli fólks er vonlaust og hefur
sætt sig við það er Robert; hann
veit að þetta er allt til einskis og
að hann hefur enga ástæðu til að
vera afbrýðisamur. Trúlega er
eina skýringin á sambandsslitum
þeirra Emmu sú að hann er orðinn
leiður á henni og hefur enga
ástæðu til að vera með henni
lengur. Hins vegar kann hann vel
við sig í félagsskap Jerrys, senni-
lega af því að hann krefst einskis
annars en notalegra samræðna.
Hann er sterki aðilinn í þrenning-
unni, af því að hann trúir ekki á
fölsk sambönd og kemst af án
þeirra. Jerry og Emma eru hins
vegar ginningarfífl ímyndaðra til-
finninga og svíkja Robert vegna
þeirra — og svikin verða þeim að
falli, af því að með þeim afhjúpa
þau óraunveruleika sjálfra sín.
Svik Pinters eru vel skrifað
leikrit og það getur verið spenn-
andi að velta því fyrir sér. En það
er of úthugsað til að ná raunveru-
legum tökum á manni — sem er
kannski ekki svo skrýtið með
leikrit sem boðar fánýti allra
samskipta! Pinter er nógu klókur
til að prédika ekki beint yfir
áhorfendum, enda kæmi þá fljótt í
ljós að hann hefur ekki annað
fram að færa en eftirhreytur af
existentíalisma og absúrdisma 6.
og 7. áratugarins. En dularhjúpur-
inn er gagnsær og á bak við hann
leynist andlit manns, sem er
hættur að spyrja sjálfan sig
spurninga og hefur fundið sinn
stórasannleik. Það er dálítið
kaldhæðnislegt, en í rauninni fell-
ur Pinter hér í nákvæmlega sömu
gryfju og þeir höfundar sem
skipta persónum sínum í tvo
flokka, jákvæða og neikvæða, til
að sanna mönnum ágæti ákveð-
inna skoðana og lífsgilda. Persón-
dfiMSW